Kompetencje profilaktyczne w obszarze wiedzy

Swój poziom wiedzy z zakresu profilaktyki badani nauczyciele ocenili następująco:

Tylko 8,7% badanych bardzo dobrze oceniło swoją wiedzę w odniesie-niu do podstaw prawnych oddziaływań profilaktycznych, 36,8% dobrze,

32,8

wysokie bardzo wysokie razem

[zainteresowanie doskonaleniem]

[%]

Ź r ó d ł o: Badanie własne.

Wykres 14. Syntetyczne ujęcie zapotrzebowania na rozwój profesjonalny w opinii badanych

aż 39,1% odpowiedziało „trudno powiedzieć”, a 13,8% oceniało swój po-ziom źle i 1,6% bardzo źle.

Profilaktyka w szkole prowadzona jest obligatoryjnie; nauczyciele są jej realizatorami. Jednak z badań wynika, że nie każdy orientuje się w za-pisach, które umożliwiają prowadzenie działań profilaktycznych. Praw-dopodobnie dlatego, że podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych określa działalność edukacyjną szkoły m.in. przez program profilaktyki, a wiedza ta jest wystarczająca dla kadry pedago-gicznej.

Lepiej przez pedagogów została oceniona znajomość naukowych pod-staw teorii wyjaśniających zachowania dzieci, młodzieży i dorosłych.

Na poziomie bardzo dobrym swoją wiedzę oceniło 9,9% respondentów, T a b e l a 10 Poziom wiedzy z zakresu podstawowych teorii naukowych wyjaśniających zachowania dzieci,

młodzieży i dorosłych a wiek badanych Deklarowany poziom

wiedzy z zakresu podstawo-wych teorii wyjaśnia-jących zachowania dzieci, młodzieży i

do-rosłych

Wiek

Ogó-łem do 25 lat 26–35 lat 36–45 lat 46–55 lat powyżej 56 lat

Źle

wiek [%] 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

ogółem [%] 1,6 34,4 27,3 32,0 4,7 100,0

x²=71,124, df=12, p=0,0001, Phi=0,753.

Ź r ó d ł o: Badania własne.

55,7% na poziomie dobrym, 27,7% badanych nie potrafiło jednoznacznie odpowiedzieć, a 6,7% źle oceniło swoją wiedzę z tego obszaru.

Ta wiedza jest bardzo potrzebna do konstruowania odpowiednich programów profilaktyki skierowanych do właściwego adresata. Trzeba pamiętać, że profilaktyka powinna objąć trzy grupy odbiorców: dzieci i młodzież, rodziców i nauczycieli. Dlatego znając prawidłowości wystę-pujące w zachowaniu tych trzech grup, nauczyciele są w stanie bardziej efektywnie konstruować i wdrażać działania profilaktyczne.

Zaobserwowano tu różnice istotne statystycznie pomiędzy wiekiem badanych a deklaracjami. Nauczyciele w przedziale wiekowym 46–55 lat zgłaszają na wyższym poziomie swoją wiedzę z zakresu tego obszaru w porównaniu z pozostałymi.

Ponad połowa badanych oceniła w stopniu bardzo dobrym (10,7%) i dobrym (47,8%) swoją wiedzę z zakresu strategii oddziaływań profilak-tycznych. Prawie 1/3 respondentów (32,4%) udzieliła odpowiedzi „trud-no powiedzieć”, a 8,7% źle oceniło swoją wiedzę; braki danych to 0,4%.

Stosowana w strategii oddziaływań profilaktycznych wiedza może okazać się kluczem do skuteczności działań i wydaje się być jedną z naj-ważniejszych dziedzin w pracy nauczyciela-profilaktyka. Śledząc badania i najnowsze osiągnięcia w profilaktyce, jesteśmy w stanie odpowiednio skonstruować bardziej skuteczny szkolny program profilaktyki.

Zaobserwowano różnice istotne statystycznie pomiędzy odpowie-dziami a wiekiem i stażem pracy. I tak osoby w wieku powyżej 56 lat

8,7

32,4

47,8 10,7

0,4

0,0 10,0 20,0

[%]

30,0 40,0 50,0

zła trudno powiedzieć dobra bardzo dobra brak odpowiedzi Ź r ó d ł o: Badanie własne.

