Dramaturgia Puszkina wielokrotnie stanowi³a materia³ badañ literaturo-znawców. Analizowano budowê, jak równie¿ ewolucjê dzie³ i ich w¹tki. Intere-suj¹cy etap twórczoci stanowi¹ ma³e tragedie, które powsta³y jesieni¹ 1830 r.
w Bo³dinie. W tym okresie Puszkin zorientowa³ siê, ¿e jego utwory dramatyczne nie mog¹ pojawiæ siê na deskach teatralnych. Skutkiem tego jego praca nabra³a wyranego charakteru poszukiwañ nad istot¹ i mo¿liwociami literatury przezna-czonej do prezentacji scenicznej. Powsta³ nowy gatunek, nie spotykany
wcze-niej w dramaturgii wiatowej, dla którego autor poszukiwa³ w³aciwej nazwy1. Niedu¿e etiudy dramatyczne ukazywa³y los cz³owieka na tle ró¿nych epok i cha-rakterów narodowych. Odnosi siê do nich interesuj¹ca uwaga Ludmi³a Dymitro-wa, i¿ dramaturgia staje siê dyskursem Puszkinowskiego zes³ania. Jej fabu³y obejmuj¹ europejsk¹ przestrzeñ kulturow¹, wyra¿aj¹ najwa¿niejsze okresy cywi-lizacji po Chrystusie. W ma³ych tragediach ich autor demonstruje retrospektyw-ne przejcie od jedretrospektyw-nej kultury ku inretrospektyw-nej, poniewa¿ w przejciu tym jako mediator kulturalny spotykaj¹ siê prawos³awne chrzecijañstwo, religie Wschodu, francu-ski typ katolicyzmu i w pewnym stopniu angielfrancu-ski typ mistyki masoñfrancu-skiej.
W cyklu tym autor dokonuje rosyjskiej dramatyzacji ogólnoeuropejskiego pro-cesu historycznego2.
Nale¿y pamiêtaæ, ¿e swoistym preludium, a jednoczenie kamieniem wê-gielnym dla przysz³ej twórczoci dramatycznej Puszkina by³ Borys Godunow.
Pierwsze ze swoich zakoñczonych dzie³ dramatycznych Puszkin nazwa³ tragedi¹ romantyczn¹. Stara³ siê zawrzeæ w niej wszystkie za³o¿enia w³asnej teorii dra-matu. Podczas pracy nad utworem analizowa³ systemy teatralne Europy Za-chodniej, studiowa³ krytykê klasycyzmu i now¹ teoriê dramatu romantycznego,
1 Sceny dramatyczne, szkice dramatyczne, studia dramatyczne. À. Åðåìèí, Ïóøêèí â Íèæåãîðîäñêîì êðàå, Ãîðüêèé 1951, s. 7778.
2 Ë. Äèìèòðîâ, Ìàëåíüêèå òðàãåäèè À. Ñ. Ïóøêèíà êàê ðóññêàÿ äðàìàòèçàöèÿ åâðîïåéñêîé êóëüòóðíîé èñòîðèè, Äîêëàä (íà îñíîâå äîêëàäà ïðî÷èòàííîãî âî âðåìÿ ìåæäóíàðîäíîé êîíôåðåíöèè Áîëäèíñêèå ÷òåíèÿ â Áîëäèíå 1718 ñåíòÿáðÿ 2002 ã.), s. 2.
zapoznawa³ siê z ksi¹¿kami publikowanymi we Francji (oryginalnymi i w prze-k³adzie z jêzyka angielskiego i niemieckiego), z czasopismami, w których za-mieszczano artyku³y o teatrze i dramacie (np. francuski Le Globe)3. W wyniku owych studiów Puszkin zdecydowa³ siê na odrzucenie klasycznej zasady trzech jednoci. Pozosta³ wierny jedynie zasadzie jednoci akcji. W Borysie Goduno-wie nie ma te¿ tradycyjnego podzia³u na piêæ aktów. Kolejnym nowatorstwem by³o naruszenie czystoci gatunku. Sceny tragiczne po³¹czone zosta³y ze scena-mi, w których wystêpowali ludzie proci i ordynarni. Równie¿ przedstawienie charakterów i usposobienia bohaterów stanowi³o novum dla dramaturgii tragicz-nej. Tradycyjny wiersz aleksandryjski Puszkin zast¹pi³ bia³ym piêciostopowym jambem, a tak¿e zdecydowa³ siê na indywidualizacjê struktury jêzykowej oraz na po³¹czenie wiersza z proz¹4.
