Kierunki rozbudowy modelu motywacji aktywności twórczej

Przystępując do rozważań na temat kierunków koniecznego rozbudowania i

modyfikacji przestawionego modelu, należałoby sformułować ważniejsze pytania. Są one następujące:

• Czy zgromadzone dane podważają podstawową charakterystykę autonomicznej i instrumentalnej motywacji poznawczej, tj. stwierdzenia dotyczące ich genezy, struktury i funkcji?

• Jakie inne motywy występują w polimotywacyjnej, jak zakładano, strukturze motywacji do aktywności naukowej z istoty swojej wymagającej aktywności twórczej?

• Jakie emocje występują w kontekście zidentyfikowanych motywów?

• Jakie są podstawowe właściwości tych motywów i emocji, o które model powinien być poszerzony?

• Jakie należy obrać kierunki interpretacji teoretycznej, jakie nowe problemy i pytania rozważyć, by rozbudować wyjaśnienia w ulepszonym modelu?

Pierwsze z pytań dotyczy tego, czy podważona została podstawowa charakterystyka autonomicznej i instrumentalnej motywacji poznawczej i stwierdzenia dotyczące ich genezy, struktury i funkcji. W zakresie genezy aktualnej, tj. czynników

wzbudzających sytuacyjnie autonomiczną motywację poznawczą, hipotetyczna charakterystyka została utrzymana. Ujawniła się zarówno zewnętrzna

(eksploracyjna), jak i wewnętrzna (problemowa) jej forma. Zidentyfikowano wzmacniający wpływ kolejnych rezultatów działania na te motywacje.

Dychotomiczny podział na dwa typy mechanizmów motywacyjnych - autonomiczny i instrumentalny - przypisany w modelu różnym kategoriom motywów, wymaga

korekty. Przejawy autonomiczności i instrumentalności obecne są bowiem w rozmaitych motywach, zatem podział ten odnosi się do poszczególnych motywów lub ich grup. Tym samym przeformułowania jednak i poszerzenia wymaga definicja tych dwóch mechanizmów odniesionych wszak tylko do motywacji poznawczej.

Drugie pytanie dotyczy innych motywów i w odpowiedzi na nie należy postulować rozbudowanie, nie zaś korektę modelu. Trzy rodzaje motywów przede wszystkim powinny być uwzględnione.

Str. 148

Po pierwsze - motyw mocy lub samorealizacji, ujawniony w przeprowadzonej

hierarchicznej analizie czynnikowej (przypis 708 A. Beauvale, A. Tokarz, 1996) jako czynnik źródłowy, związany z podstawowym dążeniem do wykorzystania własnych możliwości twórczych i uzyskania stanu samorealizacji. Podobnie jak autonomiczna motywacja poznawcza byłby to motyw typu heterostatycznego, motyw „nadsprawcy”.

Po drugie - motyw hubrystyczny, związany z dążeniem do potwierdzania własnej wartości i ważności oraz przekraczania granic własnego „Ja”, z poczuciem dumy i próżności (przypis 709 J. Kozielecki, 1984). Odnosi się zarówno do dążeń

pozytywnych, jak i negatywnych. J. Kozielecki (przypis 710 J. Kozielecki, 1995), jak już wspomniano, skłonny byłby utożsamiać lub co najmniej łączyć dążenia

samorealizacyjne i hubrystyczne jako mające ten sam mechanizm wzrostowy, heterostatyczny, to jednak motyw samorealizacji - w przyjętym tu rozumieniu - jest ześrodkowany wokół kompetencji podmiotu i nie jest tożsamy z dążeniem do zwiększenia własnej ważności i wartości. Niewiele niestety można twierdzić o mechanizmach, tj. koniecznym czy niekoniecznym, wzrostowym charakterze obu motywów.

Motywacja hubrystyczna w większym zakresie odnosi się do sprawstwa niż do kompetencji; człowiek działa, a skutki jego działania „służą” mu do utwierdzania własnej wartości i ważności, które są zakorzenione w ocenie społecznej i względem niej pochodne. Należałoby też rozważyć hipotezę o własnościach autonomicznych motywu samorealizacji, a instrumentalnych - motywu hubrystycznego.

