Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych z osobą bezrobotną na Mazowszu
3. Konsekwencje kryzysu gospodarczego, odczuwane przez gospodarstwa domowe z osobą bezrobotną na Mazowszu
Kryzys gospodarczy bezpośrednio wpływa na pogorszenie się nastrojów konsumenckich, co z kolei ma swoje przełożenie na zachowania konsump-cyjne gospodarstw domowych. Jak dowodzą w swoich pracach R.B. McKen-zie (2010), E. Schargrodsky, R. Di Tella i S. Galiani (2010), M.R. Solomon, G. Bamossy, S. Askegaard i M.K. Hogg (2010) oraz T. Zalega (2012a), w okresie kryzysu następują zmiany modelu gospodarowania środkami pie-niężnymi z uwagi na ich kurczenie się, w efekcie czego zmniejsza się wiel-kość i wartość dokonywanych zakupów. Konsumenci nie tylko mniej czasu spędzają na zakupach, ale wybierają także towary niższej jakości i korzy-stają z większej liczby kanałów sprzedaży. Nie przeszkadza to jednak temu, że członkowie gospodarstw domowych korzystają z różnego typu strategii postępowania, które zmierzają do istotnej modyfikacji szeroko pojmowanych wydatków konsumpcyjnych.
Z przeprowadzonych badań wynika, że ponad 4/5 ankietowanych twier‑
dziła, że ich gospodarstwo domowe realnie odczuło skutki kryzysu finan‑
sowo‑ekonomicznego. Ponad 2/3 respondentów stwierdziło, że w wyniku kryzysu pogorszyła się sytuacja materialna w ich rodzinie. Około 20%
ankietowanych miało problem z określeniem oceny wpływu kryzysu na wła‑
sne gospodarstwo domowe. Niewątpliwie najważniejszym skutkiem kryzysu finansowo-ekonomicznego wydaje się być zwiększenie poczucia niepewno-ści wśród respondentów. Ponad 60% badanych twierdziło, że obecnie ma większe niż przed kryzysem obawy, dotyczące sytuacji materialnej swojej rodziny, prawie 2/5 respondentów obawia się utraty pracy przez współmał-żonka, zaś 48% podkreślało, że nie jest w stanie niczego zaplanować. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na istotną statystycznie korelację jaka zachodzi pomiędzy wysokością miesięcznych dochodów ankietowanych bezrobotnych, a postrzeganiem oceny wpływu kryzysu na ich rodziny oraz gospodarstwa domowe ich znajomych. Im wyższym rozporządzalnym dochodem dyspono-wali respondenci, tym częściej dostrzegali przejawy kryzysu w swoich rodzi-nach oraz gospodarstwach domowych krewnych i znajomych (współczynnik korelacji tau-b Kendalla = 0,679, p £ 0,01).
Respondenci którzy sygnalizowali odczuwanie negatywnych konse-kwencji kryzysu gospodarczego w swoich gospodarstwach domowych czę-sto twierdzili, że kondycja finansowa ich rodzin pogorszyła się na tyle, że zmuszone zostały podjąć różne środki zaradcze odnośnie stanu i struktury
Tomasz Zalega, Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych z osobą bezrobotną... 145
konsumpcji. Z przeprowadzonych badań wynika, że ponad 2/3 z tych któ‑
rych sytuacja finansowa pogorszyła się w porównaniu z okresem sprzed kryzysu, zaczęła racjonalizować zakupy. Owa racjonalizacja zakupów pod-jęta przez ankietowanych bezrobotnych, przejawiała się w poszukiwaniu tań-szych produktów kosztem ich drożtań-szych odpowiedników (74,8% wskazań), rezygnacji z pewnych zakupów i usług (67,3% wskazań), bądź korzystaniu z różnego rodzaju promocji organizowanych przez sieci dyskontowe oraz super- i hipermarkety (59,8% wskazań). Jak potwierdzają przeprowadzone badania w zakresie zachowań gospodarstw domowych z osobą bezrobotną na rynku, w pierwszej kolejności ograniczeniu podlegają głównie produkty zaspokajające potrzeby mniej pilne, których konsumpcja może zostać odło-żona w czasie (54,6% wskazań). Najlepszym tego przykładem są potrzeby w zakresie kultury i wypoczynku, które nie należą do najpilniejszych, dla-tego też w sytuacji ograniczonych możliwości finansowych gospodarstwa domowego, w pierwszej kolejności następuje ich redukcja (74,3% wskazań).