Eksperymenty z jêzykiem, ³¹czenie scen tragicznych i komicznych, rezygna-cja z jednoci miejsca i czasu, wprowadzanie prozaicznych replik i ca³ych scen pisanych proz¹ to przyk³ady czerpania z dorobku Szekspira. Puszkin nie zdecy-dowa³ siê jednak na przejêcie metaforyki jêzyka oraz elementów fantastycznych, zaproponowanych przez angielskiego dramatopisarza. Od dzie³ Szekspira Bory-sa Godunowa odró¿nia lakonizm, krótkoæ scen, a tak¿e sposób budowania wy-powiedzi bohaterów. Postaci Puszkina nie tylko dzia³aj¹, ale i mówi¹ w ka¿dej sytuacji tak, jak wypowiada³yby siê w prawdziwym ¿yciu. Nie t³umacz¹ siê widzowi. Ich wypowiedzi s¹ opowiadaniem lub g³onymi rozmylaniami5.
Pierwsza ukoñczona tragedia nie przynios³a autorowi sukcesu. Warto jednak spojrzeæ na Borysa Godunowa jako na obraz jednej z europejskich przestrzeni kulturowych. Z du¿ym prawdopodobieñstwem mo¿na przyj¹æ, i¿ Polska zosta³a potraktowana przez Puszkina jako istotna przestrzeñ kulturowa. Dramat prezen-tuje wzorce i stereotypy na temat narodu polskiego. Jest to wizerunek Rzeczypo-spolitej z perspektywy wykszta³conego cudzoziemca. Wielokrotnie zwracano uwagê na niejednoznacznoæ zwi¹zków Puszkina z Polsk¹. Podobnie niejedno-znaczne okazuje siê porównanie Polski i Rosji we wspomnianym utworze. Prze-ciwstawione sobie zosta³y m.in. kultura i zwyczaje obu narodów. Przyk³ady okrelonych zachowañ (typu: zdrada, przekupstwo) trudno uznaæ za charaktery-styczn¹ cechê narodow¹, stanowi¹ raczej indywidualn¹ przywarê. Zwraca
jed-3 Í. Ã. Ëèòâèíåíêî, Ïóøêèí è òåàòð. Ôîðìèðîâàíèå òåàòðàëüíûõ âîççðåíèé, Ìîñêâà 1974, s. 152.
4 Ibidem, s. 198215. Por. Ã. Â. Ìîñêâè÷åâà, Ê ïðîáëåìå æàíðà, Áîëäèíñêèå ÷òåíèÿ, Íèæíèé Íîâãîðîä 1991, ñ. 5152.
5 Ñ. Áîíäè, Î Ïóøêèíå. Ñòàòüè è èññëåäîâàíèÿ, Ìîñêâà 1983, s. 187203. Por.
Ã. Â. Ìîñêâè÷åâà, Íåêîòîðûå âîïðîñû æàíðîâîé ñïåöèôèêè òðàãåäèè À. Ñ. Ïóøêèíà Áîðèñ Ãîäóíîâ, Áîëäèíñêèå ÷òåíèÿ, Ãîðüêèé 1986, s. 5067.
nak uwagê dosyæ specyficzne zaprezentowanie obu kultur. Szlachta polska uka-zana zosta³a zgodnie z przyjêtym przez Rosjan stereotypem:
ß çíàþ: òâîé ãîñòåïðèèìíûé çàìîê È ïûøíîñòüþ áëèñòàåò áëàãîðîäíîé È ñëàâèòñÿ õîçÿéêîé ìîëîäîé...6
Puszkin zgodnie z przyjêtym kanonem pokaza³ Polaków podczas wspania³e-go przyjêcia na czeæ Samozwañca. Wspomina o polonezie i piêknej Marynie.
Bardzo przerysowany przepych i rozmach, przys³owiowa gocinnoæ i dyskusja przy gorza³ce charakterystyczne dla rodowiska polskiego stanowi¹ jaskrawy kontrast z religijnoci¹ i skromnoci¹ rosyjsk¹7, z niezbadan¹, mroczn¹ tajemni-c¹ duszy rosyjskiej, o której wspomina³ Fiodor Dostojewski. Zachodni s¹siad Rosji ukazany zosta³ poprzez pryzmat asocjacji, jakie nagromadzi³y siê w zwi¹z-ku z wieloletnim wspó³istnieniem obu narodów. Puszkin spogl¹da na to z per-spektywy swoich czasów. Bez w¹tpienia podziela pogl¹dy Karamzina i Kanta, z których pierwszy sugerowa³ koniecznoæ ujarzmienia buñczucznej i zuchwa³ej Polski oraz podporz¹dkowania jej Rosji, drugi za uwa¿a³ naród polski za przy-k³ad zjawiska, które na p³aszczynie etyki okrelone zosta³o jako prymat bezro-zumnej ekspansji samowoli nad ograniczon¹ przez prawodawstwo rozumu wol¹.
