„Aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa”...
(J. Słowacki „Beniowski”) Komunikacja interpersonalna towarzyszy nam w każdej chwili naszego życia. Jest procesem dynamicznym, interakcyjnym, zachodzącym ciągle. Płynny przepływ informacji jest konieczny, nie tylko dla dobrego funkcjonowania grupy, ale również poszczególnej jednostki. W olbrzymiej liczbie definicji komunikowania (w latach pięćdziesiątych R. Merton naliczył ich około stu sześćdziesięciu, a obecnie jest ich kilkakrotnie więcej; za: Dobek-Ostrowska, 2007, 12) zwraca się uwagę na różne aspekty i cechy zjawiska, przy czym przypisuje im się różne znaczenia. Jedna z definicji tego pojęcia mówi:
komunikacja (z łac. communicatio – wymiana, łączność, rozmowa) w odniesieniu do ludzi rozumiana jest, jako proces porozumiewania się. Komunikacja to m.in.
przekazywanie i odbieranie informacji w bezpośrednim kontakcie z drugą osobą (Drabik, Sobol, 2007). Istotą tego jest przepływ informacji pomiędzy różnymi podmiotami w celu uzgodnienia przez wszystkich uczestników tego procesu wspólnego i tożsamego rozumienia sytuacji lub stanu. Komunikowanie uważa się za skuteczne, jeśli definicja danej sytuacji jest rozumiana w taki sam sposób przez wszystkich uczestników procesu wymiany informacji (Hausner, 1999, 12).
Co składa się na proces komunikowania?
Aby wytworzyć właściwy proces komunikowania się należy spełnić kilka warunków – musi istnieć (ryc. 1):
• nadawca i odbiorca komunikatu, (na lekcji chemii nauczyciel-uczeń, uczeń-nauczyciel, uczeń-uczeń),
• wspólny dla obu stron język, czyli kod i związane z tym kodowanie-dekodowanie (na lekcji chemii m. in. język symboli, wzorów, modeli),
• właściwy środek (kanał) komunikacji (np. modelowanie, wizualizacja służąca opisowi zjawisk i procesów),
• komunikat .
Brak przynajmniej jednego z tych elementów może spowodować zakłócenia w komunikacji językowej.
Po co się komunikujemy?
Komunikować możemy się w różnych celach, by m. in.:
• wyrazić swoje uczucia, myśli czy przekonania,
• przekazać innym swoje doświadczenia,
• wymienić z innymi posiadane informacje,
• uzgodnić poglądy czy stanowisko w danej sprawie,
• wydawać polecenia (Mruk, 2004).
Przez lata człowiek nauczył się używać różnorodnych środków wyrazu w komunikacji m.in.: wyraz twarzy, gesty – takie jak np.: podanie ręki, po wydawane przez siebie dźwięki, na przy kład śmiech. Aby móc nawiązać kontakt z drugim człowiekiem, nauczy liśmy się mówić i pisać. Gdy to nie wystarcza, stosujemy dodatkowe formy takie jak obraz czy muzyka. Najprostszy model komunikowania się polega na przekazywaniu przez nadawcę komunikatu (werbalnego lub niewerbalnego) a następnie na odebraniu go przez odbiorcę.
W komunikacji interpersonalnej, czyli wymianie informacji między jej uczestnikami – nośnikami danych mogą być np.: słowa, gesty, teksty, obrazy, dźwięki. Ważne jest, aby były one zrozumiałe dla obu stron, czyli nadawcy i odbiorcy komunikatu (Rogaliński, 2012). Komunikowanie interpersonalne to podejmowana w określonym kontekście wymiana werbalnych, wokalnych i niewerbalnych sygnałów (symboli) w celu osiągnięcia lepszego poziomu współdziałania (Nęcki, 2000, 98). Komunikacja jest niezbędnym elementem tworzenia pozytywnego wizerunku, jest niezwykle trudnym do jednoznacznego zdefiniowania pojęciem. Tworzy ona „podstawę egzystencji każdego człowieka, każdej społeczności i jest niezbędnym składnikiem procesu socjalizacji oraz elementem wszelkich procesów społecznych” (Biesaga-Słomczewska, 2009).
