Kapitał społeczny

Kapitał społeczny definiuje się jako zespół wartości i nieformalnych norm, które uznają członkowie danej grupy i które umożliwiają im współdziałanie, współpracę. Są to takie wartości, jak: zaufanie, dotrzymywanie słowa, prawdomówność, wywią-zywanie się z obowiązków, reguły wymiany i wzajemności w stosunkach z innymi, por. (Fukuyama 1997), i inne zasady normujące interakcje między ludźmi. Jest to

rozszerzenie pojęcia kultury organizacyjnej na dowolne grupy społeczne. Może jeszcze bardziej to widać w używanym prostszym określeniu, że kapitał społeczny to zdolność danej społeczności do adaptacyjnego współdziałania, por. (Bendyk 2005).

Termin kapitał społeczny został użyty po raz pierwszy w 1916 r. przez L.J. Hafiana w opracowaniu dotyczącym ośrodków społecznych na wsi, zob. (Fukuyama 1997, s. 27). Dowody wczesnych prób konceptualizacji tego pojęcia można znaleźć np. w (Storch 1925), cyt. za (Schumann 1999), (Becker 1964). Uważa się jednak, że ter-min ten został wprowadzony w sposób systematyczny do literatury socjologicznej w latach 70. ub. wieku przez P. Bourdieu, a następnie rozpowszechniony przez J. Colemana. Oba nazwiska związane są jednocześnie z dwiema odmiennymi szkoła-mi rozuszkoła-mienia i definiowania tego pojęcia.

Szkołę Colemana reprezentuje przede wszystkim R. Putnam, który spopularyzo-wał termin w swoich pracach, np. (Putnam 1995), gdzie pisze, że kapitał społeczny odnosi się do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiąza-nia, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa, ułatwiając skoordynowane działania. Innymi słowy, w rozumieniu Putnama, kapitał społeczny oznacza ogół norm, sieci wzajemnego zaufania, lojalności, poziomych sieci zależności w danej grupie społecznej. Znanym kontynuatorem tej szkoły definiowania kapitału społecz-nego jest F. Fukuyama, według którego kapitał społeczny oznacza umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji własnych interesów. Warto podkreślić, że w tym paradygmacie kapitał społeczny jest niezbęd-nym elementem społeczeństwa obywatelskiego. Ta koncepcja kapitału społecznego jest wykorzystywana w badaniach World Banku, gdzie kapitał społeczny to normy i relacje społeczne osadzone w strukturze społecznej, które umożliwiają ludziom współpracę w realizacji zamierzonych celów (Zeller 2005). Bliskie koncepcji J. Colemana jest rozumienie kapitału społecznego jako pewnych zasobów: informa-cji, wartości, wsparcia, por. (Theiss 2005).

W rozumieniu P. Bourdieu, kapitał społeczny definiowany jest jako zbiór rzeczy-wistych i potencjalnych zasobów związanych z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu – lub, inaczej mówiąc, z członkostwem w grupie, która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia kolektywu, wiarygodności, daje im dostęp do kredytu w najszerszym sensie tego słowa (wikipedia.pl).

Termin „kapitał społeczny” traktowany jest więc przez badaczy jako produkt sil-nej więzi społeczsil-nej, przyczyniający się do wzrostu bezpieczeństwa publicznego, zaufania, spoistości społecznej, spełniający dużą rolę w powstawaniu i funkcjonowaniu społeczeństwa obywatelskiego (Fukuyama 1997). Dodać należy, że źródłem tych więzi może być także subkultura grup etnicznych oraz religia. Ważną rolę kapitału społecznego, a w nim zaufania, w rozwoju gospodarczym dostrzega F. Fukuyama – jego książka Zaufanie ma podtytuł Kapitał społeczny a droga do dobrobytu (Fukuy-ama 1997). Zwróćmy tu uwagę, że ojciec amerykańskiego kapitalizmu B. Franklin –

za miernik cnoty uważał bycie godnym kredytu, por. (Jackson 1999), a więc bycie godnym zaufania. Z kolei zaufanie można zaś budować tylko na uczciwości.

