Omówimy składnię języka lisrel/prelis na przykładzie programu służącego do weryfikacji modelu ra-sc omówionego w punkcie 4.2.11.
1. Wszystkie wiersze przed wierszem zawierającym DA stanowią nagłówek i są ignorowane. W nagłówku umieszcza się komentarz lub opis problemu.
Klauzula DA rozpoczyna definiowanie danych wejściowych, a znaczenie po-szczególnych argumentów jest następujące: NI – liczba zmiennych w zbiorze danych, NO – liczba obserwacji w zbiorze danych, MA – analizowana macierz (CM macierz kowariancji, KM macierz korelacji itp.). Znak ! rozpoczyna komentarz (lisrel ignoruje ! i wszystkie następne znaki, aż do końca wiersza):
Model RA-SC; 8 czynników. Skale ostateczne (24 zmienne)
! t.przechlewski 2011, http://member.acm.org/˜tprzechlewski/sem/
DA NI=26 NO=228 MA=CM
2. Klauzula KM określa, że zbiorem danych wejściowych jest macierz korelacji. Najwygodniej jest umieścić dane w oddzielnym pliku – wówczas argument FI=nazwa-pliku określa nazwę pliku z danymi:
KM FI=Model_TAMSC_00.mtx
3. Dla wygody dobrze jest oznaczać zmienne etykietami, które można umie-ścić bezpośrednio w pliku programu lisrel albo w pliku zewnętrznym (jako pojedynczy wiersz oddzielonych odstępami nazw). Drugi ze sposobów jest lep-szy, bo zwykle wiele skryptów lisrel-a wykorzystuje ten sam zbiór etykiet:
LA FI=Model_TAMSC_00.lbl
4. Klauzula SE określa zbiór zmiennych mierzalnych wykorzystywanych w modelu. Jeżeli zmiennych jest mniej niż NI, to polecenie SE winno kończyć się znakiem /. Zmienne mogą być identyfikowane przez kolejny numer ze zbioru danych (co jest niewygodnym rozwiązaniem – ale jedynym, jeżeli nie zadeklarowano etykiet) lub przez zadeklarowaną w poleceniu LA etykietę.
Zmienne endogeniczne muszą być wyliczane jako pierwsze. Znak C na końcu wiersza oznacza, że kolejny wiersz jest kontynuacją:
! kolejno: RPAT / REOU / RPAI / TC / SC / CI / RPAE / PIIT SE ; rp1 rp2 rp3 eu1 eu2 eu3 rai1 rai2 tc1 tc2 C
sc1 sc2 sc3 sc4 sc5 bi1 bi2 bi3 bi4 rae1 rae2 pi1 pi2 pi3 / 5. Klauzula MO rozpoczynająca specyfikację modelu służy do zadeklarowa-nia liczby zmiennych mierzalnych i ukrytych oraz postaci różnych macierzy określających model równań strukturalnych (por. 1.1 w punkcie 1.2.2):
1Systemem lisrel można posługiwać się także przez interfejs graficzny, konstru-ując myszą diagram ścieżkowy.
MO NY=19 NE=7 NX=5 NK=2 LX=FU,FI LX=FU,FI BE=FU,FI C GA=FU,FI PH=SY,FR PS=DI,FR TD=DI,FR TE=DI,FR
Znaczenie poszczególnych opcji jest następujące: NY – liczba zmiennych endogenicznych, NX – liczba zmiennych egzogenicznych, NE – liczba czynników endogenicznych, NK – liczba czynników egzogenicznych. Oznaczenie macierzy jest następujące (po znaku równości podano wartość domyślną): LY=FU,FI (Λy), LX=FU,FI (Λx), BE=ZE,FI (B), GA=FU,FR (Γ ), PH=SY,FR (Φ), PS=DI,FR (Ψ), TE=DI,FR (Θǫ), TD=DI,FR (Θδ). Symbole FU, SY oraz DI oznaczają odpowiednio macierz pełną, symetryczną i diagonalną. Symbol FI oznacza, że macierz zawiera elementy ustalone (i równe zero); natomiast FR, że zawiera elementy wolne (por. punkt 1.2.2).
W powyższym przykładzie macierze Λy, Λx, B, Γ są deklarowane jako ustalone w pełnej wielkości. Zaś Φ, Ψ, Θǫ, Θδ jako wolne. Macierz Φ jest symetryczna, pozostałe są diagonalne.
6. Klauzula LE/LK służy do określenia etykiet dla zmiennych ukrytych endogenicznych (η) oraz egzogenicznych (ξ). Zmienne ukryte mogą być identyfikowane przez kolejny numer, ale jest to rozwiązanie niewygodne:
LE ; RPAT EOU RPAI RPA TC SC BI LK ; RPAE PIIT
7. Uwolnienie/ustalenie wybranych parametrów modelu równań struktu-ralnych – służą do tego odpowiednio klauzule FR/FI. Ponieważ macierze Λy, Λx, B, Γ zostały uprzednio zadeklarowane jako ustalone, teraz należy uwolnić wybrane parametry.