Ryc. 1. Schemat komunikowania interpersonalnego (wg Dobek-Ostrowska, 2007, 20)
Komunikacją nazywa się też zestaw określonych reguł i elementów tworzących logiczną wypowiedź. Innymi słowy narzędziem komunikacji w tym przypadku jest język (Stalmaszczyk, 2006). Jednak nie tylko słowa w porozumiewaniu się odgrywają znaczenie. W rzeczywistości jednak komunikacja niewerbalna może odegrać równie istotną, o ile nie większą, rolę. W komunikacji język pełni rolę nośnika informacji, które dopiero po nadaniu im zabarwienia emocjonalnego oddają swoje prawdziwe przesłanie i odkrywają intencje mówcy. Kompleksowe komunikowanie (wsłuchanie się w głos i obserwacja gestykulacji mówcy) często dają odbiorcy dużo więcej informacji niż słowa same w sobie (Antoniewicz, Trawińska, 2008). Tego typu przykładem może być dialog lub dyskusja, gdzie mówcy wymieniają się nie tylko informacjami, ale i gestykulacją, każda akcja pociąga za sobą reakcję (Marshall, 2008).
Rodzaje komunikacji
Komunikacja interpersonalną dzieli się na komunikację werbalną i komunikację niewerbalną (ryc. 2).
Komunikacja werbalna a niewerbalna
Komunikacja werbalna charakteryzuje się tym, że w wymianie komunikatów używamy wypowiadanych słów, które za pomocą określonych reguł gramatycznych są przekształcane w zdania. Natomiast komunikacja niewerbalna opiera się na mowie ciała (np. gestach, mimice). Większość naszych komunikatów ma charakter niewerbalny, ponieważ często wykonują się one bez udziału naszej świadomości. W niewielkim stopniu potrafimy kontrolować np. drżenie rąk, zmianę wielkości źrenic czy ekspresję wokalną głosu. Za komunikację werbalną uważa się każdy komunikat, w którym środkiem przekazywania informacji jest mowa. Komunikacji tej jednak często współtowarzyszy komunikacja niewerbalna (Domachowski, Kowalik, Miluska, 1984). W trakcie rozmowy przekazywane treści są niejednokrotnie w towarzystwie gestów oraz mimiki, które w przyjętym kodzie językowym w danej kulturze potwierdzają komunikaty zwerbalizowane.
Ryc. 2. Podział komunikacji interpersonalnej
Czynniki komunikacji werbalnej
W komunikacji werbalnej dużą rolę odgrywa szereg czynników (ryc. 3), m.in.:
• to, w jaki sposób zaakcentujemy określony komunikat, często może mieć większy wpływ na naszego rozmówcę niż sama zawartość treściowa wypowiedzi (akcent i modulowanie wypowiadanych kwestii),
• to czy nasza wypowiedź będzie płynna i pozbawiona przerywników w postaci ‘yyyyy’, ‘eeee’, etc. ma duży wpływ na odbiór komunikatu przez naszego rozmówcę (stopień płynności mowy),
• to z osobą, o jakich kompetencjach kulturowych rozmawiamy. Powinniśmy zadbać o to, aby dostosować komunikat do naszego odbiorcy, pamiętać o poprawności językowej i właściwym doborze słownictwa, którym dysponujemy (zawartość-treść wypowiedzi),
• zmniejszanie lub wydłużanie czasu wypowiadanego słowa (iloczas).
Komunikacja werbalna opiera się na wypowiedziach słownych przy użyciu wyrazów i zdań. Podczas dialogu z innymi osobami używamy słów. Kiedy czytamy książkę, to zapoznajemy się z komunikatem, który dany autor chce nam przekazać za pomocą zapisanych słów. Gdy piszemy list lub wypracowanie, to również – przekazujemy treść komunikatu – przy użyciu słów.
