4. Identyfikacja podstawowych problemów w zakresie rozwoju zasobów ludzkich
4.2. Kapitał ludzki – kreacja i migracje
Odnosząc się do edukacji jako fundamentu kapitału ludzkiego, warto podkreślić, że przez długi okres dostrzegano przede wszystkim znaczenie poziomu wykształcenia osób dorosłych, jako integralnej części rynku pracy. Rzadziej zauważano istotność tzw. „wczesnego kapitału ludzkiego” (m.in. Ritzen, Winkler 1977, Psacharopoulos, Wiles 1981). Chociaż bezpośredni wpływ na korzyści uzyskiwane z nabytej wiedzy ma ostatni ukończony poziom wykształcenia (oraz nauka, doświadczenie zdobywane podczas pracy), nie można jednak negować silnego wpływu edukacji na niższych szczeblach. Warunkuje ona bowiem możliwości wyboru dalszej ścieżki edukacyjnej – zawęża bądź poszerza opcje kontynuowania nauki (nabycia wiedzy) oraz jej jakości.
Wychowanie przedszkolne to pierwszy, rzeczywisty etap kształcenia, który realizowany jest w przedszkolach i w oddziałach przedszkolnych przy szkołach podstawowych. Sytuacja w zakresie dostępności do przedszkoli została opisana przy pomocy wskaźnika uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym. Wyrażony jest on jako odsetek dzieci uczęszczających do przedszkola lub oddziału przedszkolnego przy szkołach podstawowych w ogólnej liczbie osób w wieku 3-5 lat. Istotną zaletą zastosowanego miernika jest jego wieloaspektowość, gdyż z jednej strony charakteryzuje on poziom
wyposażenia i nasycenia miejscowości wiejskich w instytucje pierwszego szczebla edukacji, a z drugiej – wskazuje na poziom skolaryzacji najmłodszej grupy dzieci objętych systemem oświaty.
Ryc. 6. Współczynnik uczestnictwa dzieci w wieku 3-5 lat w wychowaniu przedszkolnym, 2013. Źródło: opracowanie własne.
W okresie ostatnich 25 lat liczba dzieci w wieku przedszkolnym na OM znacznie spadła. Konsekwencją tych zmian demograficznych była także reorganizacja placówek wychowania przedszkolnego, co wiązało się z likwidacją przedszkoli głównie na obszarach peryferyjnych, w największym stopniu dotkniętych procesami depopulacji. Proces ten należy ocenić jednoznacznie negatywnie, gdyż pomimo, iż wychowanie przedszkolne nie jest obowiązkowe, to jednak stanowi zadanie własne gminy i funkcjonowanie przynajmniej jednej placówki przedszkolnej w każdej gminie powinno być standardem.
Jak pokazują badania, szanse edukacyjne dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym są większe aniżeli ich rówieśników, podejmujących własną edukację dopiero z chwilą rozpoczęcia szkoły podstawowej (Domalewski 2002, Heckmann 2006, Społeczeństwo w drodze do wiedzy 2011).
Ogółem na OM wskaźnik skolaryzacji przedszkolnej osiągnął w 2012 roku wartość 69%, co jest znaczną poprawą w relacji do okresu sprzed 10-15 lat. Jednak rozkład przestrzenny tych wartości jest bardzo zróżnicowany w zależności od struktury funkcjonalnej poszczególnych gmin. Przede wszystkim najwyższy odsetek dzieci uczęszczających do przedszkoli jest w Trójmieście i najbliższym otoczeniu. Powiązane jest to z otwieraniem dużej liczby przedszkoli prywatnych po 2004 roku, na których prowadzenie można było uzyskać dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej. Drugim istotnym czynnikiem było prowadzenie intensywnych kampanii zachęcających kobiety do powrotu do pracy. W 2004 roku 73% przedszkoli na OM było prowadzonych przez samorząd, podczas gdy w 2012 roku wartość ta spadła do 45%. Relatywnie wysokim udziałem dzieci uczęszczających do przedszkoli charakteryzują się również miasta powiatowe, chociaż już ich strefy podmiejskie mają wartości znacznie poniżej przeciętnej dla regionu. Zdecydowanie
najniższymi wartościami analizowanego wskaźnika charakteryzują się gminy zlokalizowane peryferyjnie.
Zauważalna jest zatem wyraźna polaryzacja poziomu uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym.