Dla każdego czynnika uwalniamy wszystkie (za wyjątkiem pierwszej) ścieżki czynnik-miara. Zapis LY(2,1) oznacza drugą miarę dla pierwszego czynnika endogenicznego (czyli w tym przypadku będzie to rpat→rp2):
FR LY(2,1) LY(3,1) LY(5,2) LY(6,2) LY(8,3) ! rpat / reou / rpai
! ** *** rpa to zmienna o numerze 5 (por. klauzulę LE) FR LY(10,5) LY(12,6) LY(13,6) LY(14,6) LY(15,6) ! tc / sc FR LY(17,7) LY(18,7) LY(19,7) ! / bi
FR LX(2,1) LX(4,2) LX(5,2) ! rpe / piit
Pierwsza ścieżka czynnik-miara dla każdego czynnika pozostaje ustalona.
Aby przypisać skalę każdemu ukrytemu czynnikowi, należy przypisać temu parametrowi wartość 1 (por. punkt 1.2.2)2:
VA 1 LY(1,1) LY(4,2) LY(7,3) LY(9,5) LY(11,6) LY(16,7) VA 1 LX(1,1) LX(3,2)
8. Uwolnienie parametrów w części strukturalnej modelu równań struktu-ralnych. Zapis GA(7,1) oznacza element γ7,1 macierzy Γ , w naszym przykła-dzie jest to relacja rpae→ci:
! Macierz GAMMA:
2Jest to jeden z dwóch możliwych, zwyczajowych sposobów przypisania skali czynnikom ukrytym. Inny polega na uwolnieniu wszystkich ścieżek czynnik-miara i ustaleniu wartości elementów diagonalnych macierzy PH jako równych 1.
FR GA(7,1) GA(4,2) GA(5,2) GA(6,2) ! rpae->ci ; piit->rpa/tc/sc FR GA(7,2) ! piit->bi
! Macierz BETA
FR BE(1,4) FR BE(2,4) FR BE(3,4) ! rpa->rpat/eou/rpai
FR BE(7,4) BE(7,6) BE(4,6) BE(6,5) ! rpa->bi; sc->bi/rpa; tc->sc
!FR BE(4,5) ! tc->rpa
9. Określenie formatu wydruku, metody estymacji oraz parametrów pro-cedury optymalizacyjnej:
OU ME=ML ND=3 MI RS MR SC EF IT=500 AD=OFF
Znaczenie poszczególnych opcji jest następujące: ME – metoda estymacji (tu-taj ME=ML oznacza, że wybrano metodę największej wiarygodności); IT – maksymalna liczba iteracji procedury optymalizacyjnej (domyślnie dziesię-ciokrotność liczby wolnych parametrów); AD – sprawdzanie dopuszczalności otrzymanego rozwiązania (w każdej m-tej iteracji; domyślnie włączona z war-tością m = 20; OFF – wyłączona). Ponadto: MI – drukuj wartości indeksów modyfikacji (XM – nie drukuj wartości indeksów modyfikacji); RS – drukuj wartości reszt, standaryzowane wartości reszt oraz wartości macierzy ˆΣ; MR – drukuj różne dodatkowe wyniki diagnostyczne; SC – drukuj wartości standa-ryzowane; EF – drukuj wielkości efektów cześciowych i całkowitych.
Skrypt programu PRELIS
prelis to program przetwarzający dane na postać, którą rozumie lisrel.
Typowym zadaniem dla prelis-a jest wygenerowanie macierzy kowariancji.
1. Podobnie jak w przypadku lisrel-a, wszystkie wiersze przed wierszem zawierającym DA są ignorowane. Określenie danych wejściowych zaczyna się od klauzuli DA, której składnia jest identyczna jak w programie lisrel:
Skrypt PRELIS generujacy macierz kowariancji z danych RAW DA NI=26 NO=228
2. Klauzula RAW określa, że zbiorem danych wejściowych jest zbiór typu RAW, co oznacza, że dane są zawarte w pliku tekstowym. Każda obserwacja w takim pliku stanowi osobny wiersz, a każda kolumna zmienną. Kolumny oddzielone są odstępami (jeden lub więcej znaków spacji/tabulacji):
RAW FI=Model_TAMSC_00.txt
Ponieważ ten skrypt służy tylko do wygenerowania macierzy kowariancji, etykiety zmiennych nie są potrzebne. W bardziej zaawansowanych zastoso-waniach mogą się przydać:
LA FI=Model_TAMSC_00.lbl
Generowanie macierzy (wykorzystywanej następnie w programie lisrel) o typie określonym opcją MA do pliku o nazwie określonej opcją SM:
OU MA=KM SM=Model_TAMSC_00.mtx
Uwaga: W skryptach programów lisrel/prelis poszczególne polecenia są oddzielone końcem wiersza lub znakiem ; (średnik).