Wykres 15. Wiedza z zakresu strategii oddziaływań profilaktycznych w opinii badanych

(x²=70,992, df=16, p=0,0001, Phi=0,530) i ze stażem pracy powyżej 25 lat (x²=39,2763, df=12 p=0,0001, Phi=0,396) deklarują częściej niż pozostałe posiadanie tej wiedzy – mają one większe doświadczenie od pozostałych, prawdopodobnie również korzystały z licznych form doskonalenia zawo-dowego, i mogą czuć się bardziej kompetentne.

Bardzo dobrze swoją wiedzę na temat czynników chroniących i czyn-ników ryzyka ocenia 16,2% nauczycieli, a 44,3% dobrze. Jednak prawie 1/3 (31,6%) nie potrafi jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie, a 7,5%

ocenia tę wiedzę źle; braki danych wynoszą 0,4% odpowiedzi.

Znajomość cech jednostki czy środowiska sprzyjających bądź chronią-cych przed występowaniem zachowań ryzykownych jest bardzo przy-datna profilaktykom. Wiąże się ona również ze znajomością teorii zmian zachowań oraz teorii rozwojowych człowieka, w tym koncepcji resilience, w myśl której profilaktyka skupia się właśnie na wzmacnianiu czynników chroniących. W profilaktyce bardziej skuteczne okazuje się wzmacnianie czynników chroniących, co ma związek z profilaktyką pozytywną, która jest atrakcyjniejsza i lepiej przyjmowana przez odbiorców. Widza ta daje możliwość konstruowania programów dla młodych ludzi nie odstraszają-cych, nie moralizująodstraszają-cych, a wręcz przeciwnie – zachęcających i sprzyjają-cych rozwojowi dzieci i młodzieży.

Tylko 6,3% badanych bardzo dobrze i 28,1% dobrze oceniło swoją wie-dzę odnośnie do badań nad zachowaniami ryzykownymi. Prawie poło-wa z kadry pedagogicznej (49,8%) zadeklaropoło-wała „trudno powiedzieć”, a 15,4% źle i 0,4% bardzo źle oceniło swój zasób wiedzy o zachowaniach ryzykownych.

Aktualna wiedza z zakresu badań nad czynnikami chroniącymi i czyn-nikami ryzyka pozwala na odpowiedni dobór treści i metod pracy z dzieć-mi i młodzieżą, w szczególności na poziodzieć-mie profilaktyki uniwersalnej.

Uchwycenie w czasie zmieniających się rodzajów zachowań ryzykow-nych i aktualnie niebezpieczryzykow-nych pozwala odpowiednio zaprogramować oddziaływania profilaktyczne wobec młodych odbiorców.

Tutaj również nauczyciele w wieku 46–55 lat deklarują w większym stopniu posiadanie wiedzy na poziomie bardzo dobrym i dobrym w po-równaniu z pozostałymi (x²=39,247, df=16, p=0,001, Phi=0,394).

Bardzo dobrze swoją wiedzę o substancjach psychoaktywnych ocenia 10,3% badanych, a 44,7% dobrze. Jednak ponad 1/3 (34,0%) nie jest w sta-nie udzielić jednoznacznej odpowiedzi; 10,2% respondentów ocenia ją źle i 0,8% bardzo źle.

Dodatkowo badania wykazały, że nauczyciele, którzy ukończyli kie-runek pedagogika (specjalność inna niż nauczycielska) oraz specjalność wychowanie przedszkolne na kierunku pedagogika, ocenili znacznie

wy-żej swą wiedzę z tego zakresu w porównaniu z innymi (x²=35,947, df=12, p=0,0001, Phi=0,377). Kierunek pedagogika obejmuje różne zagadnienia o uzależnieniach i środkach psychoaktywnych. Jednak badania pokazały, że nauczyciele o specjalności wczesnoszkolnej nie są już tak pewni swej wiedzy, mimo że ukończyli także kierunek pedagogika.

Ze względu na różnorodność środków psychoaktywnych, z którymi może się zetknąć młody człowiek, wiedza ta ważna jest dla nauczycieli- -profilaktyków. Zdarza się tak, że wiedza, jaką dysponują młodzi ludzie na temat różnych środków psychoaktywnych, jest powierzchowna i nie-prawdziwa, zatem profilaktycy mogą być przydatni w jej weryfikowaniu.

Ponadto dzięki niej orientują się, w jaki sposób pod wpływem określonych środków mogą zachowywać się osoby, które je biorą, co sprzyja podjęciu interwencji wobec nich.

