chis sativa Tournef. jEsparsette). Ma korzeń trwały, gruby
1 gałęzisty, często kilka łokci głęboki, łodygę podnoszącą się, a liście nieparzysto pierzaste, o 4— 14 parach listków lancetowatych. Kwiaty długo szypułkowe w kłosach podłuż nych. Korony motylkowate, różowe, a strączki półokrężne, ściśnione, niepękające, o nasionach nerkowatych. Kwitnie w maju i czerwcu..
Jest to obok koniczyny i lucerny najważniejsza roślina pastewna, zwana też koniczyną wieczną, odnawia się bowiem corocznie przez lat kilkanaście. Wymaga roli marglowatej
lub wapnistej, a zapuszczając korzenie głęboko w ziemię, czerpie pożywienie nie tyle z górnej warstwy roli, jak raczej z głębszej. Dla tego nie udaje się na gruncie mającym pod kład piaszczysty, ani też na mokrym i torfowatym, dobrze zaś rośnie na roli, mającej podkład wapnisty; wtedy ją nawet poprawia, po przeoraniu bowiem dobywają korzenie warstwę dolną na wierzch, która się miesza z wrarstwą górną i użyźnia ją.
Fasola pospolita
(Phaseolus m lgarisL .
Gemeine SchminJc- bohne, Fisole, Yietsbohne). Roczna, ma korzeń wrzecionowaty, łodygę 10— 11' długą, w lewo wijącą się i wspinającą, a liście trójlistkowe, o dużych listkach; przylistki małe. Kwiaty w gronach kątowych mają duże, motylkowate, różnobarwne korony. Owocem duży wiszący strąk, przedzielony przegro dami poprzecznemi, gąbczastemi, o nasionach różnokształtnych i różnobarwnych wedle odmiany. Kwitnie od czerwca do września.Uprawia się ją wszędzie po ogrodach w licznych odmia nach, których liczy przeszło 70, n. p. eliptyczną, kulistą, karłowatą i t. d. Nasiona i młode strąki wszelkich odmian fasoli są jadalne, zamłodu używa się ich na sałatę i jarzynę, a dojrzałe nasiona są bardzo pożywnym pokarmem. F as o la w i e l k o k w i a t o w a (Ph. multiflorus Will. Schwertbohne)
ma długie grona kwiatowe, a korony szkarłatne; hoduje się ją po ogrodach jako kwiat strojny; korzenie jej są jadowite, ale nasiona jadalne. Pokrewny jest: Ł u b i n ż ó ł t y (Lupinus
luteus L. Gelbe Feig- oder Wolfsbohne), 4— 5' wysoki, ma
łodygę grubą, liście palczaste, 5 — 7listkowe, a korony duże żółte. Uprawiają go miejscami na paszę dla bydła lub nawóz. Inne gatunki łubinu hodują po ogrodach jako kwiaty strojne, mają bowiem dwie różnobarwne i piękne
korony.
Inne ważniejsze motylkowate są: a) G r o c h o d r z e w p o s o l i t y , zwany zwykle Akacyą białą ( Robinia pseudoacacia
L.
Gemeine Bobinie, falsche Akazie). Drzewo piękne do80' wysokie, o liściach pierzastodzielnych, a długich gro nach kwiatowych, białych. luny gatunek: A k a c y a ż ó ł t a
(Robinia caragana L. Erbsenbaum) , ma korony kwiatowe
żółte. Drzewo to, pochodzące z Ameryki, sadzą u nas obficie po ogrodach i parkach, b) L u k r e c y a g ł a d k a (Glycyrhiza
glabra L. Gemeines Siissholz, LaJcrizwurzel) rośnie w Europie
południowej. Z korzenia jej wysmarza się znajomą lukrecyą, gorżkawo słodkawą. c) I n d y g o w i e c b a r w i e r s k i (In-
digofera tindoria L. Farbcrindigo) rośnie i bywa hodowany
w krajach gorącej Azyi i Ameryki. Wydaje on z liści przeki- szonych właściwy barwik niebieski, zwany „Indygo“ .
Rośliny motylkowate, zwane też strąkowatemi, odznaczają się właściwą koroną motylkowatą, lOciu pręcikami, z których 9 zrosłych nitkami w rurkę rozszczepaną, a lOty wolny, i owocem strąkowatym. Są to rośliny po większej części bardzo pożyteczne jako pastewne lub dające pożywienie lu dziom. Liczne ich gatunki bywają częstokroć uprawiane.