Ryc. 3. Czynniki komunikacji werbalnej
Poziomy komunikacji werbalnej Rodzaje komunikacji:
a) komunikacja pionowa
Z komunikacją pionową mamy najczęściej do czynienia w przypadku komunikatów formalnych, które mają miejsce pomiędzy np. pracownikami a ich przełożonymi czy uczniami a nauczycielami. Komunikacja pionowa może służyć przekazywaniu informacji i poleceń, wskazaniu spraw, które wymagają szczególnej uwagi lub rozwiązania. W takim przypadku występuje komunikacja w dół. O komunikacji w górę mówimy wtedy, gdy pracownicy czy uczniowie informują swoich przełożonych o własnych dokonaniach, o realizacji i wykonaniu zadań, o problemach w pracy czy szkole itd. Odpowiedzialni nauczyciele nie unikają komunikacji w górę, gdyż ułatwia ona kierowanie i nadzór nad procesem uczenia się. Komunikację w górę możemy zaobserwować także w placówkach szkolnych na poziomie takim gdzie uczeń komunikuje się również z kierownikiem szkoły lub pozostałymi pracownikami placówki.
b) komunikacja pozioma
Komunikacja pozioma jest charakterystyczna dla członków określonego zespołu np. uczniowskiego lub pracowników, którzy zajmują stanowiska na tym samym poziomie. Komunikacja pozioma może być formalna lub nieformalna.
Aby komunikacja werbalna odznaczała się skutecznością i efektywnością, uczestnicy komunikacji powinni posiadać umiejętności mówienia, czytania, słuchania oraz przekonywania. Pewne arabskie powiedzenie mówi o tym, że człowiek posiada tylko jedne usta, ale dwoje uszu. Parafrazując to przysłowie można powiedzieć, że człowiek ma czworo uszu i posługuje się czterema językami. Wyjaśnieniem tego jest fakt, że istnieją cztery płaszczyzny komunikacji:
• rzeczowa (formalna) – informacje są przekazywane w sposób formalny i oczywisty,
• autoportretu (autoprezentacji) – płaszczyzna ta służy do przekazania informacji o naszym nastroju w chwili nadawania komunikatu,
• wzajemnych relacji – wskazuje stosunek do drugiej osoby lub otoczenia,
• apelu – zawiera życzenie lub żądanie skierowane do odbiorcy komunikatu (Rogaliński, 2012).
Słowa i ich znaczenia są podstawowym, lecz zawodnym sposobem porozumiewania się. Jest to niezwykle bogaty i plastyczny środek wyrażania myśli i uczuć, sprawiający jednak niekiedy znaczne kłopoty. W odróżnieniu od dźwięków zwierzęcych informujących o stanach emocjonalnych, mowa ludzka jest wyuczona i może przenosić informację o wydarzeniach dziejących się wokół nas. Istnieją różne rodzaje wypowiedzi werbalnej:
• mowa egocentryczna – skierowana do samego siebie np. u niemowląt,
• polecenia i instrukcje – stosowane w celu wywarcia wpływu na zachowania innych, mogą być uprzejmie perswazyjne lub autorytarne,
• pytania – ukierunkowane na uzyskiwanie informacji werbalnej, mogą być otwarte lub zamknięte, osobowe lub bezosobowe,
• informacja – może być udzielana w odpowiedzi na pytania, być częścią wykładu lub występować w dyskusji nad rozwiązaniem problemu.
Możliwości, jakie daje język wykorzystujemy tylko w ograniczonym zakresie.
Język dysponuje wieloma określeniami tych samych spraw, różniącymi się odcieniami znaczeniowymi. Rozważania na temat sprawności porozumiewania za pomocą języka kładą nacisk na precyzję wypowiedzi, znajdywanie odpowiednich określeń dla nazywania rzeczy i zjawisk. Słowo pomaga nam ujawnić siebie, lecz także ukryć. Możemy posługiwać się nim także i wtedy, gdy chcemy kogoś wprowadzić w błąd, ukryć siebie. Stąd bierze się brak zaufania do słów? Komunikacja werbalna jest niezbędna, by móc, na co dzień efektywnie porozumiewać się tzn. przekazywać sobie informacje, uzgadniać stanowiska, dochodzić do wspólnych rozwiązań pojawiających się problemów, porównywać stan obecny z zamierzeniami itp. (Załazińska, 2006), unikając przy tym nieporozumień i destrukcyjnych konfliktów. Wydaje się, że rozmawianie, prowadzenie konwersacji jest zachowaniem dobrze nam znanym, prostym i oczywistym. Tymczasem bliższa analiza wskazuje na ogromną złożoność procesu – uczestniczenie w rozmowie wymaga aktywizacji wielu procesów psychicznych, wrażliwości, wykorzystywania wachlarza emocji i odbioru sygnału – aktów komunikacji. W każdej rozmowie można wyróżnić trzy główne fazy: otwarcia, postawienia tematu, zamknięcia (Nęcki, 1991).