Podobnie jak wcześniej badania wykazały różnicę istotną statystycznie między wiedzą z tego obszaru a wiekiem badanych; kadra pedagogiczna w wieku 46–55 lat lepiej ocenia swą wiedzę (x²=58,291, df=16, p=0,0001, Phi=0,480).

Swoja wiedzę z dziedziny zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży bardzo dobrze oceniło 19,0% badanych i 53,0% dobrze. Ponad 1/4 nauczy-cieli (26,4%) nie potrafiła udzielić jednoznacznej odpowiedzi, a 1,6% oce-niło ją na złym poziomie.

Wachlarz zachowań ryzykownych podejmowanych przez młode oso-by wciąż się zmienia i poszerza. To nie jest tylko picie alkoholu, branie narkotyków czy agresja, to również zachowania związane z alkoreksją, ortoreksją, tanoreksją czy też bigoreksją i dogłębna znajomość problemu jest przydatna osobom, które wspierają dzieci i młodzież.

Wśród subdyscyplin pedagogiki i innych dyscyplin naukowych najwy-żej oceniono w stopniu bardzo dobrym i dobrym wiedzę z zakresu peda-gogiki opiekuńczo-wychowawczej (90,9%), pedapeda-gogiki społecznej (79,0%), pedagogiki kreatywnej (75,5%) oraz pedagogiki twórczości (74,0%) i pe-dagogiki zaburzeń zachowania (68,4%). Dane przedstawia wykres 16.

Badania zostały przeprowadzone wśród nauczycieli edukacji wcze-snoszkolnej, zatem respondenci dysponują największą wiedzą z tych dziedzin.

I tak bardzo wysoko przez kadrę pedagogiczną zostały również ocenio-ne: pedagogika opiekuńczo-wychowawcza (35,6%), pedagogika twórczo-ści (20,2%), pedagogika kreatywna (17,0%), a także pedagogika zaburzeń zachowania (17,8%). Jeśli chodzi o ten ostatni zakres wiedzy, to również jest on dosyć szeroko poruszany w standardach kształcenia nauczycieli.

Dość wysoko została także oceniona przez badanych wiedza z zakresu psychologii społecznej (ocena bardzo dobra – 9,5% i dobra – 56,5%).

Nieco niżej badani ocenili swoją wiedzę z zakresu psychologii rozwo-jowej i klinicznej (12,6% – bardzo dobrze i 44,3% dobrze), socjologii rodzi-ny (9,1% – bardzo dobrze i 46,6% dobrze), a także pedagogiki specjalnej (11,1% – bardzo dobrze i 41,1% – dobrze) oraz pedagogiki resocjalizacyj-nej (12,3% – bardzo dobrze i 37,2% dobrze).

Zaobserwowano, że wiedzę z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej (x²=37,482, df=12, p=0,0001, Phi=0,385), pedagogiki specjalnej (x²=88,788,

17,8

60,0 70,0 80,0 90,0 100,0

pedagogika zaburzeń

bardzo dobrze dobrze razem Ź r ó d ł o: Badanie własne.

Wykres 16. Wiedza z zakresu różnych dyscyplin i subdyscyplin naukowych w opinii badanych

df=15, p=0,0001, Phi=0,592), psychologii społecznej (x²=52,660, df=12, p=0,0001, Phi=0,456) oraz psychologii rozwojowej i klinicznej (x²=53,748, df=15, p=0,0001, Phi=0,461) wyżej u siebie ocenili nauczyciele, którzy koń-czyli kierunek pedagogika (nie na specjalności nauczycielskiej), którzy kończyli specjalność pedagogika resocjalizacyjna czy też terapia pedago-giczna, gdzie wiedzy z zakresu pedagogiki specjalnej, psychologii spo-łecznej i rozwojowej oraz klinicznej jest dużo.

Najniżej została oceniona przez nauczycieli ich wiedza z zakresu socjo-logii dewiacji i kontroli społecznej (5,1% – bardzo dobrze i 24,1% dobrze).

Wszystkie oceny przedstawia tabela 11.