Pokrewne, nie mające korony kwiatowej motylkowatej, ale owoc strąkowaty, są: a) Ś w i ę t o j a n e k w ł a ś c i w y , zwany także Rożkiem lub chlebem Świętojańskim ( Ceratonia
Siligua L. Johannis Brodbaum). Jest to drzewo średnie,
rosnące na wschodzie i w Europie południowej. Owoce jego (strąki niepękające) mają miąsz słodki i są znane w handlu pod nazwą Rożków. W ojczyźnie swej służą one za pożywienie dla ludzi w rozmaitych przyprawach, także na karmię dla koni, wielbłądów i mułów, robią z nich także syrup słodki, wyskok i rodzaj miodu do picia. U nas służy dzieciom za łakótkę, w odwarze za lek w nieżytach, a w aptekach robią z rożków, z dodatkiem opium, sok rożkowy.
b) S z a r a ń c z y n k o p a l o w y (Hymenaea Courbaril. Gemeiner HeuschrecJcenbaum). Drzewo z Indyj wschodnich, wydające
żywicę kopalową, podobną do bursztynu. Żywicy tej używa się w lakiernictwie, a wyrabiają z niej także rozmaite ozdobne wyroby, podobne do bursztynowych, c) C z u ł e k w ł a ś c i w y
czyli M i m o s a (Mimosa sensitivah. Sinnpflanze). Krzew
wością liści, które się za najlżejszem dotknięciem składają i kurczą. Hodują go u nas w wazonach i cieplarniach.
d) A k a c y a S e y a l czyli A k a c y a g u m o w a i inne podobne,
rosnące w Arabii, Egipcie i Nubii, wypacają z siebie żywicę, znaną w handlu pod nazwą gumy arabskiej. Guma ma wielorakie zastosowanie; używają jej introligatorowie do lepienia deli katniejszych wyrobów, dodawaną bywa do atramentu i farb, służy do gumowania wszelakich materyj, n. p. płócien, papieru, skór i t. d., także i w lekarstwie jako środek obwijający. Handel gumą arabską jest bardzo znaczny.
Rośliny jawnokwiatowe odznaczają się jawnym kwiatem, który — gdy jest doskonały i zupełny— składa się z kielicha, korony, pręcików i słupka. Częstokroć nie ma kielicha i korony, a pozostają tylko pręciki i słupek; niekiedy i te są rozdzielone, t. j. osobno są pręciki, a osobno słupek. Dział ten obejmuje zioła, krzewy i drzewa najrozmaitszej wiel kości i postaci, które rosną po całej ziemi, a są najdosko nalsze pod względem całej swej budowy i zajmują najwyższe miejsce pomiędzy roślinami.
Pogląd na rośliny jawnokwiatowe a szczególnie na ich narzędzia (organa).
Rośliny te mają następujące główne części: 1. Korzeń. 2. Łodygę. 3. Pączki. 4. Liście i przylistki. 5. Kwiaty. 6. Owoce.
K o r z e n i e są ziemne, wodne, pasożytne lub powietrzne. Co do kształtu są one gałęziste, przytem nitkowate, rnar- chwiowate lub rzepowate; albo gęłęziste, przytem cienkie, włókniste lub grube, zdrzewiałe.
Ł o d y g a jest nadziemna lub podziemna. N a d z i e m n a , gdy jest drzewna, zowie się pniem lub kłodziną; gdy zielna,
łodygą; u traw zowie się źdźbłem. Jest przytem wyniosła lub pokładająca się, albo nawet rozesłana po ziemi, lub pnąca się po rozmaitych przedmiotach, pojedyncza lub gałę- zista, obła lub graniasta, naga lub porosła włosami, a nawet kolcami. Łodyga podziemna jest cebulą (bulbus), bulwą (łubcr), lub tworzy kłąb (rhizomd), zwany także korzeniem trwałym.
P ą c z k i są to jajowate zawiązki liści lub kwiatów, dla tego rozróżniamy pączki liściowe i pączki kwiatowe. Są one zwyle okryte łuseczkami, które je chronią od zimna.