Po trzecie - model wymaga poszerzenia o motywację obowiązku, występującą w dwóch postaciach: pozytywnej i negatywnej. Domniemywać można odmiennych mechanizmów tych motywacji, ale odwołanie się do autonomiczności w

instrumentalności motywu nie wydaje się trafne. Raczej mechanizm orientacji na kontrolę podmiotową vs na kontrolę zewnętrzną, jaki operacjonalizują w swej Skali Orientacji Kauzalnej E.L. Deci i R.M. Ryan (przypis 711 E.L. Deci i R.M. Ryan, 1985), byłby lepszym określeniem. Interpretacja danych zgromadzonych za pomocą IPB, jak też analiza pokrewnych pojęć, mogłaby znacznie wzbogacić ten fragment modelu.

Pytanie trzecie dotyczyło tego, czy i jakie nowe kategorie emocji, inne niż ciekawość, pasja poznawcza, radość z odkrycia i skuteczne zdziwienie, które opisywał

wyjściowy model, powinny być do niego wprowadzone. W odpowiedzi przede wszystkim trzeba wymienić emocje hubrystyczne w ich pozytywnej i negatywnej formie. Pozytywne emocje hubrystyczne to są: duma i satysfakcja z pracy, z

możliwości korzystania z osiągnięć i uzyskanego statusu, poczucie skuteczności w działaniu. Negatywne emocje hubrystyczne to jest dyssatysfakcja, gdy działanie jest nieskuteczne, zakłócone lub gdy jego rezultaty są relatywnie słabe, nie

doprowadzają do zmian statusu czy pozycji zawodowej.

Druga grupa emocji to satysfakcja z wypełniania obowiązków na czas lub obawa przed niedotrzymaniem zobowiązań. Warto nadmienić, że w analizie czynnikowej nie ujawniły się emocje pośrednio związane z pracą badawczą, dotyczące aktywności dydaktycznej, a więc emocje afiliacyjne (por. przypis 712 A. Tokarz ,1991c; przypis 713 A. Tokarz, 1991d).

Str. 149

W grupie badanych asystentów wystąpił swoisty konflikt emocjonalny pomiędzy ciekawością i pasją poznawczą a satysfakcją czerpaną z pracy dydaktycznej.

Problem ten pozostaje zatem w sferze pytań związanych z rolą tzw. emocji tła w pracy badawczej.

Pytanie czwarte dotyczyło tego, jakie są podstawowe własności motywacji i emocji, o które model został poszerzony. Częściowo udzielono już na nie odpowiedzi,

wskazując na autonomiczny vs instrumentalny charakter motywu poznawczego czy hubrystycznego oraz orientację na kontrolę podmiotową czy zewnętrzną w

przypadku motywacji obowiązku. Określenia dotyczące tych dwóch par mechanizmów są nieprecyzyjne i zachodzą na siebie, wymagają dalszych wyjaśnień.

Pytanie piąte to kwestia poszukiwania wartościowych wyjaśnień i formułowania nowych pytań, które mogłyby stworzyć strefę mniej uzasadnionych hipotez. Jakie są zatem już istniejące koncepcje dotyczące zawartych w modelu motywacji i emocji?

Najbardziej interesująca wydaje się koncepcja J. Kozieleckiego (przypis 714 J.

Kozielecki, 1995). Jego propozycja ma szeroki zasięg i odnosi się do funkcji pełnionych przez emocje w zachowaniach transgresyjnych, tj. ekspansywnych i twórczych, i streszcza się w trzech hipotezach. Pierwsza z nich to hipoteza pozytywnego przesunięcia afektywnego, jakie ma zachodzić podczas czynności transgresyjnych, co oznacza, że wykraczanie poza własne dokonania, np.

aktywność twórcza, pociąga za sobą dominację emocji pozytywnych („ciekawość, ekscytacja, duma czy pycha”, przypis 715 J. Kozielecki, 1995, s. 41 - to przykłady).

Emocje te są zarówno przesłanką (elementem) fazy „decyzyjnej” działania, jego składnikiem, jak i konsekwencją (elementem) „fazy spełnienia”. Druga hipoteza mówi o heurystycznym przesunięciu afektywnym i postuluje informacyjną funkcję emocji.

Hipoteza trzecia mówi o antycypacyjnym przesunięciu afektywnym, czyli o tym, że w przypadku aktywności transgresyjnej emocje, jako przewidywane konsekwencje

działania, są ważniejsze i bardziej zróżnicowane niż w przypadku aktywności innego rodzaju. Kategorie wymienianych emocji to duma, uczucia estetyczne, ogólne

zadowolenie lub wstyd (jedyny przykład negatywny w całym wywodzie).