Wyraźny wzrost i osiągnięcie wartości wskaźnika porównywalnego z krajami Europy Zachodniej nastąpiło w Trójmieście i jego strefie podmiejskiej oraz innych większych ośrodkach miejskich. Z kolei na obszarach wiejskich, peryferyjnie położonych, obserwuje się wyraźną stagnację w tym zakresie i zwiększanie różnic oraz dystansu do obszarów bardziej zurbanizowanych. Prowadzone aktualnie inicjatywy, wspierające zakładanie przedszkoli prywatnych, ograniczają się praktycznie wyłącznie do dużych miast i ich stref podmiejskich. Na obszarach wiejskich ryzyko inwestycyjne jest zdecydowanie większe, stąd też sporadyczne jest zakładanie prywatnych przedszkoli.
Szkolnictwo podstawowe i gimnazjalne jest zadaniem własnym samorządu gminnego. W związku z tym na terenie każdej gminy znajdują się placówki tego typu. Stąd też dostępność do szkół podstawowych i gimnazjów jest ogólna. Uczniowie z miast mają znacznie większe możliwości wyboru szkoły podstawowej i gimnazjum. Z wcześniejszych badań, prowadzonych w skali ogólnopolskiej, wynika, iż spośród młodzieży wiejskiej 83% uczęszcza do swojej szkoły rejonowej, podczas gdy wśród młodzieży miejskiej odsetek ten wynosi tylko 57% (Czapiewski, Śleszyński 2007).
Istotnym wyzwaniem, przed jakim stoją aktualnie szkoły podstawowe i gimnazja, są niekorzystne tendencje demograficzne, które powodują zmniejszanie się liczby dzieci w wieku szkolnym – chociaż ze względu na wzrost wskaźnika przyrostu naturalnego od 2003 roku należy oczekiwać nieznacznego zahamowania lub wręcz odwrócenia negatywnych tendencji w kilkunastu następnych latach. Zarysowane niekorzystne tendencje demograficzne (szczególnie na obszarach peryferyjnych) istotne implikacje dla samorządów lokalnych. Spadek liczby uczniów w szkołach skutkuje zmniejszeniem subwencji oświatowych i koniecznością finansowania funkcjonowania szkół lub dowożenia dzieci do szkół ze środków własnych – aktualnie wydatki na oświatę i wychowanie stanowią prawie 40% wydatków JST na obszarze uzupełniającym OM, podczas gdy w Trójmieście jest to wartość na poziomie 23%.
Najbardziej obiektywną miarą jakości kształcenia są wyniki uzyskiwane przez osoby pobierające naukę.
Ze względu na zunifikowany system egzaminów przeprowadzanych na zakończenie każdego etapu edukacyjnego, możliwa jest diagnoza przestrzennego zróżnicowania efektów procesu kształcenia na zakończenie szkoły podstawowej, gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych, kończących się egzaminem maturalnym. Zróżnicowania regionalne wyników sprawdzianów kompetencyjnych na zakończenie szkoły podstawowej i egzaminów gimnazjalnych najczęściej wyjaśniane są poprzez utrzymywanie się dwóch zasadniczych podziałów, związanych ze specyfiką funkcjonalną i historyczno-kulturową (Śleszyński 2004).
Po pierwsze, istotne znaczenie ma podział na miasto i wieś, a ściślej na duże, rozwinięte ośrodki miejskie (metropolitalne) i pozostałe obszary (peryferia). Ważne są tutaj czynniki wpływające na dostępność społeczną do edukacji (poziom wykształcenia rodziców, wysokość dochodów, liczba dzieci w rodzinie).
Dodatkowo, ważnym czynnikiem jest lepsze wyposażenie obszarów zurbanizowanych w różne placówki edukacyjne oraz kulturalne, umożliwiające zwiększenie zasobów wiedzy uczniów poprzez udział w zajęciach dodatkowych, rozrywce, kulturze. Po drugie, wciąż istotną rolę odgrywa podział nawiązujący do utrwalonych historycznie granic oraz dziedzictwo kulturowe regionu. Uwzględniając powyższe, OM posiada korzystną sytuację. Składa się na to funkcjonowanie dużego obszaru metropolitalnego Trójmiasta oraz bogactwo kulturowe Kaszubszczyzny. Fakt posiadania oraz przywiązanie do własności
prywatnej skutkuje większą odpowiedzialnością za swój los, w tym wychowanie dzieci, co sprzyja osiąganiu lepszych wyników edukacyjnych (Czapiewski, Śleszyński 2007). Najlepsze wyniki na sprawdzianie kompetencyjnym w 2014 roku osiągnęli uczniowie ze szkół zlokalizowanych w Trójmieście i najbliższym otoczeniu. Ponadto nieznacznie lepsze wyniki osiągnęli uczniowie z powiatów kartuskiego, wejherowskiego i puckiego (Kaszuby), niż z nowodworskiego, malborskiego i tczewskiego.