Ogólniej zdefiniował kapitał społeczny A. Matysiak – jako iloczyn mnogościowy dóbr publicznych i dóbr prywatnych – a więc jako dobro wspólne. Ściślej: dobra wspólne dotyczące gospodarki, polityki i kultury (Matysiak 1999), (Matysiak 2000). Zdaniem autora, jednym ze źródeł kapitału społecznego jest kultura, a w szczegól-ności takie wartości, jak: tolerancja, krytycyzm, istniejące między ludźmi zaufanie, reguły wzajemności i wymiany, demokracja itp. To są zdaniem A. Matysiaka ele-menty wspólne zbioru dóbr publicznych i zbioru dóbr prywatnych. Przestrzeganie reguł wymiany, wzajemności zmniejsza koszty transakcyjne umów, ponieważ nie są potrzebne duże środki do egzekwowania warunków umów. Podstawowe znaczenie w koncepcji dóbr wspólnych ma pojęcie zaufania społecznego, tj. oczekiwania, że osoba obdarzona ufnością będzie działać lub zachowa się zgodnie z obowiązującymi regułami gry i systemem wartości (Matysiak 2003a). Kapitał społeczny jest tworzo-ny i przekazywatworzo-ny za pomocą mechanizmów kulturowych: religii i tradycji histo-rycznej (Matysiak 2005). Kapitał społeczny wpływa na wzrost gospodarczy, chociaż wzrost gospodarczy nie jest przezeń wymuszany bezpośrednio, ale bez niego nie jest możliwy rozwój społeczno-gospodarczy i wzrost dobrobytu w długim okresie. Zda-niem autora od wielkości zasobu wspólnego dóbr publicznych i prywatnych – kapi-tału społecznego zależy dobrobyt wszystkich uczestników gry ekonomicznej i wiel-kość tego zasobu lepiej określa stopień rozwoju kapitalizmu niż wielwiel-kość dóbr prywatnych.

Jednym ze wspólnych wątków w pojęciach omawianych w tym rozdziale jest uczciwość. Jest to ważny element etyki biznesu, historycznie pojawiający się bardzo wcześnie – wielokrotnie jest o nim mowa w świętych księgach różnych religii, istot-ny element kultury organizacyjnej w każdej z jej funkcji, wreszcie z uczciwości wy-nika zaufanie – jest jego warunkiem wystarczającym. Można nawet uważać, że bar-dziej ona niż zaufanie jest elementem kapitału społecznego, jeśli rozróżnimy uczciwość jako cechę przejawiającą się w kontaktach osobistych – prawdomówność, dotrzymywanie słowa, umów, poszanowanie „reguł gry”, przestrzeganie prawa, norm, zasad. To z kolei jest warunkiem istnienia instytucji publicznych.

Rola uczciwości w gospodarowaniu jest zasadnicza – zmniejsza ona koszty gospo-darowania, transakcji, ponieważ jej istnienie nie wymaga zatrudniania wielu służb kontrolnych, kosztownych zabezpieczeń przed ewentualnością braku uczciwości. Jak to zostało już powiedziane – zmniejsza koszty transakcyjne.

Jeden z autorów monografii Measuring the Economic Impact of Confucianism (Hung-chao 1995, s. 149) zwraca uwagę na następujące kwestie:

• Jeżeli członkowie grupy oczekują od innych uczciwego postępowania, chcą by można było na nich polegać, muszą ufać sobie nawzajem. Zaufanie jest jak smar, któ-ry usprawnia funkcjonowanie wszelkich grup i organizacji.

• Wspólnota wartości i norm sama z siebie nie tworzy kapitału społecznego, po-nieważ zawarte w niej wartości mogą być niewłaściwe (np. wspólne wartości i normy mają członkowie mafii), por. także (Matysiak 2006).

• Normy, które tworzą kapitał społeczny, muszą natomiast obejmować takie cnoty, jak prawdomówność, wywiązywanie się z obowiązków i wzajemność w stosunkach z innymi.