Tu jednak nale¿y dodaæ, i¿ Kant, bezporedni wiadek rozbiorów Polski, by³ przeciwnikiem jakiejkolwiek interwencji zewnêtrznej w sprawy Rzeczypospoli-tej. Uzna³ j¹ za brutalne naruszanie prawa miêdzynarodowego.
Trzeba pamiêtaæ, i¿ wykszta³cony w carskosielskim liceum Puszkin zdawa³ sobie tak¿e sprawê z istotnego wk³adu narodu polskiego w tradycjê i kulturê europejsk¹. Owo zjawisko Janusz Tazbir scharakteryzowa³ nastêpuj¹co:
Po³o-¿ona na styku dwóch kultur, azjatyckiej i europejskiej, Rzeczpospolita z pierw-szej przejmowa³a kulturê materialn¹, z drugiej duchow¹. W konsekwencji obroñc¹ z³otej wolnoci by³ ubrany z turecka szlachcic. Kultura tego stanu, zwana potocznie sarmatyzmem, stanowi³a do pewnego stopnia wynik symbiozy wp³ywów dwóch kontynentów: Azji i Europy. Jako taka przychodzi³a jednak zdecydowanie nie w porê [ ], mianowicie w momencie, gdy wkraczaj¹ca na drogê walki o hegemoniê nad wiatem Europa ani jakiejkolwiek symbiozy, ani te¿ zwi¹zanego z ni¹ porednictwa kulturowego zdecydowanie sobie nie ¿yczy³a.
Niezmiernie owocne okaza³o siê ono natomiast w kierunku wprost przeciwnym,
6 À. Ñ. Ïóøêèí, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé â äåñÿòè òîìàõ. Òîì ÷åòâåðòûé: Åâãåíèé Îíåãèí.
Äðàìàòè÷åñêèå ïðîèçâåäåíèÿ, Ìîñêâà 1975, s. 220.
7 Por. Ã. Â. Ìîñêâè÷åâà, Ðåìàðêè â òðàãåäèè À. Ñ. Ïóøêèíà Áîðèñ Ãîäóíîâ â ñâÿçè ñ æàíðîâîé òðàäèöèåé. (Ê ïðîáëåìå èñòîðèçìà), Áîëäèíñêèå ÷òåíèÿ, Ãîðüêèé 1987, s. 147148.
mianowicie w przekazywaniu cywilizacji zachodnioeuropejskiej na wschód kontynentu. I w tym w³anie dziele kultura polska XVII w. odegra³a szczególnie donios³¹ rolê [ ] Brückner wyrazi³ przed laty pogl¹d, i¿ europeizacja Rosji, zapocz¹tkowana przez Piotra Wielkiego, przerwa³a polonizacjê tego kraju, jaka mia³a miejsce za rz¹dów jego poprzedników. Car ten »ponad g³owy polskie siêgn¹³ wprost do Zachodu [...] powolniejszy proces polszczenia zast¹pi³ gwa³-townym, pospiesznym, zachodnim«. Rzekoma sprzecznoæ wydaje siê jednak polegaæ na nieporozumieniu: to w³anie dziêki naszemu porednictwu pañstwo moskiewskie ju¿ w XVII w. wchodzi³o w kr¹g nowo¿ytnej kultury europejskiej.
Okres ten przygotowa³ grunt pod cywilizacyjne reformy Piotra Wielkiego oraz umo¿liwi³ ich przeprowadzenie. Moskwa skorzysta³a na tym, ¿e Polacy o wiele wczeniej od swych wschodnich s¹siadów poczuli siê dziedzicami i wspó³twór-cami najwietniejszych, szczytowych osi¹gniêæ naszego kontynentu8.
Jak podkreli³ Jan Or³owski, stanowisko Puszkina wobec kwestii polskiej kszta³towa³y wydarzenia polityczne, znajomoæ historii konfliktów polsko-rosyj-skich oraz osobiste kontakty z Polakami i kultur¹ polsk¹. Jego ojciec, Sergiusz Lwowicz Puszkin, przez pewien czas by³ urzêdnikiem w Warszawie, za brat, Lew Siergiejewicz, uczestniczy³ w t³umieniu powstania listopadowego. Znane s¹ listy Puszkina do El¿biety Chitrowo, córki marsza³ka Kutuzowa, w których poeta nega-tywnie ocenia³ powstanie polskie i d¹¿enie Polaków do uniezale¿nienia siê od wp³ywów rosyjskich9. Inne polskie elementy, które znalaz³y wyraz w twórczoci Puszkina, to polskie ksi¹¿ki i ksi¹¿ki o Polsce w jego bibliotece domowej, wynie-siony z liceum w Carskim Siole kult Kociuszki polskiego bohatera narodowego, który dla autora Borysa Godunowa by³ symbolem ukochania wolnoci i narodowej dumy narodu polskiego10, dyskurs z obietnicami cara dotycz¹cymi reform konsty-tucyjnych w Polsce (wiersz Ñêàçêè. Noël), znajomoæ z hrabi¹ Olizarem i jej literacka spucizna (Do hr. Olizara)11, znajomoæ z Mickiewiczem12.