W fazie pierwszej rozmówca, przede wszystkim inicjator, zwraca uwagę na siebie i wzajemną identyfikację połączoną najczęściej z przekaz zadowolenia
Ryc. 4. Etapy rozmowy
(jawnym lub ukrytym). W drugiej fazie wyróżniamy kilka etapów, zawierających wypowiedzi o pierwszym temacie rozmowy. Temat ten powinien zostać zainicjowany przez inicjatora i dać informację partnerowi rozmowy, dlaczego i po co spotkaliśmy się (motywacja i uzasadnienie pojęcia konwersacji). W drugiej fazie rozmówcy kontynuują rozmowę, przy wykorzystaniu wszystkich znanych im sposobów komunikacji werbalnej w celu osiągnięcia zamierzonego efektu.
Faza zamknięcia to ostatnia faza konwersacji. Prowadzi ona do finału rozmowy tak, aby niezależnie od jej przebiegu żaden z rozmówców nie był urażony czy nie czuł się zlekceważony. Należy, więc na koniec rozmowy odpowiednio pożegnać się, podziękować wyrazić ochotę następnego spotkania. Rozmowa jest najstarszym i najświetniejszym narzędziem uczenia się i nauczania, drogą, którą przekazujemy – i na której docierają do nas – wszelkie wiadomości.
Antropolog Albert Mehrabin odkrył, że w procesie komunikacji interpersonalnej:
• 7% informacji przekazują słowa osoby mówiącej,
• 38% – brzmienie jej głosu i
• 55% – jej zachowania niewerbalne. Podobne wyniki uzyskał amerykański psycholog Ray Birdowhstell. Jego badania dowodzą, że w konwersacjach bezpośrednich:
• 35% informacji stanowią słowa a
• 65% z ekspresji niewerbalnej. Dane te w pełni uzasadniają stwierdzenie, że „mówimy dzięki naszym organom mowy, lecz rozmawiamy całym naszym ciałem” (Gordon, 1996).
Komunikacja niewerbalna
Uzupełnieniem komunikacji werbalnej jest także przekaz niewerbalny (współwystępujący lub wyrażający intencje komunikacyjne nadawcy). Może także zastępować słowa. Komunikacja niewerbalna, zatem to zespół komunikatów nadawanych i odbieranych przez ludzi na wszystkich niewerbalnych kanałach jednocześnie (Domachowski, Kowalik, Miluska, 1984). Informują one o podstawowych stanach emocjonalnych, intencjach, oczekiwaniach wobec rozmówcy, pozycji społecznej, pochodzeniu, wykształceniu, samoocenie, cechach temperamentu itd. Komunikaty te nadawane są i odbierane najczęściej na poziomie nieświadomym, jednak mogą być również nadawane i odbierane świadomie.
Formy komunikacji niewerbalnej
Przekaz niewerbalny obejmuje: wygląd fizyczny, ruch ciała, gesty, wyraz twarzy, ruch oczu, dotyk, głos oraz sposób wykorzystywania czasu i miejsca w komunikowaniu się. Nie zawiera jednak gestów, które zawierają słowa, takich jak język migowy, ani słów pisanych lub przekazywanych elektronicznie
(Stewart, 2008). Komunikacja niewerbalna może odgrywać równie istotną (lub nawet większą) rolę, co komunikacja werbalna. Czasami mówimy, że mamy
„przeczucie” lub „niejasne odczucie”, iż ktoś skłamał, tak naprawdę mamy na myśli, że mowa ciała nie idzie w parze ze słowami.
Funkcje komunikacji niewerbalnej (ryc. 5) c) a) funkcja informacyjna
Komunikacja niewerbalna jest istotnym źródłem wiedzy i informacji.
Dzięki niej można dowiedzieć się m.in. o samopoczuciu rozmówcy, stanie uczuciowo – emocjonalnym, jak również postawie wobec drugiej osoby.