Nic więc dziwnego, że te normy pokrywają się w znacznej mierze z purytańskimi wartościami, które M. Weber uznał za pożądane w rozwoju zachodniego kapitalizmu (Weber 1994), por. podrozdz. 1.2.

Pojęcia etyki biznesu, kultury organizacyjnej, kapitału społecznego nie są nieza-leżne – według K. Koneckiego i P. Chomczyńskiego wyznacznikami kapitału spo-łecznego są:

• sieci powiązań między jednostkami i grupami, • wzajemność (twardy altruizm),

• zaufanie,

• normy społeczne (źródło nieformalnej kontroli społecznej),

• wspólnota – istnienie społeczności opartej na zaufaniu, wspólnych normach, wartościach,

• proaktywność – chęć działania w ramach wspólnoty.

Wyznaczniki te obejmują zarówno elementy kultury organizacyjnej, jak i etyki biznesu (Konecki i Chomczyński 2005).

Zainteresowanie problematyką kapitału społecznego wynika z jednej strony z tego, że pojęcie to wiąże się z funkcjonowaniem kultury – np. według A. Matysiaka jest on tworzony i przekazywany za pośrednictwem mechanizmów kulturowych: religii, tra-dycji historycznej, nawyków (Matysiak 2005), istnieją uwarunkowania kulturowe dla pewnych wyznaczników kapitału społecznego (Konecki i Chomczyński 2005), ponad-to na kapitał społeczny wpływa system warponad-tości (Matysiak 2003a). Z drugiej strony, że wiąże się ono z funkcjonowaniem gospodarki: np. według A. Matysiaka, koordynacja rynkowa istnieje m.in. dzięki dobrom wspólnym, które stanowią podstawę zaufania spo-łecznego, będącego częścią kapitału społecznego (Matysiak 2003b).

Należy przyjąć, że kapitał społeczny wpływa na sposób przebiegu procesów go-spodarczych i pozarynkowej produkcji społecznej, ułatwia przezwyciężanie kryzysów politycznych i gospodarczych, może spowodować, że kryzys stanie się przełomem, zwrotem czy szansą, a nie załamaniem.

Kultura organizacyjna pełni dużą rolę w procesie tworzenia kapitału społecznego organizacji, por. (Ostaszewska 2005). Z kolei A.K. Koźmiński wykazał, że kultura organizacyjna wpływa na poziom zaufania, którego ważnym czynnikiem jest etyka biznesu (Koźmiński 2004).

Jan Lichtarski natomiast dostrzegł głębokie związki między kulturą organizacyjną, etyką biznesu oraz kulturą (Lichtarski 1999). Pojęcia etyka biznesu i kultura organiza-cyjna nie są więc niezależne.

Przedstawione w tym rozdziale rozważania wskazują na wielokontekstowy oraz wielowątkowy wpływ cech kulturowych na gospodarowanie. Kultura oddziaływuje na efekty ekonomiczne podmiotów gospodarczych poprzez mechanizmy opisane w etyce biznesu, kulturze organizacyjnej i kapitale społecznym. Kapitał społeczny i odpowiednia kultura organizacyjna mogą być źródłem kapitału w sensie ekono-micznym, mogą przyczyniać się do zmniejszenia strat i kosztów, a także do zwięk-szenia efektywności gospodarowania. Taką też rolę może pełnić etyka biznesu. Po-dejmowanie decyzji (również gospodarczych), w ogóle funkcjonowanie w gospodarce, jest mocniej uwarunkowane zachowaniami, których prawidłowości opisuje psycho-logia i ogólniej – kultura, niż prawami ekonomii.

W zbiorze pojęć przedstawionych w podrozdz. 1.1, 1.3–1.5, ze względu na stopień abstrakcji, pojęciem najbardziej ogólnym jest „kultura” zawierająca zarówno zasady etyczne, jak i inne reguły życia, współżycia, współpracy, kontaktów międzyludzkich, paradygmaty związane z naszym bytowaniem oraz zasadnicze problemy i akcepto-walne metody ich rozwiązania, także występujące w działalności gospodarczej.