Problematyka i metoda badań
2.1. Koncepcja własnego badania
— założenia metodologiczne
Zaprezentow anie w rozdziale metodologicznym, n a samym wstępie, koncep
cji badania wydaje się szczególnie uzasadnione ze względu n a potrzebę przed
stawienia w sposób przejrzysty jego problem atyki i metod.
Podstaw ą koncepcji podjętego b adania były założenia teoretyczne klasycznej pedagogiki społecznej H. Radlińskiej, w której związki kultury — środow iska jednostki m iały kardynalne znaczenie, a zadania pedagogiki społecznej nie ograniczały się do opisu badanej rzeczywistości, lecz stawały się rękojm ią przeobrażenia środow iska i rozwoju osobowości. W zmieniającej się współ
czesności, której jesteśm y uczestnikam i i obserw atoram i, pojaw iają się nowe problemy o wymiarze społeczno-wychowawczym i jednostkow ym , niemniej jednak klasyczna koncepcja pedagogiki społecznej H. Radlińskiej pozostaje nadal źródłem inspiracji badawczych. A ktualnie wśród wielu koncepcji alter
natywnego myślenia o wychowaniu szczególne miejsce zajmuje pedagogika krytyczna, k tó ra postuluje przekraczanie barier w rozw oju człowieka. Zasady pedagogiki krytycznej sform ułował Z. Kwieciński, podkreślając szczególnie następujące tezy1, które wydają się mieć znaczenie w podejm owanej p ro blematyce zdrowotnej:
1 Z. K w i e c i ń s k i : O edukację i pedagogikę radykalnie krytyczną. W: B. S u c h o d o l s k i (red.):
Alternatywna pedagogika humanistyczna. Wrocław 1990, s. 231.
odsłonięcie potencjału rozwojowego mieści się w kategoriach ciągłych możliwości w yboru chociażby stylu życia, zachow ań prozdrow otnych w ar
tości i sposobów postępow ania;
kształtow anie postaw y krytycznej, wyłanianie zdolności dostrzegania alter
natyw wobec ładu społecznego (różne bowiem typy ładu społecznego stw arzają różne możliwości wyborów, np. wartości);
uwrażliwianie na nieprawości społeczne i interesy rządzących z jednoczesnym dostrzeganiem ich — różny stopień i sposób zaspokojenia potrzeb zd ro wych, nierówności społeczne wpływające na zdrowie członków społeczeń
stwa to problemy, które m ogą wiązać się z konfliktem interesów różnych grup społecznych;
przygotowanie do stałej interakcji z innymi — wydaje się to szczególnie ważne dla zachow ania zdrow ia psychicznego;
przygotowanie młodego pokolenia do zmian w zakresie podjętej p ro blematyki badawczej m a istotne znaczenie, wym aga bowiem przekształceń świadomości i dotyczy prom ocji zdrowia.
Naczelnym zatem zadaniem badawczym pedagogiki jest ciągłe badanie, przedstawianie, niwelowanie ewentualnych barier umożliwiających dokonyw a
nie świadomych wyborów, umożliwiających wpływanie na własne życie, a tym samym i zdrowie.
S. N ow ak podkreśla, że o istnieniu problem u społecznego mówi się wówczas, gdy rzeczywistość społeczna odbiega od pewnych uznawanych standardów , oraz w sytuacji, gdy w pewnych zbiorowościach (grupach) standardy te nie są spełnione2. Z wielu informacji i danych statystycznych wynika, iż zdrowie społeczeństwa polskiego, w tym także zdrowie dzieci i młodzieży, odbiega od owych standardów . Problem y społeczne m ogą być określone z lokalnej perspek
tywy; tak postąpiono w w ypadku podjętych badań, interesując się problem atyką sytuacji zdrow otnej, przede wszystkim w regionie górnośląskim , jak o przy
padkiem konkretnego problem u o szerszym zasięgu. „Niekiedy narastający problem społeczny pow iązany jest z procesem społecznym, w sumie pozy
tywnym ”3. M ożna odnieść to twierdzenie do zagadnień zdrow ia w kontekście dokonujących się w naszym kraju przem ian społecznych, których efektem jest tworzenie nowych stosunków społeczno-ekonomicznych, związanych z proce
sem dem okratyzacji życia, co niewątpliwie jest odczytywane jak o zjawisko pozytywne. Niemniej jed nak problem y zdrow otne społeczeństwa należy tra k tować w perspektywie kosztów ponoszonych przez społeczeństwo w sytuacji zmiany społecznej, podobnie jak: bezrobocie, ubóstw o społeczne itd.