L i ś c i e są to rozpłaszczenia końców gałązek rośliny. Są one pojedyncze lub złożone z listków, mają kształt bardzo rozmaity, a zwykle wiszą na trzoneczkach, zwanych ogonkami. U liści należy uwzględniać: użytkowanie, ogólną postać liścia, jego nasadę, koniuszek, brzeg i środek. Użyłkowanie jest schodząco łub rozchodząco się równoległe, pierzaste, palczaste, lub tarczowate. Ogólna postać liścia jest. okrągła, nerkowata, eliptyczna, jajowa, przewrotnie jajowa, rombowa, trójkątna, łopatkowata, lancetowata, równowąska lub linearna. Nasada jest zwężona, wypukła, sercowata, strzałkowata i t. d. Ko niuszek bywa tępy, przycięty, sercowato, nerkowato lub księ życowo wykrojony, kończysty lub ostrokończysty. Brzeg bywa równy, piłkowany, ząbkowany lub karbowany, a to poje dynczo lub podwójnie. Dalej są liście rozmaicie wrębne, wcinane lub dzielne, łatowate , lyrowate, haczystodzielne ; pojedynczo, podwójnie lub wielokrotnie, pierzasto lub pal- czasto dzielne, wcinane lub wrębne. Liście złożone mają listki parzyste lub nieparzyste. Przylistki są to drobne liście, leżące przy liściach, gałązkach lub kwiatach, mające postać bardzo rozmaitą.
K w i a t y są złożone z pręcików i słupka (kwiaty do skonałe), które są otoczone okrywą pojedynczą czyli okwiatem, lub podwójną, t. j. kielichem i koroną. Kielich jest najczę ściej zielony, czasem tylko ubarwiony, umiarowy lub nieu- miarowy, podzielony lub całkowity. Korona bywa zwykle ubarwiona, wtedy zowią ją pospolicie kwiatem. Jest ona
drobna lub wielka, jednostajna lub z płatków złożona, umia rowa lub nieumiarowa Ważniejsze postacie korony nieumia- rowej są: wargowata, poczwarowata, motylkowata, języczko- wata; umiarowe zaś: kulista, dzbanuszkowata, rurkowata, dzwonkowata, lejkowata, kółkowa lub tacowata. Rośliny jednoliścieniowe mają pojedynczy okwiat, który — gdy jest zabarwiony — zowie się okwiatem koronowatym, a gdy zielny, kielichowatym. Trawy mają miasto okwiatu plewy i plewki. Najważniejszemi częściami kwiatu jawnego są pręciki i słupek. Pręciki (stamina) składają się z niteczek (filcinienta) i pylni- ków (antherae). Ich ilość, utwierdzenie w kwiecie i powią zanie między sobą jest także bardzo rozmaite. Na tych sto sunkach polega podział roślin jawnokwiatowych na 23 klas podług sławnego szwedzkiego botanika Lineusza, który tu przytaczamy. Co do liczby pręcików rozróżniamy rośliny:
1. J e d n o p r ę c i k o w e (Monandria). 2. D w u p r ę c i k o w e (Diandria). 3. T r z y p r ę c i k o w e (Triandria). 4. C z t e r o -p r ę c i k o w e {Tetrandria). 5. P i ę c i o -p r ę c i k o w e {Pentan- drid). 6. S z e ś c i o p r ę c i k o w e {Hexandria). 7. S i e d m i o - p r ę c i k o w e (Heptandria). 8. O ś m i o p r ę c i k o w e {Octan- dria). 9. D z i e w i ę c i o p r ę c i k o w e {Enneandria). 10. D z i e- s i ę c i o p r ę c i k o w e (Decandria)._ 11. D w u n a s t o p r ę c i - k o w e {Dedecandria). 12. D w u d z i e s t o p r ę c i k o w e {Ico-
sandria) o dwudziestu lub więcej pręcikach, osadzonych na
kielichu. 13. W i e l o p r ę c i k o w e (Polyandria;) o 20 i więcej pręcikach, osadzonych na dnie kwiatowem. Co do stosun kowej długości pręcików rozróżniamy dalej: 14. D w u s i l n e
{Didynamia) o czterech pręcikach, z których dwa są krótsze,
a dwa dłuższe. 15. C z t e r o s i l n e {Tetradynamia) o sześciu pręcikach, z których dwa są krótsze, a cztery dłuższe. Co do spojenia pręcików pomiędzy sobą rozróżniamy: 16. J e-d n o w i ą z k o w e {Monoadelphia). 17. D w u w i ą z k o w e
{Diadelphia). 18. W i e l o w i ą z k o w e {Polyadelphia). Prę ciki są tu spojone we wiązki niteczkami. 19. G ł ó w k o - z r o s ł e {Syngenesia) mają pręciki zrosłe pylnikami w rurkę. 20. S ł u p k o z r o s ł e ( Gynandria) mają pylniki przyrosłe do słupka. Kwiaty mogą być także rozdzielone w taki sposób,
źe są osobno pręcikowe, a osobno słupkowe. Gdy są roz dzielone, ale znajdują się na jednej łodydze czyli pniu, zowią s ię : 21. J e d n o p i e n n e (Monoecia), gdy zaś na jednej łodydze są kwiaty li pręcikowe, a na innej tego samego gatunku li słupkowe, zowią się: 22. D w u p i e n n e (Dioecia). 23. M i e s z a n e ( Polygamia) są te, które mają kwiaty dosko nałe, a przytem pręcikowe lub słupkowe. Słupek jest to zawiązek przyszłego owocu, a składa się z jajnika (ouarium) i szyjki (stylus), mającej na końcu znamię (stigma). Czasem jest więcej słupków, rozmaicie połączonych.