Sygnały niewerbalne mają duże znaczenie, ponieważ często bywają nieuświadomione, a danej osobie trudno jest nad nimi zapanować.
d) b) wspieranie wypowiedzi słownej
Za pomocą komunikacji niewerbalnej osoba może „dopowiedzieć”
komunikat przekazywany werbalnie. Dzięki temu można pełniej zrozumieć wypowiedz.
e) c) wyrażanie postaw i emocji
Komunikacja niewerbalna służy głównie wyrażaniu stanów uczuciowo – emocjonalnych. Do wyrażania emocji służą głównie dotyk, mimika, gesty czy dystans. Można to zauważyć na podstawie wyrażania przyjacielskości lub wrogości. Wyrażaniu sympatii służą uśmiech, bliskość fizyczna, kontakt wzrokowy, dotyk, natomiast postawa wrogości charakteryzuje się przeciwstawnymi komunikatami niewerbalnymi.
f) d) definiowanie relacji
Ta funkcja komunikacji niewerbalnej może służyć do określenia poziomu poufałości i zażyłości pomiędzy uczestnikami komunikacji. Przy użyciu sygnałów niewerbalnych jednostki mogą zakomunikować własną bliskość. Osoby, które są ze sobą w bliskim kontakcie utrzymują kontakt wzrokowy, zmniejszają dzielący ich dystans fizyczny, pochylają się ku sobie i dotykają się wzajemnie. Do wyrażenia własnej dominacji służy określona postawa, sposób nachylenia sylwetki, napięcie mięśni.
g) e) kształtowanie wrażenia
Stosowane przez nas sposoby komunikacji niewerbalnej umożliwiają stworzenie określonego wizerunku. Do najbardziej efektywnych strategii należą te, które opierają się na atrakcyjności i zaufaniu (Tkaczyk, 1996;
Knapp, Hall, 2000).
Komunikaty niewerbalne
Komunikaty niewerbalne (Stewart 2008):
1 . mimika (wyraz twarzy); odzwierciedla określone stany emocjonalne oraz postawy, np. szczęście, zdziwienie, strach, smutek, gniew, pogarda.
2 . pantomimika (gesty); ilustracje wypowiedzi, ujawnianie zaangażowania w rozmowę, określone ruchy ciała, np. poruszanie głową lub rękoma.
Ruchy te posiadają ścisłą koordynację z mową i należą do procesu komunikacji .
3 . zachowania przestrzenne (proksemika) – określa wzajemny wpływ relacji przestrzennych między rozmówcami na proces komunikacji, Na proksemikę wpływają dwie sprzeczne potrzeby – potrzeba prywatności i potrzeba afiliacji.
Paul Ekman i Wallace Friesen dokonali podziału gestów (ryc. 6), wyróżniając:
• emblematy – niewerbalne zastępniki określonych wyrazów, np. użycie podniesionego kciuka, jako aprobaty (Kopek-Putała, 2012, 89),
• regulatory – gesty, które służą synchronizacji przebiegu wymiany zdań, np. skinienie głowy oznaczające akceptację lub podanie ręki,
• ilustratory – gesty pozwalające w sposób plastyczny podkreślić daną wypowiedź, np. opisując małe dziecko gestykulujemy w charakterystyczny sposób, aby podkreślić małe stopki czy rączki,
Ryc. 5. Funkcje komunikacji niewerbalnej
• adaptatory – pomagające przystosować się do sytuacji (opanowanie emocji, przebywanie z ludźmi, zaspokojenie potrzeb – dotykanie warg, drapanie się po karku, pocieranie nosa, poprawianie okularów bawienie się łańcuszkiem albo pierścionkiem, gryzienie ołówka czy obgryzanie paznokci podczas odczuwanego zdenerwowania.
Amerykański specjalista z zakresu wiedzy odnoszącej się do danej kultury – etnolog Edward T. Hall (2001) zaproponował podział stref dystansu komunikacyjnego na 4 przestrzenie proksemiczne (ryc. 7):
• strefa intymna (do 0,45 m) – obszar na wyciągnięcie łokcia – przestrzeń bardzo blisko naszego ciała, w której prawie zawsze dochodzi do kontaktu fizycznego z rozmówcą, odległość zarezerwowana jedynie dla bardzo bliskich osób (małżonek, partner, dziecko). Naruszenie tej strefy przez inną osobę odbierane jest, jako agresja terytorialna,
• strefa osobista (0,45 m – 1,2 m) – obszar na wyciągnięcie ręki – przestrzeń prywatna, wpuszczane są tu osoby, które dobrze znamy i z którymi czujemy się bezpiecznie,
Ryc. 6. Przykładowe gesty (joyoftech.com)
• strefa społeczna (1,2 m – 3,6 m) – przestrzeń poza obszarem możliwego łatwego dotyku, kontakt z osobami obcymi i tymi, które znamy, lecz nie lubimy specjalnie i traktujemy, jako obce,
• strefa publiczna (powyżej 3,6 m) – obszar, w którym kontaktujemy się z osobami publicznymi (np. ministrem podczas spotkania, rektorem uczelni podczas inauguracji roku akademickiego).
