Komisja śledcza

1. Zdefiniowanie zakresu dochodzenia 107. Państwa i organizacje muszą zdefiniować ramy dochodzenia poprzez ustalenie zakresu kompetencji powołanej komisji śledczej. Zdefiniowanie zasad postępowania komisji może zwiększyć powodzenia jej działań poprzez legitymizację postępowania, wsparcie dla członków komisji w osiągnięciu konsensusu co do zakresu dochodzenia oraz dostarczenie narzędzi oceny sprawozdania końcowego przygotowanego przez komisję. Opracowano następujące zalecenia odnośnie określania zakresu kompetencji komisji:

(a) Powinny mieć one charakter neutralny, tak, aby nie sugerowały z góry oczekiwanego wyniku dochodzenia. Aby pozostały one neutralne, nie mogą ograniczać dochodzenia w przypadkach, gdy zachodzi podejrzenie, że odpowiedzialność za stosowanie tortur ponoszą organy państwowe;

(b) Powinny dokładnie określać zdarzenia i zagadnienia podlegające zbadaniu i opisaniu w sprawozdaniu końcowym komisji;

(c) Powinny zapewniać elastyczność zakresu śledztwa, aby zagwarantować, że rzetelne dochodzenie, prowadzone przez komisję, nie napotka na trudności związane z nadmiernie restrykcyjnym lub zbyt szeroko zakrojonym zakresem kompetencji. Niezbędną elastyczność można osiągnąć, na przykład, umożliwiając komisji, w stosowanych przypadkach, zmianę zakresu kompetencji.

Zarazem jednak komisja powinna informować opinię publiczną o wszelkich zmianach zakresu przyznanego jej mandatu.

2. Uprawnienia komisji

108. Zasady powinny określać ogólne uprawnienia komisji. W szczególności, komisja musi mieć następujące uprawnienia:

(a) prawo do pozyskiwania wszelkich informacji niezbędnych w celu przeprowadzenia śledztwa, włącznie z prawem do uzyskania zeznań poprzez zastosowanie sankcji karnych, zlecania przedstawienia dokumentów, włącznie z dokumentacją urzędową i medyczną oraz do ochrony świadków, krewnych ofiary i innych źródeł informacji;

(b) prawo do publikowania sprawozdań;

(c) prawo do przeprowadzania inspekcji, także w miejscu, gdzie miało dojść do stosowania tortur;

(d) prawo do gromadzenia materiałów dowodowych, pochodzących od świadków i organizacji znajdujących się za granicą.

3. Kryteria uczestnictwa w pracach komisji 109. Członkowie komisji powinni być wybierani ze względu na swą bezstronność, kompetencje oraz niezależność zgodnie z poniższą definicją:

(a) bezstronność. Członkowie komisji nie powinni pozostawać w bliskim związku z jakimikolwiek osobami, podmiotami państwowymi, partiami politycznymi lub innymi organizacjami, które mogą mieć potencjalny związek ze stosowaniem tortur.

Nie powinny też mieć bliskich powiązań z organizacjami lub grupami, do których przynależy ofiara, ponieważ może to mieć wpływ na wiarygodność komisji. Zastrzeżenie to nie powinno jednakże stać się pretekstem do wykluczenia z komisji na przykład członków dużych organizacji, do których należy również ofiara, lub osób związanych z organizacjami, które zajmują się niesieniem pomocy ofiarom tortur;

(b) kompetencje. Członkowie komisji muszą być zdolni do oceny i analizy dowodów oraz do wydawania rzeczowych osądów. Jeśli

35 to możliwe, członkami komisji śledczej powinny być osoby specjalizujące się w prawie, medycynie i innych powiązanych dziedzinach;

(c) niezależność. Członkowie komisji powinni cieszyć się w swojej społeczności reputacją osób uczciwych i sprawiedliwych.