Ryc. 7. Przeciętny wynik sprawdzianu szóstoklasistów, 2014. Źródło: opracowanie własne.
Obszar Metropolitalny cechuje się monocentryczną strukturą szkolnictwa wyższego. Pomimo intensywnych przemian w sieci szkolnictwa wyższego po 1990 roku, zauważalna jest w dalszym ciągu zdecydowana dominacja Trójmiasta, w którym zlokalizowane są największe instytucje akademickie. Co prawda w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat liczba ośrodków akademickich wzrosła, ale koncentracja studentów w najbardziej prestiżowych uczelniach publicznych w Trójmieście pozostaje bardzo wysoka.
Podobnie jak z innymi elementami systemu kształcenia na analizowanym OM, także w przypadku szkół wyższych, pomimo relatywnego zwiększenia się liczby miejsc, w których realizowane są usługi edukacyjne na poziomie wyższym, w dalszym ciągu występuje wyraźna koncentracja uczelni wyższych w Trójmieście. W tym przypadku istniejące zróżnicowanie należy ocenić pozytywnie, gdyż tylko największe uczelnie mogą zapewnić wysoką jakość kształcenia na poziomie wyższym. Istotny może być również efekt koncentracji dużej liczby uczeni, jako zwiększenia potencjalnej możliwości interdysplinarności procesu kształcenia – np. wybór dwóch, trzech kierunków studiów. Również dla możliwości zdobycia wiedzy praktycznej (staże, praktyki) koncentracja potencjału edukacyjnego i gospodarczego jest korzystna.
Z perspektywy przestrzennej należy zauważyć, że udział ludności z wykształceniem wyższym różnicuje przestrzeń OM głównie w wymiarze: obszary metropolitalne – peryferie. Jest to wymiar uniwersalny, co oznacza, że funkcjonuje on w długim horyzoncie czasowym. Jego zasięg jest modyfikowany (czyli zmienia się w czasie) zasięgiem oddziaływania ośrodka metropolitalnego i w mniejszym zakresie – ośrodków powiatowych. Silne uzależnienie od sieci osadniczej oraz dystansu względem największych ośrodków miejskich powoduje, że obszary peryferyjne (w tym przypadku w kontekście poziomu wykształcenia)
zlokalizowane są zazwyczaj na pograniczu regionu lub na obszarach o słabej dostępności przestrzennej do jakiegokolwiek większego ośrodka akademickiego. Krystalizują się więc wewnątrzregionalne peryferie
„niedoposażenia” edukacyjnego.
Obszary o wysokim udziale osób z wykształceniem wyższym są wybierane jako cel migracji przez osoby posiadające wykształcenie wyższe, w związku z czym nasilają się procesy koncentracji osób najlepiej wykształconych. Obszary rdzeniowe posiadają nie tylko najlepsze wyposażenie instytucjonalne i możliwości pobierania nauki przez dzieci i młodzież, uczniowie z tych terenów uzyskują najlepsze wyniki edukacyjne oraz występuje największa koncentracja osób dobrze wykształconych, to jeszcze potencjał tych obszarów jest wzmacniany poprzez selektywny proces migracji osób z wykształceniem wyższym.
Proces ten również w sposób kompleksowy charakteryzuje wzajemne interakcje pomiędzy edukacją a rozwojem. Biorąc pod uwagę, iż ludzie są zarówno adresatami rozwoju społeczno-gospodarczego, jak również jego realizatorami, trudno jest jednoznacznie oddzielić efekty decydujące o podjęciu decyzji o migracji (zależność: korzystna sytuacja gospodarcza regionu determinuje przemieszczanie ludności) od wpływu, jaki migranci mają na rozwój danych obszarów (zależność: przybywające przedsiębiorcze i wykształcone osoby wyzwalają pozytywne trendy rozwojowe w regionie). Wydaje się, że na pierwszym etapie to korzystna sytuacja społeczno-gospodarcza obszarów implikuje napływ do nich ludności, a dopiero w następnym etapie, w wyniku selektywnego procesu migracji, wzrasta ich potencjał społeczno-demograficzny i wiążący się z nim potencjał gospodarczy. Warto nadmienić, że procesy migracyjne są drugim (po edukacji), głównym czynnikiem zwiększania zasobów kapitału ludzkiego danego obszaru. W niektórych przypadkach ważniejsze są umiejętności pozyskania osób dobrze wykształconych z zewnątrz danego obszaru, vide koncepcje Floridy odnośnie czynników wpływających na koncentrację osób z wykształceniem wyższym.