3. Pomiar międzynarodowej konkurencyjności branży
3.1. Klasyfikacja metod pomiaru międzynarodowej konkurencyjności
Konkurencyjność jest kategorią wielowymiarową. Jak wcześniej wspomnia-no, odnosi się do różnych teorii ekonomicznych, tj. teorii wzrostu gospodarcze-go, teorii mikroekonomii i teorii handlu międzynarodowego. Rozpatrywana jest na różnych poziomach gospodarczych, w tym mikro, mezo i makro. Konkuren-cyjność jest ponadto pojęciem teoretycznym, nieodnoszącym się do konkretnych zjawisk w określonym miejscu i czasie. Wielowymiarowość i abstrakcyjność, a także brak jednoznacznego sposobu definiowania i interpretowania konkuren-cyjności powodują, że jej pomiar jest utrudniony. Jak dotąd, nie zostały opraco-wane standardowe, uniwersalne miary czy też spójne metody oceny konkuren-cyjności podmiotów na poszczególnych szczeblach analizy ekonomicznej.
Różnorodność ujęć konkurencyjności powoduje, że w literaturze przedmiotu przedstawiane są rozmaite wskaźniki, oceniające różne jej aspekty.
Rys. 15. Wybrane kryteria podziału miar konkurencyjności Źródło: opracowanie własne na podstawie: Misala J. (2011, s. 135, 144).
88
Systematyzacja stosowanych miar konkurencyjności może się odbywać ze względu na różne kryteria. Do najczęściej spotykanych i powszechnie stosowa-nych należą: czas, sposób mierzenia, sposób konkurowania oraz stopień i zakres agregacji danych statystycznych (rys. 15).
W ramach kryterium sposobu konkurowania można wyróżnić miary konku-rencyjności cenowej i pozacenowej (tab. 7). Miary cenowe dotyczą cen dóbr oraz kosztów produkcji. Zaliczyć można do nich jednostkowe koszty czynników pro-dukcji (w tym koszty pracy) oraz wskaźniki, odzwierciedlające poziom cen we wzajemnej wymianie handlowej. Miary konkurencyjności pozacenowej dotyczą w szczególności efektywności wykorzystania czynników produkcji, innowacyj-ności oraz jakości produktów. Misala J. (2011, s. 144) zwraca uwagę na wystę-powanie miar i metod uwzględniających łączne efekty konkurencyjności ceno-wej i pozacenoceno-wej, np. w sytuacji rozpatrywania bilansu handlowego czy bilansu płatniczego.
Tabela 7 Wybrane miary konkurencyjności cenowej i pozacenowej
Miary kosztowo-cenowe Miary pozacenowe
– realny efektywny kurs walutowy, – nominalne (cenowe) terms of trade, – wskaźniki jednostkowych kosztów pracy,
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Białowąs T. (2012, s. 127), Olczyk M. (2008a, s. 53–77).
Na podstawie kryterium czasowego, miary konkurencyjności można podzie-lić na statyczne i dynamiczne. Według Misali J. (2011, s. 135) taki podział w praktyce traci jednak na znaczeniu. Wynika to z tego, że dynamiczne zmiany konkurencyjności w czasie można ująć wykorzystując także wskaźniki statyczne i metodę statystyki porównawczej. Takie podejście polega na analizie wybranych miar statycznych, np. wydajności pracy czy poziomu dochodu per capita w róż-nych okresach (np. rok po roku) w przeszłości, a nawet prognozowaniu tych miar na kolejne okresy w przyszłości.
Posługując się kryterium sposobu mierzenia, można wyodrębnić miary kon-kurencyjności ex post oraz ex ante (tab. 8). Pierwsza grupa miar odnosi się do pomiaru konkurencyjności w przeszłości, druga – w przyszłości (Misala J. 2011, s. 135). Do grupy miar typu ex post należą liczne wskaźniki oparte na wynikach handlu zagranicznego oraz miary bazujące na cenach i kosztach. Do metod po-miaru konkurencyjności ex ante zaliczyć można metody bazujące na kosztach za-sobów krajowych, metody absolutnej przewagi ujawnionej oraz metody matema-tyczne i rachunkowe (Pawlak K., Poczta W. 2011, s. 64–76, Kita K. 2014, s. 32).