2 S. N o w ak: Metodologia badań socjologicznych. Warszawa 1970, s. 462.
3 Tamże, s. 463.
Podjęte badania były świadomie zorientow ane na wyraźniejsze zarysowanie problem ów zdrow otnych oraz w konsekwencji na wskazanie możliwości p row a
dzących (w pewnym zakresie) do ich rozw iązania w razie ich zastosow ania i w perspektywie osiągnięcia pożądanego stan u4. Niniejsza praca zatem — ja k się wydaje — odpow iada pilnym potrzebom praktyki społecznej. Należy podkreślić szczególnie w tym miejscu, że szeroko rozum iana problem atyka zdrow ia może być analizow ana z różnych punktów widzenia — m a zatem charakter inter
dyscyplinarny; podjęto jed n ak próbę usytuow ania jej w sferze zaintereso
wań pedagogiki społecznej, zwracając uwagę n a środow iskow e aspekty p ro blemu.
W przyjętej procedurze, ja k również w trakcie dokonyw ania analiz, prze
strzegano dyrektyw m etodologicznych — typowych i charakterystycznych dla nauk społecznych. W m etodologii nauk społecznych w yróżnia się dwa p o d stawowe rodzaje badań. Są to b ad an ia weryfikacyjne i diagnostyczne. Celem badań weryfikacyjnych jest empiryczne sprawdzenie i k on tro la prawdziwości jednego bądź też całego zespołu twierdzeń ogólnych o związkach między pewnymi, ogólnie zdefiniowanymi, klasam i zjawisk. N atom iast celem badań diagnostycznych jest ustalenie cech czy zasad funkcjonow ania pewnego k o n k ret
nego wycinka rzeczywistości, będącego głównym przedm iotem poznawczym zainteresowań b ad acza5. Sformułowanie problem atyki badawczej, k tó ra m a zaspokoić potrzeby praktyki społecznej, zależy w dużej mierze od stanu wiedzy teoretycznej w danej dziedzinie. Im bardziej jest rozw inięta wiedza teoretyczna w danej dziedzinie zjawisk, tym w większym stopniu badanie o celach praktycz
nych może mieć charak ter diagnostyczny, tzn. orientow ać się bardziej n a częstość występowania zjawisk z poszczególnej kategorii, geograficznej i społecznej lokalizacji niż na ustalaniu związków między nim i6. W ydaje się, iż wiedza o zależnościach układów m akro-, mezo- i m ikrostrukturalnych — w aspekcie środowiskowych zależności — jest w pedagogice uzasadniona teoretycznie, w stopniu pozwalającym analizow ać systemowe układy zależności7.
Badania miały charakter diagnostyczno-eksploracyjny. Poszukiw ania w sen
sie teoretycznych analiz były związane ze studiowaniem i analizow aniem problem ów zdrow otnych w publikacjach z różnych dyscyplin naukow ych — nie tylko medycznych. W rozdziale 1 niniejszej książki starano się wskazać na interdyscyplinarny ch arak ter podjętego problem u badawczego, zwłaszcza że tego rodzaju współudział pedagogiki społecznej w analizow aniu różnych
4 Por. S. N o w a k : Metodologia..., s. 462—464.
5 S. N o w a k (red.): Metody badań socjologicznych. Wybór tekstów. Warszawa 1965, s. 191.
6 Tamże, s. 198— 199.
7 S. K o w a l s k i : Podejście systemowe w badaniu środowisk wychowawczych. „Studia Pedagogi
czne” 1984, t. 47.
problem ów społecznych sięga jej z a ra n ia — prow adzenia kom pleksowych badań przez H. R adlińską8.