Zaprezentowane zachowania konsumpcyjne można tłumaczyć wzrostem nie-pewności, wynikającej ze zwiększającego się bezrobocia koniunkturalnego (cyklicznego), będącego następstwem spadającego popytu na pracę ze strony pracodawców.
Niewątpliwie przyczyny postaw konsumpcyjnych ankietowanych gospo-darstw domowych z osobą bezrobotną w okresie kryzysu są z jednej strony uzależnione od samoregulacji (silnej kontroli wewnętrznej) tych zachowań, które przejawiają się w świadomym zmniejszaniu rozmiarów konsumpcji, z drugiej zaś – mogą one mieć swoje źródło w uwarunkowaniach mentalnych konsumentów, które z kolei wyzwalają się bądź powstrzymują umiejętno-ści aktywnej postawy i znalezienia innego sposobu pozwalającego na zacho-wanie dotychczasowego poziomu konsumpcji. Zdaniem A.M. Zawadzkiej (2008: 275), samoregulacja może wspomóc naturalne ograniczenie konsump-cji jednostki, wynikające głównie z niższych rozporządzalnych dochodów.
Należy jednak pamiętać i o tym, że w okresie kryzysu któremu towarzyszy zwiększenie niepewności jednostek, proces samoregulacji jest jeszcze silniej skorelowany z podejmowaniem decyzji wyprzedzających wobec możliwości np. utraty pracy przez współmałżonka w najbliższej przyszłości. W czasie kryzysu gospodarczego, w procesie samoregulacji, szczególnego znaczenia nabiera system prewencyjny. Polega on na tym, że konsumenci chcąc osią-gnąć główny cel jakim w okresie kryzysu jest adaptacja do zaistniałej sytuacji, wykorzystują różnego typu strategie postępowania, dzięki czemu wzrastają ich szanse na uniknięcie strat oraz wywiązywanie się na bieżąco z różnego
rodzaju zobowiązań, np. opłaty za energię elektryczną, gaz i wodę, opłaty za czynsz, terminowe spłacanie kredytu konsumenckiego itp.
Określenie konsekwencji kryzysu gospodarczego uzależnione jest w dużej mierze od sytuacji materialnej badanych. Nasilenie przejawów kryzysu czę-ściej odnosiło się do tych gospodarstw domowych z osobą bezrobotną, w któ-rych respondent dysponował miesięcznym dochodem per capita do 600,00 zł (83,9% wskazań). Wraz ze wzrostem zamożności ankietowanych odsetek ten malał (współczynnik korelacji tau-b Kendalla = 0,588, p £ 0,01) (tablica 2).
Ta b l i c a 2
Skutki kryzysu odczuwane przez ankietowane gospodarstwa domowe (w %) Opinie respondentów
o skutkach kryzysu gospodarczego
Liczba respondentów
N = 1173
Udział procentowy
Spadek dochodów 728 62,1
Utrzymanie konsumpcji na dotychczasowym poziomie 247 21,1
Brak odczuwania skutków kryzysu 54 4,6
Utrata pracy 136 11,6
Rezygnacja z wzięcia kredytu bankowego z obawy
o niemożliwość jego spłaty 353 30,4
Wycofanie pieniędzy z banku 364 31,0
Źródło: badania własne.
W świetle przeprowadzonych analiz statystycznych okazało się, że kon‑
sekwencje kryzysu gospodarczego są częściej dostrzegane przez kobiety niż mężczyzn. Ocena skutków przejawu kryzysu była prawie 2,0‑krotnie wyższa wśród kobiet niż wśród mężczyzn.
Wśród respondentów realnie dostrzegających konsekwencje kryzysu w swoich rodzinach, najczęściej wymieniany był spadek dochodów. Ponad 3/5 badanych wskazywało tę odpowiedź. Co piąty ankietowany starał się utrzy-mać konsumpcję w swoich gospodarstwie na dotychczasowym poziomie, korzystając głownie z nagromadzonych wcześniej oszczędności. W odnie-sieniu do tej grupy ankietowanych, można zatem dostrzec występowanie w praktyce, działania efektu rygla (zapadki), zręcznie opisanego w literatu-rze ekonomicznej pliteratu-rzez J.S. Duesenberry’ego (1952).