Tabela 8 Wybrane miary konkurencyjności ex post oraz ex ante
Miary ex post Miary ex ante
– udziały w obrotach międzynarodowych, – salda obrotów handlowych,
– wskaźniki penetracji importowej, – wskaźniki zorientowania eksportowego, – wskaźniki relacji eksportowo-importowych, – wskaźniki eksportu hipotetycznego, – wskaźniki ujawnionych przewag kompara- tywnych,
– wskaźniki handlu wewnątrzgałęziowego, – wskaźniki konkurencyjności eksportu uzyskane przy odpowiedniej dekompozycji wskaźników eksportu hipotetycznego, – wskaźniki bazujące na metodzie stałych udziałów w rynku,
– terms of trade,
– wskaźniki cen i kosztów jednostkowych, – wskaźniki cen relatywnych,
– realny kurs walutowy.
– koszty zasobów krajowych,
– metoda absolutnej przewagi ujawnionej, – metody matematyczne (modele równowagi ogólnej – Global Trade Analysis Project – GTAP, modele równowagi cząstkowej),
– metody rachunkowe.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pawlak K., Poczta W. (2011, s. 64–76), Kita K. (2014, s. 32).
Zgodnie z kryterium stopnia i zakresu zaagregowania danych statystycznych wyróżnia się miary proste (cząstkowe) oraz syntetyczne. Jak podkreśla Misala J.
(2011, s. 135), miary syntetyczne są konstruowane na podstawie wybranych miar cząstkowych przy wykorzystaniu określonych sposobów agregacji danych.
Współcześnie wiele organizacji międzynarodowych cyklicznie (najczęściej co rok) opracowuje różnorodne raporty, w których prezentowane są syntetyczne miary konkurencyjności gospodarek narodowych. Należy do nich m.in. Globalny Raport Konkurencyjności (ang. Global Competitiveness Report) publikowany przez Światowe Forum Ekonomiczne (ang. World Economic Forum, WEF). W ra-porcie corocznie przedstawiany jest ranking konkurencyjności wielu gospoda-rek z całego świata54, utworzony na podstawie tzw. Globalnego Indeksu Konku-rencyjności (ang. Global Competitiveness Index, GCI). Indeks jest oparty na 114 wskaźnikach cząstkowych pogrupowanych w dwanaście następujących filarów (The Global Competitiveness… 2015, s. 4–5):
1. Instytucje.
2. Infrastruktura.
3. Otoczenie makroekonomiczne.
4. Zdrowie i edukacja podstawowa.
54 W raporcie The Global Competitiveness Report 2015–2016 dokonano oceny pozycji konkurencyj-nej 140 krajów.
90
5. Edukacja wyższa i szkolenia.
6. Efektywność rynku dóbr.
7. Efektywność rynku pracy.
8. Rozwój rynku finansowego.
9. Gotowość technologiczna.
10. Wielkość rynku.
11. Zaawansowanie biznesu.
12. Innowacyjność.
Syntetyczne wskaźniki konkurencyjności gospodarek narodowych prezen-towane są także w Rocznikach Konkurencyjności Światowej (ang. The World Competitiveness Yearbook) przygotowywanych przez Międzynarodowy Insty- tut Zarządzania Rozwojem (ang. The International Institute for Management Development, IMD), w Raportach Wolności Gospodarczej (ang. The Index of Eco-nomic Freedom, IEF) opracowywanych przez amerykański ośrodek badawczy Heritage (ang. Heritage Foundation) oraz w Raportach Doing Business tworzon-ych przez Bank Światowy (ang. The World Bank). Wskaźniki konstruowane są na podstawie zróżnicowanej metodyki. Zastosowanie miar syntetycznych umożliwia kompleksową ocenę konkurencyjności uwzględniającą różne jej aspekty.
W literaturze przedmiotu występują także autorskie sposoby klasyfikacji wskaźników i metod opisujących konkurencyjność. Wziątek-Kubiak A. (2003, s. 23–36) wyodrębniła dwie grupy miar w zależności od sposobu pojmowania kategorii konkurencyjności. Do pierwszej grupy autorka zaliczyła wskaźniki związane z konkurencyjnością postrzeganą przez pryzmat wyników handlo-wych. Są to: wskaźniki pokrycia, wskaźniki eksportowe, wskaźniki strukturalne oraz wskaźniki oparte na eksporcie netto. W drugiej grupie znalazły się nato-miast miary konkurencyjności, rozumianej jako efekty procesu konkurowania na danym rynku, w tym: wskaźniki cen względnych, wskaźniki efektywności oraz wskaźniki zmian udziałów branż/produktów w rynku.