T a b e l a 11 Szczegółowa wiedza z zakresu różnych dyscyplin i subdyscyplin naukowych

w opinii badanych Dyscypliny i

subdyscy-pliny pedagogiki

Ocena [%]

bardzo

dobrze dobrze trudno

po-wiedzieć źle bardzo źle braki Zaburzenia zachowania 17,80 50,60 26,10 5,50 0,00 0,00

Społeczna 13,80 65,20 20,20 0,40 0,00 0,40

Kreatywna 17 58,50 23,30 1,20 0,00 0,00

Twórczości 20,20 53,80 22,50 3,10 0,00 0,40

Opiekuńczo-wycho-wawcza 35,60 55,30 8,30 0,80 0,00 0,00

Resocjalizacyjna 12,30 37,20 39,90 10,20 0,00 0,40

Specjalna 11,10 41,10 36,30 9,50 1,60 0,40

Psychologia społeczna 9,50 56,50 26,10 7,50 0,00 0,40 Psychologia rozwojowa

i kliniczna 12,60 44,30 32,40 7,90 2,40 0,40

Socjologia dewiacji

i kontroli społecznej 5,10 24,10 49,40 16,70 4,30 0,40

Socjologia rodziny 9,10 46,60 35,60 8,30 0,00 0,40

Ź r ó d ł o: Badania własne.

Jak widać z przytoczonych danych, najgorzej są oceniane dyscypliny naukowe i subdyscypliny takie jak patologia, odchylenia od normy czy też oddziaływania wobec osób z zaburzeniami; w tych nauczyciele czują się najmniej pewnie. Tematy te prawdopodobnie nie były poruszane w pro-gramach kształcenia, a odnoszą się raczej do kształcenia specjalnego.

Ponadto zaobserwowano w ocenie wiedzy z pedagogiki zaburzeń zachowania różnicowanie odpowiedzi ze względu na wiek (x²=80,044, df=12, p=0,0001, Phi=0,562), także pedagogiki specjalnej (x²=59,630, df=20 p=0,0001, Phi=0,485) czy psychologii społecznej (x²=71,225, df=16,

p=0,0001, Phi=0,531) i psychologii rozwojowej i klinicznej (x²=205,237, df=20, p=0,0001, Phi=0,901). Osoby w wieku powyżej 56 lat deklarowały jej posiadanie na poziomie wyższym w porównaniu z pozostałymi grupa-mi wiekowygrupa-mi. Również nauczyciele w wieku 46–55 lat podobnie ocenili swą wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej i klinicznej.

Dodatkowo staż pracy także różnicował odpowiedzi dotyczące wiedzy z pedagogiki zaburzeń zachowania (x²=24,569, df=9, p=0,003, Phi=0,312) oraz psychologii rozwojowej i klinicznej (x²=40,161, df=15 p=0,0001,

Phi-=0,398). Nauczyciele ze stażem powyżej 25 lat czuli się w tych obszarach bardziej kompetentni.

Nisko również została oceniona przez badanych ich wiedza z metodo-logii badań nauk społecznych – jedynie 8,3% badanych oceniło ją na po-ziomie bardzo dobrym, 31,6% na dobrym, aż 46,7% respondentów zade-klarowało odpowiedź „trudno powiedzieć” i 13,0% – źle; braki wyniosły 0,4% odpowiedzi.

Znajomość metodologii badań nauk społecznych pozwala na przygoto-wanie prawidłowej diagnozy środowiska szkolnego. Jest więc niezbędna w pierwszych fazach tworzenia szkolnego programu profilaktyki. Obszar ten jest bardzo ważny, a z badań widać, że kadra pedagogiczna nie ocenia go dosyć wysoko.

Podobnie nisko oceniono wiedzę z zakresu diagnostyki psychopeda-gogicznej. Na poziomie bardzo dobrym oceniło ją 8,3% badanych i 39,1%

na poziomie dobrym, 38,4% respondentów nie potrafiło udzielić jedno-znacznej odpowiedzi, a 13,8% oceniło ją źle; braki danych wyniosły 0,4%

z odpowiedzi.

Diagnoza stanowi podstawę wszelkiej działalności pedagogicznej, a w tym wypadku profilaktycznej. Proces ten składa się z wielu czynności, które pozwalają na przygotowanie odpowiednich działań pedagogicz-nych i profilaktyczpedagogicz-nych. Z badań wynika, że wiedza z tego zakresu nie jest wystarczająca wśród wszystkich badanych.

Ponad połowa badanych (12,3% w stopniu bardzo dobrym i 40,3%

w stopniu dobrym) zadeklarowała znajomość wiedzy z zakresu konstru-owania programów profilaktycznych, 34,4% osób nie ustosunkowało się do tego stwierdzenia, 11,4% oceniło swą wiedzę na złym poziomie i 1,2%

na bardzo złym; braki stanowiły 0,4% odpowiedzi.