Hipotezy J. Kozieleckiego potwierdza wiele danych, głównie autobiograficznych, dotyczących okoliczności odkrycia, warunków poprzedzających je i skutków. W tym sensie koncepcja ta jest uzasadniona. Istnieją jednak dane, takiego samego rodzaju, mówiące o równie intensywnej obecności i przypuszczalnie równie istotnej funkcji emocji negatywnych w procesie twórczym. Hipotezy tej treści wyrażają się w skrajnej postaci w zdemonizowanych czy też psychopatologicznych teoriach twórczości, czyniących z emocji negatywnych - cierpienia czy wręcz zaburzeń psychicznych - konieczny warunek twórczości. Zachowując dystans wobec tak skrajnych poglądów, nie można jednak zaprzeczyć, że emocje negatywne są w aktywności twórczej, a więc transgresyjnej, obecne nie tylko incydentalnie. Najbliższym i bardziej

konkretnym przykładem są dane zgromadzone przy zastosowaniu Inwentarza Pracy Badacza (przypis 716 T. Kocowski, 1991a; przypis 717 A. Tokarz, 1991d), które - w rezultacie analizy na poziomie opisowym, polegającej na klasyfikowaniu itemów Inwentarza o najwyższych i najniższych ładunkach walencyjnych - wykazały obecność wielu emocji negatywnych, określanych ponadto przez badanych jako demotywujące, a zatem blokujące aktywność badawczą (co jednak nie było, warto nadmienić, jedyną ich funkcją).

Str. 150

Dodatkowych argumentów dostarcza próbka analizy tekstów autobiograficznych przedstawiona w następnym rozdziale.

Ostrożność w akceptowaniu hipotez J. Kozieleckiego wynika również z odwołania się do ogólnych praw rządzących procesami emocjonalnymi, np. w syntetycznym ujęciu dokonanym przez Frijdę (przypis 718 N. Frijda, 1988). W zestawie tych „praw emocji” znajdujemy kilka takich, które prowadzą do wniosku o koniecznej i naturalnej dynamice procesów emocjonalnych, polegającej na przemienności odczuć, doznań, reakcji pozytywnych i negatywnych, czy o słabnącej z czasem sile oddziaływania emocji dodatnich etc. Nawet przyjęcie (ryzykownego) założenia o wyjątkowości zachowań twórczych nie doprowadziłoby, jak się wydaje, do zanegowania istnienia tych podstawowych prawidłowości.

Ograniczając zasięg analizowanych hipotez, należałoby je uzupełnić, rozwijając zapoczątkowaną wcześniej (przypis 719 T. Kocowski, A. Tokarz, 1991)

dwubiegunową charakterystykę procesów emocjonalnych i motywacyjnych rządzących procesem twórczym. Główna hipoteza dotyczyłaby stwierdzenia o występowaniu w aktywności twórczej bardzo intensywnych emocji zarówno

dodatnich, jak i ujemnych oraz ich szczególnej funkcji heurystycznej, walencyjnej i motywacyjnej.

Najważniejszą kategorią emocjonalno-motywacyjną, jaka została w modelu

zignorowana, a która ujawnia się już we wczesnych fazach wytwarzania pomysłów, jest emocja i motywacja hubrystyczna, związana z dążeniami do potwierdzenia wartości własnego „Ja”.

Przeprowadzona analiza ujawniła zatem zależności złożone, interesujące i wymagające dalszych badań.

Propozycja podziału mechanizmów motywacyjnych sterujących aktywnością twórczą znajduje się w tabeli 16. Wyróżniam zatem: „wiązki” motywów, czyli orientacje motywacyjne, definiowane przez zasadnicze ukierunkowanie aktywności i szczególną wrażliwość na określony rodzaj wzmocnień (nagród) oraz motywy towarzyszące, nie mniej ważne, ale słabo zbadane. Orientacje motywacyjne są zdefiniowane dychotomicznie przez domniemane motywy autonomiczne i instrumentalne, z zastrzeżeniem jednak, że wskazuje się na motywy pierwotnie posiadające określony mechanizm. Wykrycie w motywacji naukowców komponent instrumentalnych i autonomicznych w kilku rodzajach motywów jest bowiem

dowodem na, wskazywaną wcześniej, płynność mechanizmów, czyli relatywnie łatwą instrumentalizację (pasja zamienia się w rutynę) i autonomizację (przymus obowiązku autonomizuje się w powinność) motywów, szczególnie jeśli bierzemy pod uwagę dłuższą perspektywę czasową.

W tabeli 16 wyróżnić można dwa typy orientacji (o których ważności czy

pierwotności nie można nic przesądzić) skupione na osobie twórcy („Ja” i „odbiór”) oraz dwie skupione na twórczości („PROBLEM/DZIEŁO” i „DZIAŁANIE”).