U ł o ż e n i e kwiatÓAV na roślinie zowie się kwiatosta nem lub ukwietnieniem (inflorescentia). Kwiatostany są po- jedyńczo lub złożone. Do pojedynczych należą: kłos (spica), grono (racemus) , baldaszek lub okółek (umbella) , główka
(capitidum) , podbaldach {cyma) , baldaszkogron (corymbuś),
bukiet (thyrsus) , wiecha (paniculus) , okrążek (verticillus), kupka (glomerulus) , bazie (amentha) , kolba (spadix). Do złożonych należą: kłos złożony, podbaldach złożony, podbal dach jednostronny czyli śrubowo skręcony {cyma scorpioidea), główki ułożone w baldaszki, podbaldaszki, baldaszko- grony i t. p.
O w o c dojrzewa ze słupka i zawiera nasiona. Owoce dzielą się na: I. Owoce o nasionach nagich. II. Owoce praw dziwe i III. Owoce pozorne. Owoce o nasionach nagich znajdują się u drzew szpilkowych. Owoce prawdziwe dzielą się na: 1. suche, 2. śliwkowate, 3. jagodowate. Do suchych należą: a) pękające, jako to : mieszek (utricidus) , strąk
(legumen), łupina (siliąua) , łupinka (silicula), łupina prze- więzista {siliąua lomentacea) , strąk przewięzisty (lomentuni), torebka (capsula); b) niepękające, jako t o : orzeszek \nux),
ziarnczak (achenium), dwuziarnczak {cremocarpium), ziarnczak piórkowy {pappus), skrzy diak (samara). Jagody śliwkowate zowią się pestczakami (drapa) , np. śliwka, trześnia, a jagodowate jagodami (bacca), np. agrest, porzeczka i t. p. Owoce pozorne składają się oprócz słupka także' i z części nienależących do n iego, lub też z kilku owoców zrosłych ze
sobą i innemi częściami rośliny. Tu należą: Jabłczak, Figa, Ananas, Róża, Morwa i t. p.
Rośliny jawnokwiatowe dzielą się na: Jednoliścienne i Dwuliścienne; Dwuliścienne zaś n a : I. Bezkoronowe, II. Zrosłopłatkowe i III. Dzielnopłatkowe.
R O Ś L I N Y S K R Y T O K W I A T O W E .
(Plantae Cryptogamae. Yerborgenlililtliige Pflanzen).
Widłakowate. (Lycopodiaceae. Barlappartige).
Widłak goździsty
(Lycopodium clavatum L. Barlapp, Drudenfuss), zwany też Czołgą lub Babimurem. Ma łodygę cienką, grubości szpagatu, po ziemi się czołgającą, kilka stóp długą, widlasto gałęzistą, okrytą drobnymi listkami lancetowatymi. Z łodygi wychodzą gałązki wzniesione, ma jące niby kłosy, pokryte łuseczkami, między któremi znajduje się pyłek żółty zarodnikowy, po dojrzeniu się wysypujący.Pospolity w lasach, szczególnie górskich. Pyłek dojrzały zbierają, ma on bowiem rozmaite zastosowanie. W aptekach znany pod nazwą siarki roślinnej, lub po łacinie „ semen Lij-
copodii‘\ służy do obwijania pigułek, do zasypywania dzieciom
odparzonych części ciała i t. d. Zapala się łatwo i wybucha chwilowym płomieniem, stąd używają go w teatrze do uda wania błyskawicy. Do rośliny tej przywiązuje lud różne za bobonne pojęcia, wiesza ją w stajniach dla odwrócenia nie szczęścia, opasuje się nią, by ustalić przychylność ulubionych osób i t. d.
Skrzypy. (Eąuisetaceae. Schachtelhalme).
Skrzyp polny
(Eąuisetum arvense L. A cker- Schachtel- hcdm). Ma korzeń trwały, czołgający się , a pędy rocznedwojakie, rodzajne i płonne. Rodzajne są 4— 6" wysokie, jasno-brunatne, wstawowate i bezlistne, we wstawach oto
czone pochewkami ząbkowanemu, a na ich szczycie wyrasta niby kłos owocowy, złożony z łuseczek tarczowatych, pod któremi leży we właściwych otoczkach pyłek zarodnikowy z wytryszczykami. Łodygi płonne są zielone, wstawowate, mają we wstawach pochewki i gałązki okręgowe, pojedyncze, wstawowate.