Pomimo że nie każdy nauczyciel musi konstruować szkolny program profilaktyki, to raczej każdy jest jego realizatorem. Wiedza ta potrzebna jest do właściwego zaprojektowania programu, a później właściwej jego realizacji. Znajomość etapów konstruowania programów profilaktycz-nych i zasad z pewnością wpływa na skuteczność tychże programów.

Wyżej od pozostałych wiedzę swą z tego zakresu ocenili nauczyciele w przedziale wiekowym 46–55 lat (x²=60,418, df=20 p=0,0001, Phi=0,489).

Kolejnym bardzo ważnym obszarem, choć niekiedy niedocenianym, jest wiedza o monitoringu i ewaluacji. Monitoring i ewolucja podnoszą skuteczność oddziaływań profilaktycznych – dzięki nim można zbadać skuteczność danego programu profilaktyki. Jednak tutaj nauczyciele wyżej ocenili swą wiedzę: 19,4% zadeklarowało ją na poziomie bardzo dobrym i 46,6% na dobrym, 28,1% udzieliło odpowiedzi „trudno powie-dzieć”, 4,7% ocenia ten obszar źle i 0,8% bardzo źle; braki, jak poprzednio, 0,4% danych.

Podobnie jak wcześniej dużo lepiej wiedzę swą oceniają nauczyciele w wieku 46–55 lat (x²=57,766, df=20 p=0,0001, Phi=0,478).

Bardzo wysoko została przez badanych oceniona wiedza o formach i metodach nauczania oraz pracy z dziećmi: aż 53,4% ocenia ją bardzo do-brze, 36,8% dodo-brze, źle ocenia tylko 1,6% respondentów, a 8,2% nie dało jednoznacznej odpowiedzi.

Wyżej swoją wiedzę w stopniu dobrym i bardzo dobrym ocenili na-uczyciele z Opola oraz z miast od 10 do 100 tys. (x²=49,079, df=9, p=0,0001, Phi=0,440). Być może w dużych miastach jest większa dostępność do szko-leń, które sprzyjają podnoszeniu kompetencji z tego zakresu.

Jak widać z danych, kadra pedagogiczna czuje się dobrze przygoto-wana do pracy z dziećmi. Z analizy wynika, że najbardziej pewni swojej wiedzy są pedagodzy w wieku 46–55 lat oraz ze stażem pracy powyżej 25 lat. Dodatkowo w niektórych kwestiach nauczyciele w wieku powyżej 56 lat również są przekonani o swojej dużej wiedzy.

Samoocena w poszczególnych dziedzinach jest następująca: najwyżej, w stopniu bardzo dobrym, została oceniona wiedza o formach i metodach nauczania dzieci i młodzieży (53,4%), w zakresie pedagogiki opiekuńczo- -wychowawczej (36,6%) oraz pedagogiki twórczości (20,2%).

W stopniu bardzo dobrym i dobrym najwyżej oceniono dziedziny z zakresu: pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej (90,9%), form i metod nauczania oraz pracy z dziećmi (90,2%), pedagogiki społecznej (79,0%), pedagogiki kreatywnej (76,0%), pedagogiki twórczości (74,0%) oraz za-chowań ryzykownych dzieci i młodzieży (72,0%). W tych obszarach na-uczyciele edukacji wczesnoszkolnej zapewne czują się dobrze. Programy nauczania są tak skonstruowane, żeby było w nich dużo treści przedmio-towych odnoszących się do tych zagadnień.

Widać również, że pedagodzy po kierunku pedagogika lepiej niż inni oceniają swą wiedzę z zakresu: znajomości substancji psychoaktywnych, pedagogiki resocjalizacyjnej, pedagogiki specjalnej, psychologii społecz-nej oraz psychologii rozwojowej i kliniczspołecz-nej.

8,7

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 90,0 100,0

podstawy prawne oddziaływań profilaktycznych naukowe podstawy teorii wyjaśniających zachowania dzieci, ...

strategia odziaływań profilaktycznych czynniki chroniące i czynniki ryzyka

badania nad zachowaniami psychologia rozwojowa i kliniczna

socjologii dewiacji i kontroli społecznej formy i metody nauczania oraz pracy

z dziećmi

bardzo dobrze dobrze razem [%]

Ź r ó d ł o: Badanie własne.

Wykres 17. Syntetyczne ujęcie wiedzy nauczycieli z poszczególnych obszarów w opinii badanych