Str. 151 Tabela 16

Mechanizmy motywacyjne sterujące aktywnością twórczą. Przejdź na koniec tabeli 16.

1. Ukierunkowanie wiązki motywów: Orientacja na „Ja”

1.1. Motywacja pierwotnie autonomiczna: Hubrystyczna

1.2. Motywacja pierwotnie instrumentalna: Obronna lub zachowawcza 2. Ukierunkowanie wiązki motywów: Orientacja na odbiór

2.1. Motywacja pierwotnie autonomiczna: Sprawcza; Narcystyczna 2.2. Motywacja pierwotnie instrumentalna: Aprobaty społecznej

3. Ukierunkowanie wiązki motywów: Orientacja na PROBLEM/DZIEŁO

3.1. Motywacja pierwotnie autonomiczna: Poznawcza/Epistemiczna; Kreacyjna 3.2. Motywacja pierwotnie instrumentalna: Zadaniowa

4. Ukierunkowanie wiązki motywów: Orientacja na DZIAŁANIE 4.1. Motywacja pierwotnie autonomiczna: Powinności

4.2. Motywacja pierwotnie instrumentalna: Obowiązku; Społecznej kontroli; Korzyści społecznej

5. Ukierunkowanie wiązki motywów: Motywy towarzyszące

5.1. Motywacja pierwotnie autonomiczna: Urozmaicające; Hedonistyczne;

Estetyczne; Ludyczne; ???

5.2. Motywacja pierwotnie instrumentalna: Finansowe; ???

Opracowanie własne Koniec tabeli 6.

Jeśli weźmiemy pod uwagę orientacje skupione wokół osoby, to pierwsza skupia się wokół motywacji hubrystycznych, motywacji mocy, wpływu, znaczenia,

nakierowanych na „Ja”, generujących łatwo dumę i próżność jako motywy, druga natomiast jest pochodną orientacji na PROBLEM/DZIEŁO, ale tylko w sensie społecznego odbioru, on bowiem decyduje o dalszej pracy, satysfakcji, jest zasadniczym wzmocnieniem, źródłem motywacji. Głównym motywatorem

(„przynętą”) przy tej orientacji jest zatem rozgłos, sława, pozycja społeczna możliwa do osiągnięcia dzięki twórczości. W wariancie instrumentalnym orientacja na „Ja” ma funkcje obronne, ochraniające „Ja”, redukujące lęk; orientacja na odbiór natomiast jest działaniem wprost prowadzącym do uzyskania aprobaty społecznej. Orientacji na odbiór przypisano jako składową automoniczną motyw sprawczy (efektywność, w rozumieniu A. Bandury), w którym najistotniejsze jest działanie skuteczne, nawet jeśli narusza jakieś normy czy wartości (por. przypis 720 M. Sikora, 1994), oraz motyw narcystyczny - uwielbienia dla własnej osoby (i dokonań), powstającego

jednak w pryzmacie społecznego odbioru i od niego - paradoksalnie - zależnego (por. przypis 721 R.D. Laing, 1982; przypis 722 K. Pospiszyl, 1995; przypis 723 A.

Lowen, 1995) [przypis 38].

Str. 152

W przypadku orientacji związanych z procesem twórczym, które zróżnicowane są zależnie od tworzywa (wiedza/sztuka/działalność w świecie społecznym), odnotujmy poznawczą (epistemiczną) motywację autonomiczną związaną z pasją badawczą (PROBLEM), której, po stronie wariantu instrumentalnego, odpowiada zadaniowa motywacja poznawcza, obie już scharakteryzowane. Orientacja na DZIEŁO

natomiast i główna dla niej motywacja nazwana prowizorycznie kreacyjną („twórczą”

lub nawet „stwórczą” - por. przypis 724 W. Stróżewski, 1983), odniesiona, przypomnijmy, do aktywności w dziedzinie sztuki, wydaje się w koncepcjach twórczości nieco zapoznana, chociaż pasji badawczej i twórczej przypisuje się podobne charakterystyki.

Orientacja na DZIAŁANIE, przypisana działalności w przestrzeni społecznej (por.

przypis 725 D.K. Simonton, 1984; przypis 726 H. Gardner, 1998) ma, jak się wydaje, motywacje autonomiczne powiązane z powinnością, powołaniem i wyraźnym

nastawieniem na realizację określonych wartości w świecie społecznym. W wymiarze instrumentalnym natomiast odnosi się do motywu społecznej korzyści i kontroli oraz obowiązku.