8 J. Tazbir, Sarmaci w roli poredników, Niezbêdnik Inteligenta. Bezp³atny dodatek do tygo-dnika Polityka, nr 38, 18 wrzenia 2004, s. 28, 30.
9 J. Or³owski, Z dziejów antypolskich obsesji w literaturze rosyjskiej, Warszawa 1992, s. 7075.
10 Por. wypowied Puszkina skierowan¹ do Tadeusz Bu³haryna: Íå òî áåäà, ÷òî òû ïîëÿê./
Êîñòþøêî ëÿõ, Ìèöêåâè÷ ëÿõ! Cyt. za: Í. Ôîðòóíàòîâ, Ýôôåêò Áîëäèíñêîé îñåíè, Íèæíèé Íîâãîðîä 1999, s. 98.
11 Dzieje kontaktów hr. Gustawa Olizara z Aleksandrem Puszkinem oraz analizê wiersza Do hr. Olizara przedstawi³ Andrzej Dworski w artykule pt. Do hr. Olizara Aleksandra Puszkina.
Próba interpretacji, Acta Universitatis Wratislaviensis. Slavica Wratislaviensia II, nr 129, s. 2960.
Por. Ä. Ï. Èâèíñêèé, Ïóøêèí è Ìèöêåâè÷. Ìàòåðèàëû ê èñòîðèè ëèòåðàòóðíûõ îòíîøåíèé 18261829, Ìîñêâà 1999, s. 7684.
12 O kszta³towaniu siê i znaczeniu mitu przyjani Puszkina z Mickiewiczem zob.: Ä. Ï. Èâèíñêèé, Ïóøêèí è Ìèöêåâè÷..., s. 525; Ä. Ï. Èâèíñêèé, Âçàèìîîòíîøåíèÿ À. Ñ. Ïóøêèíà è Àäàìà Ìèöêåâè÷à êàê êóëüòóðíûé ìèô (íà÷àëî ôîðìèðîâàíèÿ ìèôà), [â:] Íàó÷íûå äîêëàäû
Borys Godunow Puszkina doczeka³ siê licznych omówieñ. Wród nich mo¿-na odmo¿-naleæ komentarz i przypisy Leomo¿-na Gomolickiego do tekstu dramatu. Zmo¿-naj- Znaj-dujemy tam krótk¹ informacjê, i¿ do osób fikcyjnych w utworze nale¿¹: Pimen, Afanasij Michaj³owicz Puszkin, syn Andrzeja Kurbskiego, War³aam i Misai³, Fiko³ka ¯elazny Ko³pak, szlachcic Ro¿now, a tak¿e Polacy: zakonnik Czernia-kowski i szlachcic Sobañski13. Intryguj¹co brzmi zapis: syn Andrzeja Kurbskie-go. Kim okazuje siê byæ ów Kurbski? Kurbski, postaæ fikcyjna, to syn ka-zañskiego bohatera, który prowadzi³ korespondencjê z carem Iwanem Gronym, a w 1564 r. (po zwyciêstwie Polaków pod Czanikami i przed ich zwyciêstwem pod Orsz¹) przeszed³ na stronê Zygmunta Augusta i dosta³ od niego posiad³oci.