Interesujący podział wskaźników konkurencyjności zaproponowała Jagieł-ło M. (2003, s. 7). Przedstawiona przez nią klasyfikacja dotyczy makrokon- kurencyjności, ale można ją odnieść również do innych szczebli analizy ekono-micznej. Autorka uznała, że fundamenty konkurencyjności współczesnych gospodarek są inne niż tych sprzed kilkunastu lat. Na tej podstawie dokonała podziału miar konkurencyjności na wskaźniki gospodarki tradycyjnej oraz wskaźniki tzw. nowej gospodarki (tab. 9)55. Do tych pierwszych należą wskaźni-ki ilościowe, najczęściej o charakterze ex post, pozwalające ocenić kondycję
eko-55 Pojęcie „nowej gospodarki” pojawiło się w latach 90. XX w. i było ściśle związane z dynamicznym rozwojem sektora technologii informacyjno-komunikacyjnych (Ślusarczyk B. 2011, s. 139).
nomiczną gospodarki, w szczególności sytuację w handlu zagranicznym. Są to przykładowo: udział kraju w eksporcie światowym, wskaźniki ujawnionych ko-rzyści komparatywnych czy wskaźniki handlu wewnątrzgałęziowego. Do wskaź-ników gospodarki tradycyjnej Jagiełło zaliczyła także wskaźniki kosztowo-ceno-we oraz wskaźniki produktywności. Konkurencyjność tzw. nokosztowo-ceno-wej gospodarki jest natomiast związana z jakością czynników wytwórczych (zwłaszcza kapitału ludzkiego), wiedzą oraz otoczeniem makroekonomicznym. Wskaźniki „nowej gospodarki” szeroko opisywał także Ślusarczyk B. (2011, s. 139–159). Według niego jakość kapitału ludzkiego może być zmierzona za pomocą wskaźnika licz-by absolwentów wyższych uczelni technicznych o profilu naukowym jako promil populacji w przedziale wieku 20–29 lat lub odsetka osób w wieku produkcyj-nym, legitymujących się trzecim stopniem studiów. Do grupy wskaźników opisu-jących wiedzę należą m.in. wydatki publiczne na edukację jako procent PKB, udział wydatków publicznych na B+R w PKB, liczba złożonych wniosków paten-towych na milion mieszkańców, udział wysoko i nisko wykwalifikowanych pra-cowników w sektorze ICT, transfer techniki dokonujący się przez patenty, licen-cje, know-how oraz transfer wzornictwa, marki i wzoru przebiegający w wyniku sprzedaży, licencjonowania i franchisingu. Relatywnie najtrudniejsze do określe-nia są wskaźniki opisujące otoczenie makroekonomiczne. Ślusarczyk B. (2011, s. 142–143) wskazuje, że konkurencyjność gospodarki jest bowiem uwarunko-wana przez wzajemne interakcje, podejmowane na różnych poziomach analizy ekonomicznej. Pewne próby mierzenia warunków działania przedsiębiorstw podejmują instytucje międzynarodowe, konstruując różnorodne indeksy konku-rencyjności.
Tabela 9 Klasyfikacja miar konkurencyjności międzynarodowej według Jagiełło
Wskaźniki gospodarki tradycyjnej Wskaźniki „nowej gospodarki”
– wskaźniki ilościowe, – wskaźniki kosztowo-cenowe, – wskaźniki produktywności.
– wskaźniki jakości czynników wytwórczych, – wskaźniki uwzględniające wiedzę,
– wskaźniki opisujące otoczenie makroekonomiczne.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Jagiełło M. (2003, s. 7).
Rozbudowany i kompleksowy sposób systematyzacji miar konkurencyjno-ści zaproponowała Zielińska-Głębocka A. (2003, s. 36–37). Autorka wyodręb-niła 6 grup wskaźników odnoszących się do różnych ujęć konkurencyjności (tab. 10).