Jako motywy towarzyszące - jednak niekoniecznie mniej ważne - wymieniono motywację urozmaicającą (wyróżniona przez przypis 727 D.E. Berlyne’a, 1963; por.

rozdział 1), czyli działania ukierunkowane na gromadzenie różnego rodzaju informacji i doznań „zbędnych” oraz motywację ludyczną (zabawy, radości), estetyczną (piękna, harmonii, dyscypliny czy teorii) i hedonistyczną, wymieniane zarówno przez uczonych (przypis 728 J. Hadamard, 1964), jak i - co oczywiste - przez artystów. Jako instrumentalny motyw towarzyszący wymieniono motywacje finansowe (dążenia do bogactwa), ich miejsce w strukturze dążeń twórców jest (prawdopodobnie) najbardziej zmienne i najbardziej zależne od kontekstu społecznego i momentu czasowego.

Propozycja porządkująca kierunek i mechanizmy dążeń organizujących aktywność twórczą i twórczość, przedstawiona w tabeli 16, jest prowizoryczna i niepełna, a

zawarte w niej znaki zapytania można by pomnożyć, wydaje się jednak przydatna jako jedno z narzędzi przygotowujących dalsze badania i analizy.

Podsumowując - drugą kluczową motywacją aktywności twórczej, oprócz

autonomicznej motywacji poznawczej uczonych (tu przedstawianą) i autonomicznej motywacji twórczej artystów (tu pominiętą), jest motywacja hubrystyczna, mająca swoje źródło w „Ja” twórców: jego reprezentacji, odczuciu własnej tożsamości i indywidualności. Jeśli pominąć przyjętą tu za J. Kozieleckim (przypis 729 J.

Kozielecki, 1984) bardzo trafną i heurystyczną nazwę, w literaturze na temat

twórczości nie znajdujemy odpowiednich koncepcji. Analiza E.T. Dowda (przypis 730 E.T. Dowd, 1989) jest wyliczeniem rozmaitych konceptualizacji i operacjonalizacji skojarzonych z pojęciem „Ja” (self) w szczegółowych badaniach różnych aspektów procesu twórczego. Cytowany autor wymienia takie pojęcia, jak: samoocena, samorealizacja, obraz samego siebie, umiejscowienie kontroli, autonomia, niezależność, specyficzne procesy poznawcze współwystępujące z twórczością.

Wyjątkiem jest koncepcja R.S. Alberta (przypis 7 31 R.S. Albert, 1992), dotycząca biegu życia wybitnych jednostek, oparta na teorii J. Piageta i E. Eriksona, niemniej pozbawiona jeszcze adekwatnych i należytych uzasadnień empirycznych, chociaż - warto podkreślić - analizująca rozwój intencjonalności działania oraz tożsamości wybitnych jednostek, zatem eksponująca aspekty motywacji w rozpatrywanym tu rozumieniu.

Str. 153

Analogiczne odniesienie teoretyczne mają podłużne badania R. Helson (przypis 7 32 R. Helson et al., 1987; przypis 7 33 R. Helson et al., 1995), która poddała

trzykrotnemu badaniu w biegu życia (w rytmach około 10 lat) studentki college’u zdiagnozowane pod kątem właściwości twórczych równolegle z grupą wybitnych, nominowanych twórców (badania IPAR; por. przypis 7 34 Trzebiński, 1976; przypis 7

35 R. Helson, 1999). Interpretacja tych danych została dokonana za pomocą koncepcji E. Eriksona, i chociaż utrudniona z uwagi na intensywne przemiany społeczne i obyczajowe, modyfikujące role społeczne i rodzinę, to jednak pozwoliła określić specyficzne właściwości rozwoju twórczych kobiet, zwłaszcza obecność symptomów typowych dla wcześniejszych stadiów rozwoju tożsamości (moratorium).

Doceniając potrzebę i wartość wiedzy na temat rozwoju wybitnych jednostek czy rozwoju ku twórczości jednostek potencjalnie twórczych, należy jednak poszukiwać

odpowiednich konceptualizacji twórczego „Ja”. Bardzo obiecująca wydaje się pod tym względem koncepcja H. Markus i P. Nurius (przypis 7 36 H. Markus, P. Nurius, 1986), ujmująca „Ja” z punktu widzenia możliwości generowania wiązek zadań, konstytuujących „możliwe „Ja”. Ciekawa analogia pomiędzy tą koncepcją a ideami T.

Maruszewskiego (przypis 7 37 T. Maruszewski, 1992; przypis 7 38 T. Maruszewski, 1993) wydaje się warta rozwinięcia.

Str. 154 Strona pusta

Str. 155