Ludwik Bazylow pisa³ o nim w sposób nastêpuj¹cy: Do pocz¹tku lat szeædzie-si¹tych Kurbski wiernie s³u¿y³ m³odemu Iwanowi Gronemu, cieszy³ siê jego wielkimi wzglêdami, nale¿a³ do tzw. Rady Wybranej, bra³ udzia³ w wyprawach na Chanat Kazañski i w operacjach wojskowych pierwszego okresu wojny o Inf-lanty. 30 IV 1564 r. opuci³ szeregi i zbieg³ do Rzeczypospolitej, ratuj¹c zreszt¹ w ten sposób ¿ycie po pewnych niepowodzeniach wojennych decyzja o jego losach zosta³a ju¿ podjêta. W Polsce otrzyma³ Kurbski dobra ziemskie od króla Zygmunta Augusta, osiad³ w nich i zaj¹³ siê nauk¹. Czasu nie traci³, a talentu te¿
mu nie brakowa³o, wzi¹³ siê wiêc po kilku latach do pisania. Jeszcze zreszt¹ w 1564 r. napisa³ i przekaza³ carowi list (pos³anije) z oskar¿eniem o stosowanie strasznych represji wobec niewinnych ludzi. Niezale¿nie od treci, Kurbski ju¿
w tym pierwszym licie dowiód³ swoich umiejêtnoci i nie bez racji historycy literatury nazywaj¹ ten utwór arcydzie³em prozy oratorskiej. Co do treci, zdania bywaj¹ bardzo podzielone, a Kurbskiemu zarzuca siê co najmniej stronniczoæ, mo¿e lepiej by³oby powiedzieæ jednostronnoæ. Prawdziwie obiektywny s¹d nie
ôèëîëîãè÷åñêîãî ôàêóëüòåòà ÌÃÓ, Ìîñêâà 1998, âûï. 3, s. 149160; A. B. Ëanaòîâ, Ïóøêèí è Ìèöêåâè÷: ëè÷íàÿ äðóæáà èëè òâîð÷åñêîå ñîäðóæåñòâî? (Ê ïðîáëåìå ëèòåðàòóðîâåä÷åñêîé ìèôîëîãèè), [â:] À. Ñ. Ïóøêèí è ìèð ñëàâÿíñêîé êóëüòóðû (Ê 200-ëåòèþ ñî äíÿ ðîæäåíèÿ ïîýòà), ðåä. Ë. Í. Áóäàãîâà, Ìîñêâà 2000, s. 112-130; Á. Áÿëîêîçîâè÷, Àäàì Ìèöêåâè÷
â ïîýòè÷åñêîì âîñïðèÿòèè À. Ñ. Ïóøêèíà: îáðàç è ñèìâîë, [â:] Õóäîæåñòâåííîå ìûøëåíèå â ëèòåðàòóðå XIXXX âåêîâ. Ìåæâóçîâñêèé òåìàòè÷åñêèé ñáîðíèê íàó÷íûõ òðóäîâ, ðåä.
Â. È. Ãðåøíûõ, Êàëèíèíãðàä 1994, s. 313; B. Bia³okozowicz, Adam Mickiewicz jako poetycki symbol polsko-litewskiego i polsko-wschodnios³owiañskiego zbli¿enia, porozumienia i wspó³pracy, [w.] S³owo, tekst. Czas. Materia³y III Miêdzynarodowej konferencji naukowej powiêconej 200-leciu urodzin Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina, pod red. L M. Aleksiejenki, Szcze-cin 1999, s. 11-21; U. Marchel, Mickiewicz a Puszkin wzajemne przek³ady, Acta Polono-Ruthe-nica, t. VI, Olsztyn 2001, s. 271273; J. widziñski, Adam Mickiewicz w opiniach rosyjskich i radzieckich, Poznañ 1992. Pr. tak¿e bibliografiê w pracy: M. Stachurka, Wzajemne stosunki Mic-kiewicza i Puszkina w wietle badañ naukowych, praca magisterska, Olsztyn 1995, s. 123126.
13 Przypisy: L. Gomolicki [w:] A. Puszkin, Dzie³a wybrane, t. IV: Utwory dramatyczne, War-szawa 1956, s. 264265.
powinien byæ jednak zbyt trudny: z punktu widzenia interesów pañstwa i jego rozwoju Grony broni³ s³usznej sprawy, a nie bojarzy, i w tym sensie ma³o siê przyda³ Rosji list Kurbskiego, który w swoich bezporednich oskar¿eniach mia³ jednak oczywicie racjê. W po³owie lat siedemdziesi¹tych Kurbski napisa³ d³u¿-szy, zwarty utwór, nasycony te¿ konkretn¹ treci¹ historyczn¹: Historiê o wiel-kim ksiêciu moskiewswiel-kim (Istorija o wielikom kniazie moskowskom). Jest to, rzecz jasna, znowu pamflet wymierzony przeciw Gronemu, cenny dla historyka ze wzglêdu na zawarte w nim wiadomoci. Oprócz tego, utrzymywa³a siê jesz-cze osobliwa »korespondencja« z carem; ³¹cznie Kurbski wys³a³ do niego cztery listy, a dwa razy co jest najbardziej charakterystyczne, otrzyma³ nawet odpo-wied. Nie tylko pierwszy list, lecz w ogóle ca³a twórczoæ Kurbskiego ma du¿¹ wartoæ historyczn¹ i literack¹14.