92
Tabela 10 Klasyfikacja miar konkurencyjności międzynarodowej według Zielińskiej-Głębockiej
Grupa Wskaźniki
Wskaźniki konkurencyjności eksportowej
1. Wskaźniki dotyczące sytuacji handlu zagranicznego, tj. bilans handlowy, stopa penetracji importowej, stopa eksportu, eksportowe udziały rynkowe, wskaźniki wystawienia na konkurencję zagraniczną.
2. Wskaźniki specjalizacji, tj. wskaźnik RCA, wskaźnik Grubela-Lloyda.
3. Wskaźniki cenowo-kosztowe, tj. relatywne jednostkowe koszty pracy, relatywne ceny producenta, terms of trade, relatywne efektywne kursy walutowe.
Wskaźniki konkurencyjności technologicznej
1. Całkowite wydatki na B+R jako procent PKB.
2. Struktura wydatków na B+R.
3. Bilans płatniczy technologii.
4. Zgłoszenia patentowe wewnętrzne i zewnętrzne.
5. Udział krajów w patentach zgłoszonych przez Stany Zjednoczone.
6. Liczba pracowników naukowo-badawczych na dziesięciu zatrudnionych.
7. Liczba publikacji naukowych.
8. Intensywność prac badawczo-rozwojowych w przemyśle (wydatki na B+R w przedsiębiorstwach jako procent wartości dodanej).
9. Import technologii (technologie zawarte w towarach importowanych).
10. Wydatki na innowacje (wprowadzenie nowego produktu, wyrobu zmodernizowanego lub nowego) jako procent całkowitego dochodu.
Wskaźniki
7. Wskaźniki regionalnej dostępności (wyposażenie w infrastrukturę).
8. Kwalifikacje siły roboczej.
Wskaźniki piramidy konkurencyjności
Standard życia określony przez stopę zatrudnienia i produktywność:
1. Stopa zatrudnienia określona przez: stopę aktywności zawodowej, tworzenie miejsc pracy, demografię, rynki pracy, inwestycje niemate- rialne, starzenie się populacji, strukturę kwalifikacji.
2. Produktywność określona przez: sytuację rynkową, sytuację finansową, inwestycje niematerialne, innowacje, inwestycje w kapitał trwały, infrastrukturę publiczną, badania i rozwój, organizację i jakość, finansowanie inwestycji, podatki.
Miary
produktywności
Produktywność cząstkowa poszczególnych rodzajów nakładów:
1. Produktywność pracy mierzona jako: ilościowy indeks produkcji brutto/
/ilościowy indeks nakładu pracy.
2. Produktywność pracy mierzona jako: ilościowy indeks wartości dodanej/
/ilościowy indeks nakładu pracy.
3. Produktywność kapitału mierzona jako: ilościowy indeks produkcji brutto/
/ilościowy indeks nakładu kapitału.
4. Produktywność kapitału mierzona jako: ilościowy indeks wartości dodanej brutto/ilościowy indeks nakładu kapitału.
Produktywność wieloczynnikowa
Produktywność wieloczynnikowa (multi-factor productivity, MFP, total factor productivity, TFP):
1. Łączna produktywność pracy i kapitału MFP (multi-factor productivity) oparta na wartości dodanej mierzona jako: ilościowy indeks wartości dodanej/ilościowy indeks łącznych nakładów pracy i kapitału.
2. Łączna produktywność pracy i kapitału MFP (multi-factor productivity) oparta na wartości dodanej mierzona jako: ilościowy indeks produkcji brutto/ilościowy indeks łącznych nakładów pracy i kapitału.
3. Całkowita produktywność czynników produkcji, tj. kapitału, pracy oraz nakładów pośrednich, czyli energii, materiałów oraz usług obcych, mierzona jako: ilościowy indeks produkcji brutto/ilościowy indeks łącznych nakładów.
Źródło: Zielińska-Głębocka A. (2003, s. 36–37).
Zgodnie z przedstawioną przez Zielińską-Głębocką A. (2003, s. 36–37). kla-syfikacją, konkurencyjność eksportowa powinna być oceniona za pomocą miar dotyczących handlu zagranicznego i specjalizacji oraz miar cenowo-kosztowych.