Po naruszeniu strefy intymnej, psychiczne zdystansowanie można uzyskać przez odwrócenie twarzy (zawieszanie wzroku w przestrzeni, skupianie się na czymś innym), stanie bokiem lub tyłem. Stosowanie się do tych zaleceń zwłaszcza, gdy mamy do czynienia z osobą nieznajomą zapobiega potęgowaniu agresji i wynikającej z niej kłótni. Dzieci mogą zareagować na taką sytuację lękiem. Chcąc zwiększyć odległość między sobą i rozmówcą, można nieznacznie odchylić się do tyłu lub w bok (zachowując otwartą przestrzeń przed twarzą), lub wyciągnąć nogi przed siebie. Próby zmniejszenia dystansu polegają natomiast na nieznacznym zbliżaniu się do rozmówcy, wychylaniu się w jego kierunku. Ludzie stojący lub siedzący prawie wprost zwróceni do siebie twarzami lub mający możliwość łatwego zwrócenia twarzy w kierunku partnera, gdzie dodatkowo sylwetki obu osób nie mają cech napięcia (m.in. nie Ryc. 7. Strefy przestrzeni (https://zygmuntmakolumne.wordpress.com/2015/12/18/przestrzen-i-dystans-interakcji-jaka-role-odgrywa-odleglosc-w-naszych-kontaktach-z-innymi-ludzmi/)
są usztywnieni, nie kręcą się nadmiernie), a całe ręce i dłonie są otwarte – to osoby posiadające relację „zamkniętą”, tzn. taką gdzie trudno byłoby trzeciej osobie włączyć się do rozmowy. Ludzie pozostający ze sobą w dobrym kontakcie spontanicznie i nieświadomie przyjmują prawie identyczną pozycję ciała, a także wykonują podobne ruchy ciałem, jak w lustrzanym odbiciu. Często mówią do siebie głosem o podobnej sile, tempie i melodii. Możemy te zabiegi świadomie zastosować, jeżeli zależy nam na dobrym wczuwaniu się w stan przeżywany przez rozmówcę i chcemy być odbierani, jako osoba rozumiejąca i życzliwa.
Nawet wtedy, gdy mamy zamiar wyrazić przyjazne uczucia wobec mało znanego człowieka (np., gdy podchodzimy do niego blisko, poklepujemy go po ramieniu, obejmujemy), jest bardzo prawdopodobne, że zareaguje na takie gesty niechętnie.
Może będzie usiłował zachować się wobec nas uprzejmie, uśmiechać się, ale najprawdopodobniej będzie natychmiast próbował zwiększyć dystans, choćby nieznacznie. Jednym z nieświadomie stosowanych sygnałów zaznaczania własnego terytorium, a jednocześnie wyznaczania minimalnego dopuszczalnego dystansu, jest rozkładanie własnych rzeczy na stolikach, biurkach, zwłaszcza wtedy, gdy są one wspólnie używane.
• czynniki paralingwistyczne – podczas mówienia pojawiają się znaki świadczące o naszych uczuciach i emocjach, (ton głosu, tempo mowy, intonacja, przerwy, chrząknięcia, eeee, mmmm...)
• wygląd fizyczny – rodzaj ubrania, zegarki, kolczyki, makijaż, komórka, sygnety, buty budowa i postawa ciała itp.
• oczy – ruchy oczu, odruch źreniczny i wielkość źrenic, częstość mrugania, kierunek patrzenia, kontakt wzrokowy, wielkość oczu itp.
– ukierunkowanie uwagi, stan emocjonalny, przykrość-przyjemność, lubienie-nielubienie (Argyle, 1999).