110. Bezstronność śledztwa i materiałów dowodowych, zgromadzonych przez komisję może między innymi być uzależniona od tego, czy składa się ona z trzech lub więcej członków, a nie jednego lub dwóch. Jedna osoba nie powinna z zasady prowadzić dochodzenia w sprawie zarzutu stosowania tortur. Zasięg dochodzenia prowadzonego przez jedną osobę jest ograniczony. Ponadto, pojedyncza osoba, prowadząca śledztwo, jest zmuszona do podejmowania decyzji ogromnej wagi, budzących niekiedy duże kontrowersje, bez możliwości skonsultowania ich z innymi i jest szczególnie bezbronna wobec presji wywieranej przez organy państwowe i inne czynniki zewnętrzne.

4. Personel komisji

111. Komisja śledcza powinna mieć wsparcie bezstronnych doradców – ekspertów.

Jeżeli komisja prowadzi dochodzenie w sprawie zarzutów wobec organów państwa, zaleca się, aby doradca taki wywodził się z kręgów nie związanych z wymiarem sprawiedliwości. Główny doradca komisji powinien pozostawać poza obszarem wpływów politycznych w związku ze sprawowanymi funkcjami lub powinien występować jako całkowicie niezależny członek palestry. Dochodzenie wymaga niejednokrotnie wsparcia ze strony ekspertów.

Komisja powinna mieć dostęp do usług doradczych w takich obszarach, jak patologia, medycyna sądowa, psychiatria, psychologia, ginekologia i pediatria. Aby przeprowadzić całkowicie bezstronne i rzetelne śledztwo, komisja niemal zawsze musi polegać na własnych śledczych, którzy prowadzą dochodzenie i gromadzą dowody. Rzetelność śledztwa jest znacznie większa, gdy komisja jest w stanie korzystać z usług takich osób.

5. Ochrona świadków

112. Państwo ma obowiązek chronić osoby zgłaszające skargi, świadków, prowadzących dochodzenie i ich rodziny przed przemocą, groźbami przemocy i innymi formami zastraszania (patrz sekcja C.2 (d) powyżej).

Jeżeli komisja stwierdzi, że istnieje uzasadniona obawa prześladowania, nękania lub wyrządzenia krzywdy świadkowi lub potencjalnemu świadkowi, może uznać, że konieczne jest jego przesłuchanie w ramach procedury niejawnej, utajnienie danych osobowych świadka lub informatora, wykorzystanie jedynie takich materiałów dowodowych, które nie stwarzają ryzyka zidentyfikowania świadka i podjęcie innych niezbędnych kroków.

6. Postępowanie

113. Zgodnie z ogólnymi zasadami postępowania karnego, przesłuchania powinny odbywać się w trybie jawnym, o ile ich utajnienie nie jest konieczne w celu zapewnienia bezpieczeństwa świadka.

Przesłuchania niejawne są rejestrowane, a zapieczętowane nagrania są przechowywane w ustalonym miejscu. Niekiedy konieczne jest zachowanie pełnej poufności, aby zachęcić świadka do złożenia zeznań; komisja może w takim wypadku dążyć do przesłuchania świadka w sposób poufny, nieformalny lub zrezygnować z rejestrowania przesłuchania.

7. Powiadomienie o wszczęciu postępowania 114. Informacje o powołaniu komisji i zakresie postępowania powinny zostać upublicznione. Ogłoszenie powinno zawierać wezwanie do przekazywania istotnych informacji i sprawozdań do komisji oraz zalecenia dla osób, które chciałyby złożyć zeznania. Ogłoszenie może być rozpowszechniane poprzez publikacje w gazetach, magazynach, za pośrednictwem radia i telewizji, ulotek i plakatów.

36 8. Pozyskiwanie materiałów dowodowych

115. Komisja śledcza powinna mieć prawo do wydania nakazu złożenia zeznań oraz do przedstawienia dokumentów, a także do wydawania nakazów składania zeznań przez funkcjonariuszy publicznych podejrzanych o udział w stosowaniu tortur. W praktyce, uprawnienie to może obejmować prawo do nakładania grzywien lub innych kar wobec osób, które odmówiły współpracy. Komisja śledcza powinna wzywać do składania zeznań ustnych lub pisemnych w ramach pierwszego etapu gromadzenia materiałów dowodowych.