Syn Kurbskiego, pojawiaj¹cy siê na kartach dramatu Puszkina, wychowany w rodowisku nieruskim, okazuje siê byæ najdzielniejszym i najlepszym z ruskich
¿o³nierzy. Przeciwstawia siê go Lachom, którzy ust¹pili na polu walki wobec si³ skupionych wokó³ ksiêcia Szujskiego. Puszkin, tworz¹c wizerunek Rosjanina pa-trioty, móg³ nadaæ mu nazwisko neutralne, nie wywo³uj¹ce skojarzeñ z ¿adn¹ autentyczn¹ postaci¹ historyczn¹. Nasuwa siê wiêc pytanie, dlaczego tak¹ rolê powierzono postaci, której nazwisko nie pozwala na jednoznaczn¹ ocenê.
Wyja-nienie w pewnym sensie przynosi wypowied Galiny Moskwiczewej, która za-uwa¿a, ¿e na drodze do tronu moskiewskiego Samozwaniec opiera³ siê na si³ach zewnêtrznych, w tym polskich, gromadzi³ wokó³ siebie odsuniêtych od ³ask boja-rów rosyjskich, którzy ratowali siê ucieczk¹ za granicê przed Iwanem Gronym15. Trudno jednak uznaæ ten argument za ostatecznie wyczerpuj¹cy problem.
Kolejn¹ osob¹ dramatu, na któr¹ warto zwróciæ uwagê, jest szlachcic Sobañski. Jest to równie¿ postaæ fikcyjna. Jak wiadomo, Puszkin wielokrotnie umieszcza³ w utworach elementy autobiograficzne i z du¿ym prawdopodobieñ-stwem mo¿na stwierdziæ, ¿e tak by³o i w tym przypadku. Wród bohaterów dramatu kr¹¿y³ niejaki Puszkin (zapewne alter ego jednego ze znamienitych przodków pisarza). W innym fragmencie tego¿ utworu W. Listow odkry³ kolejn¹ osobist¹ aluzjê informacjê o 72-metrowej dzwonnicy Monasteru Nowodziewi-czego, któr¹ zbudowano w latach 16891690, tj. w pocz¹tkach panowania Piotra I. Pejza¿ Dziewiczego Pola pokazany zosta³ przez pryzmat prywatnych wspo-mnieñ poety z okresu przedlicealnego16.
14 L. Bazylow, Historia Rosji, t. I, Warszawa 1983, s. 2729.
15 Ã. Â. Ìîñêâè÷åâà, Íåêîòîðûå âîïðîñû , s. 65.
16 Â. Ñ. Ëèñòîâ, Ê èñòîëêîâàíèþ èñòîðè÷åñêèõ íåòî÷íîñòåé â Áîðèñå Ãîäóíîâå
è Àðàïå Ïåòðà Âåëèêîãî, Áîëäèíñêèå ÷òåíèÿ, Ãîðüêèé 1985, s. 176.
Podczas tworzenia dramatu poeta musia³ mieæ jeszcze w pamiêci postaæ piêknej Polki Karoliny Sobañskiej. Bardzo prawdopodobne, ¿e wspomnienia te mog³y wp³yn¹æ na ostateczny wizerunek Maryny Mniszech, która sw¹ urod¹ zawojowa³a Samozwañca. Karolina Rozalia Tekla Sobañska z Rzewuskich by³a agentk¹ Iwana Witta, zbiera³a informacje o Mickiewiczu i Puszkinie. Dla niej podobaæ siê by³o rzecz¹ tak naturaln¹, jak oddychaæ. Uderza³a nie tylko wdziê-kami, ale i rzadkim dowcipem, i nies³ychan¹ subtelnoci¹ w kokieterii. Sama nie wiedzia³a, gdzie siê u niej koñczy szczeroæ, a zaczyna udawanie. Ca³y ¿ywot jej by³ d³ugim ci¹giem salonowych zwyciêstw [...]. U niej wszelkie uczucia przy-wdziewa³y do tego stopnia pozór prawdy, i¿ najwiêkszy znawca bra³ fa³szywe kamienie za najczystszej wody brylanty. Jak w mitologicznych baniach wró¿ka dotkniêta talizmanem wraca do swych kszta³tów rzeczywistych, tak dla Mickie-wicza talizmanem by³ geniusz jego, który nie móg³ pozostaæ d³ugo w zalepie-niu...17. Pisano o niej równie¿, i¿ by³a najpiêkniejsz¹ z ¿yj¹cych wówczas w Odessie Polek: weso³a, wytworna, ¿ywa, wszechstronnie wykszta³cona, wiel-bicielka sztuk piêknych, liczna pianistka by³a dusz¹ tego towarzystwa, do które-go nale¿a³a18. Niektórzy literaturoznawcy s¹ zdania, ¿e wiersz Puszkina Ïðîñòèøü ëè ìíå ðåâíèâûå ìå÷òû powiêcony zosta³ nie Amalii Riznicz, a w³anie Karolinie Sobañskiej. 11 listopada 1823 r., w dniu powstania utworu, poeta by³ w cerkwi na chrzcinach syna Woroncowów. Wówczas Karolina So-bañska, w³o¿ywszy palce do wody wiêconej, dotknê³a czo³a poety. W rêkopi-sach Puszkina z tego dnia znalaz³ siê zapisek: Chrzest19. W wietle owych faktów zarówno postaæ Maryny, jak i szlachcica Sobañskiego nale¿a³oby potraktowaæ jako elementy autobiograficzne w utworze.