Pospolity po ugorach i odłogach, a inne gatunki rosną obficie i gromadnie, szczególnie po miejscach wilgotnych i moczarowatych. Łodygi ich zawierają dużo krzemionki i mogą służyć do czyszczenia naczyń metalowych. Na paszę nie są dobre, a dla owiec i rogacizny mają być nawet szkodliwe.
Paprocie. (Filices. Farrn).
Nerecznica samcza
(Aspidiwn filis masL.
Gemeiner Wurmfarrn). Ma korzeń trwały, gruby, drzewny, a listowie(łodyga, mająca tutaj postać liścia) liczne, 2' wysokie, w na sadzie okryte łuskami rudo-cisem i, podwójnie pierzasto dzielne. Na odwrotnej stronie listowia są szeregi kupek owocowych, wypełnionych ciemno-brunatnym pyłkiem zaro dnikowym. Listowie jest zamłodu śrubowo skręcone.
Pospolita po lasach. Korzeń jej zawiera lipożywicę mocno wonną, i dawniej był używany przeciwko tasiemcowi. Cała roślina zawiera dużo garbniku i potażu. Inne paprocie są : a) P a p r o ć p o s p o l i t a (Polypodium mdgare L. Ge meiner Tupfelfarrn). Ma listowie zatokowo pierzaste, 1' wy
sokie. Rośnie obficie w lasach, a korzeń jej ma smak słod- kawy, może być jedzony i ma własności lekarskie, b) Z g a - s i e w k a z w y c z a j n a lub O r l i c a (Pteris aąuilina L. Adlerfarrn). Ma listowie do 4' wysokie , podwójnie pierzaste, trójdzielne, a kupki zarodnikowe ułożone szeregiem ciągłym wzdłuż brzegu listowia. Rośnie w lasach obficie, c) J ę z y-
c z y c a l e k a r s k a (Scolopendrium offtcinale. Hirschzunge,
Zungenfarrn). Listowie jej ma postać długich języczków, a kupki zarodnikowe ułożone są w szeregi poprzeczne, równo ległe. Rośnie w górskich lasach i zawiera soki klejowate i lekko ściągające, dla tego używa się jej w kaszlach, krwio- pluciu i suchotach.
Paprocie odznaczają się właściwem listowiem, podobnem do liści, mającem kształty ozdobne wielodzielne, a z tyłu listowia brunatne kupki owocowe rozmaicie ułożone. W kra jach gorących rosną paprocie drzewne, podobne do palm. Paprocie nie mają kwiatu jaw nego, równie jak i wszystkie rośliny skrytokwiatowe, a lud nieoświecony, który tego nie rozum ie, a nie może sobie wyobrazić rośliny większej bez kwiatu, sądzi, że paproć kwitnie w nocy przed śtym Janem, a kto ją ujrzy kwitnącą, znajdzie skarb podziemny.
Mchy. (Muscl. Moose).
Rokiet cyprysowały (
Hypnum cupressiforme L. Cypres- senfórmiges Astmoos). Ma łodyżki leżące, 1— 4*' długie, pierzasto gałęziste, o gałązkach podnoszących się , ulistnione gęsto dachówkowato liśćmi drobnymi jajowatymi. Z gałązek i łodyżki wyrastają na szypułkach szczeciowatych puszki owocowe. Puszka, przed dojrzeniem pokryta czepeczkiem, dojrzała jest obła, lekko skrzywiona, przykryta wieczkiem wypukłem, ostrodzióbkowćm, po dojrzeniu odskakującem. Puszka ma wewnątrz pyłek zarodnikowy.Bardzo pospolity mech, po ziemi i pniacłi drzew w lasach tworzy gęste darniny. Są liczne rodzaje i gatunki mchów, n. p. P ł o n n i k i (Polytrichum. Widerthon) , T o r f o w i e c (Sphaguum. Torfmoos) i t. d. Mchy są to drobne różno- kształtne roślinki, mające wyraźne korzenie i liście, a owocem są tu puszki właściwe, wypełnione pyłkiem zarodnikowym. Rosną one gromadnie na każdem stanowisku, na pniacli drzew, ziemi leśnej, ornej i łąkowej i t. d. Rosną na ziemi moczarowatej i chudej, po kamieniach i skałach, gdyż po trzebują do swego rozwoju zaledwie trochę ziemi rodzajnej,