Co dziesiąty badany na skutek spowolnienia tempa wzrostu gospodarcze-go utracił pracę, zaś co trzeci zmuszony został do zrezygnowania z wzięcia kredytu bankowego z obawy o problemy z jego spłatą. Tyle samo responden-tów wycofało swoje oszczędności z banku z obawy na niewypłacalność
sek-Tomasz Zalega, Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych z osobą bezrobotną... 147
tora bankowego w okresie turbulencji finansowych. W związku z tym kryzys pobudzał ankietowanych bezrobotnych do oszczędzania, które, według ich deklaracji, będzie kontynuowane (w różnym zakresie) także po wystąpieniu poprawy sytuacji gospodarczej.
Ankietowane gospodarstwa domowe z osobą bezrobotną o najniższych miesięcznych dochodach per capita nieprzekraczających 600,00 zł, których sytuacja materialna w okresie kryzysu uległa ewidentnemu pogorszeniu, w największym stopniu zaczęły podejmować kroki zaradcze i asekuracyjne.
Podejmowane przez konsumentów działania ograniczały się z jednej stro-ny do zmniejszenia swoich wydatków, z drugiej zaś polegały na odkładaniu w czasie większych zakupów dóbr, których niedobór nie rzutuje w istotny sposób na bieżący poziom satysfakcji z konsumpcji. Takie postępowanie ankietowanych bezrobotnych znalazło swoje odbicie w określonych posta-wach wobec kryzysu gospodarczego. Z przeprowadzonych badań ewidentnie wynika, że ankietowani których miesięczny dochód na 1 osobę w gospo-darstwie nie przekraczał 600,00 zł, najczęściej utożsamiali się z różnymi sytuacjami wynikającymi z wystąpienia kryzysu, m.in. ograniczali wydatki konsumpcyjne, poszukiwali tańszych substytutów, deklarowali racjonal-niejsze zużywanie wody, gazu i energii elektrycznej, deklarowali bardziej oszczędne eksploatowanie samochodu, mniejsze wydatki na usługi finan-sowe, ograniczali bądź całkowicie rezygnowali z wypoczynku, szukali okazji i przecen itd. Ponadto, co trzeci respondent z najniższej grupy dochodowej wykazywał zdolności adaptacyjne do nowych realiów spowodowanych kryzy-sem gospodarczym przez podejmowanie pracy w szarej strefie, pozwalającej uzyskać dodatkowe dochody, i w ten sposób podreperować nadszarpnięte kryzysem budżety gospodarstw domowych. Można zatem powiedzieć, że kryzys gospodarczy wpłynął na pewną racjonalizację działań konsumen-tów. Więcej z nich zaczęło planować decyzje związane z zakupem produk-tów, większy był też stopień wykorzystania informacji. Respondenci, którzy poszukiwali tańszych ofert, „łapiąc okazje” zmuszeni byli do zbierania infor-macji w celu ich porównania, aby przekonać się, czy wyprzedaż była faktycz-nie atrakcyjną okazją.
Przy ocenie obserwowanych przekształceń w strukturze wydatków kon-sumentów powstaje pytanie o charakter i trwałość tych zmian. W przypadku gospodarstw domowych z osobą bezrobotną, które pod wpływem kryzysu gospodarczego obniżają konsumpcję poniżej poziomu pozwalającego na zaspokojenie podstawowych potrzeb, poprawa koniunktury gospodarczej jest swoistym wyzwoleniem, ponieważ stwarza szanse powrotu do poziomu życia realizowanego przed pojawieniem się kryzysu. Nieco inaczej wygląda
sytuacja wśród konsumentów, których kryzys gospodarczy skłonił do racjona-lizacji wydatków i ograniczenia nadmiernej konsumpcji. Zdaniem K. Mazu-rek-Łopacińskiej (2010: 278), C. Shirky (2010: 114) i T. Zalega (2012a: 222), takie reakcje gospodarstw domowych w obliczu krytyki konsumpcjonizmu mogą sprzyjać weryfikacji zachowań także po kryzysie, który tym samym staje się ważnym determinantem pobudzającym do zmiany realizowanego modelu konsumpcji.