Konkurencyjność technologiczna może być określona przy wykorzystaniu pozio-mu wydatków na B+R i innowacje, liczby patentów, pracowników naukowo-ba-dawczych i publikacji naukowych, bilansu płatniczego technologii oraz wielkości importu technologii. Konkurencyjność regionalną należy oceniać posługując się zestawem wskaźników dotyczących PKB, zatrudnienia, bezrobocia, produktyw-ności, struktury produkcji, działalności innowacyjnej, infrastruktury oraz siły roboczej. Zielińska-Głębocka A. (2003, s. 37) wyodrębnia także zbiór wskaźni-ków piramidy konkurencyjności określających standard życia, poziom zatrudnie-nia i produktywność czynników wytwórczych. Ostatnie dwie grupy obejmują wskaźniki produktywności cząstkowej (pracy i kapitału) oraz produktywności wieloczynnikowej i całkowitej.
W literaturze przedmiotu rozróżnia się także miary pozwalające ocenić po-szczególne podsystemy konkurencyjności. Przykładem takiego podziału jest propozycja przedstawiona przez Buckley’a P. J. i in. (1988, s. 180–181). Autorzy sporządzili zestawy wskaźników konkurencyjności dla wprowadzonych przez siebie terminów potencjału konkurencyjnego, pozycji konkurencyjnej oraz pro-cesu zarządzania konkurencyjnością, uwzględniając jednocześnie poziom prowadzonej analizy (tab. 11). Do pomiaru potencjału konkurencyjnego, na każdym poziomie analizy, autorzy proponują wskaźniki konkurencyjności kosztowej, cenowej oraz wskaźniki produktywności i postępu technicznego.
W odniesieniu do potencjału konkurencyjnego gospodarek Buckley, Pass i Pre-scott zwracają uwagę na konieczność badania dostępu do zasobów produkcji (naturalnych, kapitału rzeczowego oraz ludzkiego) oraz ujawnionych przewag komparatywnych, a w odniesieniu do produktu – konkurencyjności jakościowej (np. stopnia spełnienia norm jakościowych, cech estetycznych i wizualnych).
94
Tabela 11 Klasyfikacja miar konkurencyjności według Buckley’a, Passa i Prescott
Poziom analizy Potencjał
Pozycja konkurencyjna, zdaniem autorów, powinna być badana przy wykorzy-staniu wskaźników odnoszących się do eksportu, w tym: specjalizacji eksporto-wej oraz tempa wzrostu eksportu, a także rentowności. Badanie pozycji konkuren-cyjnej powinno ponadto uwzględniać saldo obrotów handlowych na poziomie mezo- i makroekonomicznym oraz udział eksportu w wartości produkcji na pozio-mie mikro- i makroekonomicznym.
Do oceny procesów zarządzania konkurencyjnością na poziomie krajów, sektorów oraz przedsiębiorstw, autorzy proponują miary zaangażowania w del międzynarodowy, w tym np. udział w międzynarodowych organizacjach han-dlowych. Na poziomie gospodarki należy uwzględnić także politykę państwa i edukację, na poziomie przedsiębiorstwa – przewagi własnościowe, umiejętno-ści marketingowe, procesy zarządzania, stosunek do klienta i korzyumiejętno-ści skali.
W przypadku produktów, istotne jest natomiast tworzenie dóbr wiodących, któ-re prowadzą do zwiększania przewag konkuktó-rencyjnych.
Podsumowując rozważania przeprowadzone w tym podrozdziale, należy podkreślić, że złożoność i wieloaspektowość kategorii konkurencyjności powo-duje pewne trudności w jej pomiarze. W literaturze przedmiotu występują roz-maite miary konkurencyjności, które można klasyfikować na różne sposoby.
W kontekście wyboru wskaźników do kompleksowego pomiaru konkurencyjno-ści branży najbardziej odpowiednia wydaje się klasyfikacja, nawiązująca do sys-temowego ujęcia konkurencyjności. Jak wcześniej wspomniano, konkurencyjność można dekomponować na potencjał konkurencyjny wyznaczający konkurencyj-ność możliwą do zrealizowania w przyszłości oraz pozycję konkurencyjną, czyli rzeczywiście osiągniętą pozycję konkurencyjną. Z tego względu przedmiotem rozważań w kolejnym podrozdziale są wybrane metody pomiaru potencjału konkurencyjnego i pozycji konkurencyjnej