Wród nazwisk autentycznych postaci wymienionych przez Puszkina w dra-macie pojawi³ siê Piotr £ukicz Chruszczow. L. Gomolicki wyjania, i¿ by³ on
pierwszym ho³ow¹ doñskich Kozaków i oskar¿ycielem Samozwañca, który straci³ go w Putywlu w 1605 r.20 Jednak¿e Piotr Chruszczow, postaæ historycz-na, pojawi³ siê równie¿ w okresie rz¹dów Katarzyny II. Bra³ udzia³ w spisku, którego celem by³o wyniesienie na tron uwiêzionego przez Katarzynê II Iwana Antonowicza, by³ego cara. W czasie ledztwa, które zaczê³o siê po aresztowa-niach w padzierniku 1762 r., ustalono winê porucznika i skazano go na karê
mierci. Carowa w swoim pierwszym manifecie koronacyjnym zamieni³a m.in.
17 Cyt. za: W. Woroszylski, Kto zabi³ Puszkina, Warszawa 1991, s. 253.
18 Ïóøêèíñêèå ìåñòà. Ïóòåâîäèòåëü, ÷. 2, Ìîñêâà 1988, s. 165.
19 Ibidem, s. 165.
20 A. Puszkin, Dzie³a , s. 262.
tê karê mierci na piêtnowanie, wykluczenie ze stanu szlacheckiego i do¿ywotnie zes³anie na Kamczatkê. Po dziesiêciu latach Chruszczow uciek³ z Kamczatki wspólnie z Beniowskim (sic!) i wst¹pi³ na s³u¿bê francusk¹21. Puszkin ¿ywo interesowa³ siê histori¹, szczególnie wnikliwie studiowa³ wydarzenia z czasów panowania Piotra I i Katarzyny II. Trudno bez szczegó³owych badañ (zarówno genealogicznych, jak równie¿ stricte historycznych) postawiæ tezê, i¿ uwypukle-nie roli postaci Chruszczowa na kartach dramatu mia³o na celu skojarzeuwypukle-nie jego postaci z losami porucznika, który pod koniec XVIII w. uciek³ za granicê w to-warzystwie Polaka. Bez w¹tpienia jednak wspomniana zbie¿noæ nazwisk jest intryguj¹ca.
W Borysie Godunowie Puszkin przeciwstawia nie tylko tyrañsk¹ w³adzê
»niememu ludowi«, ale i dwie ró¿ne kultury narodowe, które siêgaj¹ do odmien-nych róde³ i historycznie s¹ sobie obce pisa³ J. Or³owski. Rosyjskoæ w ujêciu Puszkina tkwi swymi korzeniami w ludowej i s³owiañskiej w swej istocie trady-cji staroruskiej. Kulturê Polski feudalnej traktowa³ poeta jako wytwór oderwany od rodzimej gleby, obcy, wynarodowiony, przesi¹kniêty pierwiastkami zapo¿y-czonymi z ³aciñsko-katolickiej cywilizacji Zachodu. Ta zasadnicza odmiennoæ tradycji kulturowej Rosji i Polski jest wed³ug Puszkina przyczyn¹ odwiecznej wani obydwu pañstw i narodów. W jego rozumieniu wynik owego sporu dziejo-wego przes¹dzi³a historia na korzyæ Rosji, czego potwierdzenie widzia³ w upadku Polski. Jej w³adcy zdaniem poety oderwawszy siê od ludu, sami pozbawili swój kraj ¿yciodajnej si³y i skazali go na nieuchronn¹ klêskê. Taka
»wynarodowiona« Polska nie by³a w stanie oprzeæ siê Rosji silnej moc¹ ducha swego ludu, liczy³a tylko na pomoc Zachodu i dlatego stanowi³a sta³e zagro¿enie dla pañstwa rosyjskiego. Na takich w³anie przes³ankach opiera³ Puszkin swoje stanowisko w kwestii polskiej22.