Oświadczenia pisemne mogą stać się istotnym źródłem takich materiałów, jeśli ich autorzy obawiają się zeznawać, nie są w stanie dojechać na miejsce lub są niedostępni z innych względów. Komisja śledcza powinna zapoznać się z innymi postępowaniami, które mogą umożliwić jej zgromadzenie cennych dla śledztwa informacji.

9. Prawa stron

116. Domniemane ofiary tortur i ich przedstawicieli prawnych należy poinformować o zaplanowanych przesłuchaniach i zapewnić im możliwość obecności podczas tych przesłuchań, a także zapewnić im dostęp do wszelkich informacji istotnych dla postępowania; osoby te muszą także mieć prawo przedstawiania dowodów.

Podkreślenie roli ofiary jako strony w postępowaniu odzwierciedla szczególnie istotne znaczenie ochrony interesów tej osoby podczas postępowania. Jednakże, wszyscy inni zainteresowani także powinni mieć możliwość zabrania głosu. Komisja śledcza musi mieć prawo wezwania świadków, w tym funkcjonariuszy publicznych oskarżonych o udział w stosowaniu tortur, oraz do żądania przedstawienia dowodów. Wszyscy świadkowie powinni mieć prawo do skorzystania z usług prawnika, jeśli postępowania może mieć dla nich niekorzystny wynik, na przykład, jeśli złożone zeznania mogłyby narazić na odpowiedzialność karną lub cywilną. Świadkowie nie mogą być zmuszani do zeznawania na własną niekorzyść.

Komisja powinna umożliwić skuteczne przesłuchanie świadków. Strony w śledztwie

powinny mieć możliwość sporządzenia na piśmie listy pytań do komisji.

10. Ocena materiału dowodowego

117. Komisja musi ocenić wszystkie zgromadzone informacje i dowody pod kątem ich wiarygodności i prawdziwości. Komisja powinna przeprowadzić ocenę zeznań ustnych, biorąc pod uwagę zachowanie i ogólną wiarygodność świadków. Komisja musi także zwrócić szczególną uwagę na uwarunkowania społeczne, kulturowe i płciowe, które wpływają na zachowanie. Zgromadzenie dowodów pochodzących z różnych źródeł zwiększy wartość materiału dowodowego i wiarygodność dowodów ustnych. Kwestię tej wiarygodności należy starannie rozważyć przed tym jak komisja uzna je za fakt.

Z zachowaniem ostrożności należy podchodzić do zeznań świadków lub biegłych, których nie przesłuchiwała strona przeciwna. Dowody z przesłuchania niejawnego utrwalone w sposób tajny lub w ogóle nie utrwalone często nie mogą być przedmiotem przesłuchania strony przeciwnej i tym samym mogą mieć mniejszą wartość dowodową.

11. Sprawozdanie komisji

118. Komisja powinna opublikować sprawozdanie w odpowiednim terminie.

Ponadto, jeżeli komisja nie jest jednomyślna, to członkowie będący w mniejszości powinni mieć możliwość przedstawienia zdania odrębnego. Sprawozdanie komisji powinno zawierać co najmniej następujące informacje:

(a) zakres dochodzenia i zakres kompetencji;

(b) procedury i metody oceny dowodów;

(c) listę wszystkich świadków z podaniem ich wieku i płci, z wyjątkiem tych, których dane osobowe zostały utajnione, aby zapewnić im bezpieczeństwo, lub tych, których przesłuchano niejawnie, oraz wyciąg otrzymanych dowodów rzeczowych;

37 (d) czas i miejsce każdego posiedzenia (może mieć formę załącznika do sprawozdania);

(e) informacje dotyczące kontekstu dochodzenia, np. istotne uwarunkowania społeczne, polityczne i gospodarcze;

(f) ustalenie zdarzeń i materiały dowodowe stanowiące podstawę takiego ustalenia;

(g) przepisy prawa w oparciu o które działała komisja;

(h) wnioski komisji wydane w oparciu o obowiązujące prawo i dokonane ustalenia;

(i) zalecenia na podstawie dokonanych przez komisję ustaleń.

119. Państwo powinno udzielić jawnej odpowiedzi na sprawozdanie komisji, wskazując, w stosownych przypadkach, jakie kroki ma zamiar podjąć w odniesieniu do jego treści.

38 ROZDZIAŁ IV