Najprostszymi niewerbalnymi sygnałami, które mogą wskazywać na to, że się bronimy, są skrzyżowane ramiona (czasem także nogi), pochylona sylwetka. Taką pozycję przyjmują często osoby, które mało się znają, czują się ze sobą niepewnie (np. uczniowie wywołani niespodziewanie do odpowiedzi). Niezadowolenie manifestuje się najczęściej następująco: ściągnięte brwi, zaciśnięte usta i szczęki, pochylona głowa, spojrzenie skierowane w dół lub znad pochylonej głowy na rozmówcę, ciało lekko odchylone do tyłu. Niechęć może być ujawniana także przez splecione palce lub zaciśnięte pięści. Z osobą przekazującą takie sygnały niewerbalne trudno nawiązać dobry kontakt, chociaż wypowiadane przez nią słowa mogą wskazywać na życzliwy do nas stosunek. Wszelkie sygnały niewerbalne należy odczytywać znając punkt odniesienia, czyli wiedząc, jakie zachowania są typowe dla osoby, której komunikat niewerbalny chcemy odczytać oraz znając warunki zewnętrzne. Skrzyżowane ramiona mogą, bowiem świadczyć po prostu o tym, że osobie jest zimno i próbuje zminimalizować straty ciepła, niekoniecznie oznacza postawę obronną.
Ryc. 08. Komunikacja niewerbalna kobiet i mężczyzn (http://blog.wirtualnemedia.pl/wp-content/uploads/2012/09/komunikacja.jpg)
Sygnały niewerbalne są dla nas głównym źródłem informacji o emocjach, uczuciach i uzupełniają, podkreślają to, co przekazujemy za pomocą słów, które czasami okazują się niewystarczające a lepiej niż słowa przemawia uśmiech czy gest. Dzięki sygnałom niewerbalnym możemy wzmocnić przekaz słowny, uczynić go bardziej czytelnym dla odbiorcy.
Zachowanie niewerbalne pomaga w wyjaśnianiu niejasnych przekazów.
Ogólnie rzecz biorąc, mamy większe zaufanie do tego, co sygnalizuje nam zachowanie drugiej osoby, niż do jej wypowiedzi słownych. Język ciała prawie zawsze odsłania autentyczne intencje. Jednak bezsłowne komunikaty rozmówcy należy interpretować ostrożnie, gdyż ich znaczenie zależy od tego, kto, gdzie, i jak je przekazuje.
Jak tworzyć komunikat, tak, aby jak najlepiej przekazać to, co ma się do powiedzenia
Komunikaty typu „Ty” oraz ich konsekwencje
Komunikat typu „Ty” wyraża opinię o drugiej osobie. Mówimy w nim o człowieku a nie o tym, jak jego zachowanie działa na nas. Łatwo jest w ten sposób sprawić przykrość drugiej osobie, zostać odebranym, jako osoba oskarżająca lub robiąca wyrzuty, co u naszego partnera w relacji wywołuje reakcję obronną.
Często popełniane błędy w wypowiedzi np. nauczyciela:
• wyolbrzymienia („wszystkie przedmioty są ważniejsze niż chemia”),
• oceny („jesteś bardzo kiepskim uczniem”),
• zarzuty („chemia nie liczy się dla Ciebie”),
• uogólnienia („nigdy nie masz czasu na naukę chemii”),
• wypominania przeszłości („w tamtym roku szkolnym też …”).
Każda z powyższych wypowiedzi prowokuje negatywną reakcję ze strony odbiorcy komunikatu. Osoba ta ma ochotę zaprzeczyć wyolbrzymieniu, obronić się przed zarzutem. Może poczuć się poniżona oceną i odwdzięczyć się tym samym, gdy wypomina się jej przeszłe błędy. Uogólnienia wywołają u niej poczucie niesprawiedliwości. Jak można tego wszystkiego uniknąć?
Każda z powyższych wypowiedzi prowokuje negatywną reakcję ze strony odbiorcy komunikatu. Osoba ta ma ochotę zaprzeczyć wyolbrzymieniu, obronić się przed zarzutem. Może poczuć się poniżona oceną i odwdzięczyć się tym samym, gdy wypomina się jej przeszłe błędy. Uogólnienia wywołają u niej poczucie niesprawiedliwości. Jak można tego wszystkiego uniknąć?