Powy¿sza opinia, moim zdaniem, jest zbyt kategoryczna. Wspó³czesne ba-dania nad tekstami Puszkina niejednokrotnie potwierdzi³y, ¿e nie jest mo¿liwe jednoznaczne okrelenie stosunku rosyjskiego wieszcza do Polski i Polaków.
Pogl¹dy Puszkina na sprawê Polski ró¿ni³y siê od jego osobistych stosunków z Polakami, jednak¿e opiniê na temat istotnej roli kultury Rzeczypospolitej i jej znaczenia dla Rosji i Europy Zachodniej pisarz musia³ mieæ ostatecznie skrysta-lizowan¹ i niezmienn¹.
21 W. A. Serczyk, Katarzyna II carowa Rosji, Wroc³aw Warszawa Kraków Gdañsk
£ód 1983, s. 132135.
22 J. Or³owski, op. cit., s. 7475.
Ðåçþìå
Åùå ðàç î Áîðèñå Ãîäóíîâå Àëåêñàíäðà Ïóøêèíà
Òðàãåäèþ Áîðèñ Ãîäóíîâ íàäî ñ÷èòàòü êàðòèíîé ñóùåñòâåííîãî êóëüòóðíîãî ïðîñòðàíñòâà. Äðàìà èçîáðàæàåò îáùåïðèíÿòûå ñòåðåîòèïû è îáðàçöû êàñàþùèåñÿ ïîëüñêîãî íàðîäà, îäíàêî îáðàùàåò âíèìàíèå íà íåîäíîçíà÷íîñòü âçàèìîîòíîøåíèé Ïóøêèíà ñ Ïîëüøåé. Ïîýò ïðîòèâîïîñòàâèë â ïðîèçâåäåíèè êóëüòóðó è îáû÷àè îáîèõ íàðîäîâ, ïîäîáðàë ãåðîåâ, êîòîðûõ ôàìèëèè è ïîâåäåíèå ìîãëè âûçûâàòü ó âíèìàòåëüíîãî
÷èòàòåëÿ ñîìíåíèÿ, à òàêæå àññîöèàöèè ñ áèîãðàôèåé ïèñàòåëÿ. Äåéñòâóþùèìè ëèöàìè îêàçàëèñü ì. ïð. âûìûøëåííûé ñûí Àíäðåÿ Êóðáñêîãî êàçàíñêîãî ãåðîÿ, øëÿõòè÷
Ñîáàíñêèé âîçìîæíî ñâÿçàí ñ àãåíòîì Êàðîëèíîé Ñîáàíñêîé, òàèíñòâåííûé è íåîäíîçíà÷íûé ϸòð Ëóêè÷ Õðóùîâ. Ñîâðåìåííûå èññëåäîâàíèÿ òåêñòîâ Ïóøêèíà ïîäòâåðäèëè, ÷òî íåâîçìîæíî îäíîçíà÷íî îïðåäåëèòü âçàèìîîòíîøåíèÿ ðóññêîãî ïîýòà ñ Ïîëüøåé è ïîëÿêàìè. Âçãëÿäû Ïóøêèíà íà äåëà Ïîëüøè îòëè÷àëèñü îò åãî ëè÷íûõ âçàèìîîòíîøåíèé ñ îòå÷åñòâåííèêàìè Ìèöêåâè÷à, íî, âåðîÿòíî, ìíåíèå íà òåìó ñóùåñòâåííîé ðîëè êóëüòóðû Ðå÷è Ïîñïîëèòîé è åå çíà÷åíèå äëÿ Ðîññèè è Çàïàäíîé Åâðîïû áûëî ó ïèñàòåëÿ íåèçìåíèìîå è îêîí÷àòåëüíî âûêðèñòàëëèçîâàííîå.
Summary
Once again about Boris Godunof by Alexandr Pushkin
The tragedy Borys Godunov should be admitted to be a picture of an essential culture space.
The drama represents generally accepted stereotypes and patterns refering to the Polish nation, however it pays attention to diversity of meaning of Pushkins attitude towards Poland. The poet contrasted in the work culture and customs of both nations, he chose heroes, whose names and behaviour evoked readers doubts and associations with the biography of Pushkin. Characters of the drama are among others: the fictitious son of Andrzej Kurbski the Kazakh hero, the noble-man Sobañski in all probability related to the emissary Karolina Sobañska, mysterious and
The drama represents generally accepted stereotypes and patterns refering to the Polish nation, however it pays attention to diversity of meaning of Pushkins attitude towards Poland. The poet contrasted in the work culture and customs of both nations, he chose heroes, whose names and behaviour evoked readers doubts and associations with the biography of Pushkin. Characters of the drama are among others: the fictitious son of Andrzej Kurbski the Kazakh hero, the noble-man Sobañski in all probability related to the emissary Karolina Sobañska, mysterious and