Podstaw ow ym pojęciem w klasycznej pedagogice społecznej jest pojęcie diagnozy. O znacza ona „rozpoznanie w posżczególnych przypadkach przyczyn badanego stanu, ocenę jego objawów i możliwości przem ian”9. W ykorzystując jednak dorobek m etodologii diagnozy, m ożna ją na gruncie pedagogiki społecz
nej zdefiniować jak o „opis wyników bad an ia określonego wycinka rzeczywisto
ści, dokonany na podstaw ie zebranych i ocenionych danych z różnych źródeł, przy czym rozwinięte rozpoznanie obejmuje opis poszczególnego złożonego stanu i jego genezę lub przyczyny oraz wyjaśnienia znaczenia i etapu rozwoju, a także — w rozpoznaniu decyzyjnym — ocenę możliwości jego zmiany (lub utrzym ania) w kierunku pedagogicznie pożądanym ”10. Przyjm ując zatem proce
durę bad ań diagnostycznych, postanow iono zrezygnować z przyjęcia za obow ią
zującą dyrektywy, zalecającej, przed rozpoczęciem badań, wyraźne sform ułow a
nie hipotezy (zespołu hipotez), o której rozstrzygać m iałyby wyniki podjętych b adań11. M ożna by było pokusić się o skonstruow anie — na podstaw ie analiz teoretycznych, badań wstępnych, literatury przedm iotu itp. — hipotezy roboczej (przybierającej oczywistą postać tautologii). H ipoteza tak a m iałaby bardzo wysoki stopień ogólności, konieczne stałoby się sform ułowanie kilku, a nawet kilkunastu hipotez szczegółowych — celem bliższego określenia związków, zależności w badanym zakresie problemowym. Podjęte hipotezy cząstkowe musiałyby się różnić swym m om entem asercji, tj. stopniem przekonania badacza, że prawdziwe jest zdanie twierdzące, określone m ianem hipotezy. Nie potrafiono oszacować stopnia prawdziwości nawet kilkunastu hipotez alternatyw nych.
W tej sytuacji — zgodnie z zaleceniem S. N ow aka — badania zostają ukierunkow ane nie tyle na rozstrzygnięcie pytań typu „czy”, lecz stają się problemem otw artym , o charakterze pytania dopełnienia, z określoną liczbą alternatywnych odpow iedzi12.
We współczesnej pedagogice społecznej coraz częściej podkreśla się now ą opcję strategii badawczej, tzw. badań aktywizujących (action research). W przy
padku tych ostatnich głównym celem jest opis rzeczywistości czy stwierdzenie wpływu określonych zjawisk n a tę rzeczywistość, w spom niana opcja dotyczy przeobrażeń konkretnej rzeczywistości społecznej, w której uczestniczą badacze i badani. Badania aktywizujące są ukierunkow ane n a przeobrażenia w obszarze
8 Zob. np. S. K a w u l a : Studia z pedagogiki społecznej. Olsztyn 1996, s. 239—255.
9 H. R a d l i ń s k a : Pedagogika społeczna. Łódź 1961, s. 370.
10 E. A. M a z u r k i e w i c z : Diagnostyka w pedagogice społecznej. W: T. P i l c h , I. L e p a l c z y k (red.): Pedagogika społeczna. Warszawa 1995, s. 55.
11 S. N o wa k : Metodologia badań..., s. 224.
12 Tamże, s. 224— 225; por. J. S z t u m s k i : Wstęp do metod i technik badań społecznych.
Katowice 1995, s. 66—67.
m aterii społecznej, dokonujące się w trakcie procesu badaw czego13. W ydaje się, iż badania aktywizujące, ich efektywność utylitarna, uzależnione są od stanu i zasięgu bad ań diagnostycznych, dających podstaw ę projektow ania i o r
ganizow ania bad ań aktywizujących.
Pierwszy etap b ad a ń aktywizujących to najczęściej studia teoretyczne, podejm owane ze względu n a określone cele polityki społecznej {policy research).
W tej fazie prac b ad ania aktywizujące nie ingerują jeszcze bezpośrednio w zastaną sytuację, praktykę społeczną. K olejna faza (etap drugi) polega na zastosowaniu działań socjotechnicznych, bezpośredniej ingerencji bądź próbie zmiany (wprowadzeniu modyfikacji) do istniejącej rzeczywistości społecznej.
W spółczesna interpretacja pojęcia „badania aktywizujące” zakłada św iadom ą symbiozę jedności teorii i praktyki w przeobrażaniu społecznej stru k tu ry 14.
Według D. L alak oraz T. Pilcha, badania aktywizujące są ukierunkow ane przede wszystkim n a przeobrażenia w sferze poddanych penetracjom badawczym stru ktur społecznych. N ie poszukuje się wówczas uniwersalnych prawidłowości, lecz analizuje fakty społeczne w aspekcie historyczno-sytuacyjnym . Analiza ta ma bezpośrednio służyć przeobrażeniom obszaru badawczego samych zaintere
sowanych15.
Rozpoznanie, diagnoza — w ram ach prow adzonych bad ań aktywizujących poszczególnych elęm entów sytuacji życiowej jednostki i grupy oraz przełoże
nie ich na język konkretnych zaleceń i dyrektyw intencjonalnego oddziaływ ania w danym środow isku społecznym pozwoli, być może, w konsekwencji na stworzenie w arunków do wystąpienia pożądanych m odyfikacji w zakresie możliwości działań pedagogicznych w różnych środowiskach.