ACI, 56
— czynnikowa, 37, 38, 40
— głównych składowych, 37–38
— macierzy MTMM, 31, 33, 36, 37, 42–
43
architektura, 114 ATT, zob. postawa
AVE, 40, 54, 56, 156–158, 163, 164, 167, 177, 178, 183, 185, zob. przeciętna wa-riancja wyodrębiona
BI, 82, 183–186, 217, zob. zamiar błąd
— aproksymacji, 26, zob. RMSEA
— estymacji, zob. RMSEA
— pomiaru, 18, 30
— systematyczny, 36 bootstrap, 41, 54, 56, 57 BZP, 166
CAIC, 29 CASE, 73, 99 centralizacja, 98 CFI, 29, 30, 39
CI, 56, 173, 176, 179–181, 217
CR, 35, 54, 156–158, 163, 164, 167, 177, 178, 183–186
CRM, 99, 100, 113 CTT, 30
czynnik
— PIIT, zob. skala PIIT
— wyższego rzędu, 41
DeLone’a-McLeana model, zob. model DeLone’a-McLeana
dobro informacyjne, 132 dopasowanie, 78
DOSTOSOW, 151, 152, 154, 167 e-biznes, 88, 93, 100, 102 e-learning, 82, 90 E-S-QUAL, 95 Ebay, 144
ECT, zob. teoria oczekiwanej niezgodno-ści
ECVI, 29
EDI, 67, 97, 100, 102, 103, 149
EDT, zob. teoria oczekiwanej niezgodno-ści
EE, 81–83, 217 efekt
— metody, 37
— sieciowy, 96, 97, 104, 105, 136
— skali, 96, 132, 133, 137 161, 163, 177–179, 183, 185, 186
GLS, 21 GoF, 56
Google, 71, 119, 132, 135, 139, 140, 144 heterogeniczność, zob. nieobserwowana róż-norodność
IBM, 114, 117, 142, 144
informatyka ekonomiczna, 11, 12, 59, 110
— a informatyka stosowana, 13
— problemy badawcze, 13, 110–112
— rola czynnika si/ti, 110–113 infuzja, 40, 98, 99
— naśladowczy, 22, 102, 103, 152
— normatywny, 22, 102, 103
— przymusowy, 102
— Swansona, 99, 103, 116, 149 kod
— wynikowy, 113
— źródłowy, 113, 115, 125–127, 134 komodyzacja si/ti, 139–140, 144 kompatybilność, 64, 79, 99, 114, 115, 124, 128, 136–139
konserwacja, 115
kontrola behawioralna, zob. postrzegana kontrola behawioralna
KORZBZP, 153, 155–159, 161, 163, 164, 166
KORZYŚCI, 155–158, 160, 161, 164, 167 korzyści skali, zob. efekt skali
koszt krańcowy, 133
kryterium informacyjne Akaike, zob. AIC licencja, 125
Linux, 7, 114, 115, 118, 122–123, 127, 128, 136, 138, 139, 141, 144
Lisrel, 149, 218–220
— MTMM, zob. analiza macierzy MTMM
— największej wiarygodności, 15, 21, 28
— podziału połówkowego, 34
Microsoft, 76, 94, 105, 114, 115, 118–121, 126, 133, 136, 138
model
— akceptacji technologii, 43, zob. model TAM
— bazowy, 23, 28
— DeLone’a-McLeana, 55, 86–88
— DiMaggio i Powella, 102
— ekwiwalentny, 22
— Lewina, 97, 98
— nierekursywny, 18
— niezależności, zob. model zerowy
— optymalny, 22
— pomiaru, 17
— refleksyjny, 17
— rekursywny, 18, 51
— Swansona, zob. klasyfikacja si/ti Swan-sona
— TAM, 26, 34, 67–74, 106, 146, 148, 170
— TAM2, 79, 80
— TOE, 100, 150
— TTF, 78, 106
NFI, 23, 27–29, 155, 156, 158, 159, 161, 163, 177–179, 183, 185, 186
nienormowany indeks dopasowania, zob.
NNFI
nieobserwowalna różnorodność, 45, 58 niezawodność, 79, 87, 95, 101, 116 niezmienniczość, 43
NNFI, 27–29 NNI, 39 Nokia, 144
normy subiektywne, 65, 66, 80, 86 obserwowalność, 63
— infrastrukturalne, 114, 116, 139, 140, 142
— Open Source, 121–123, 127–129, 133, 134, 138, 140
PE, 81–83, 170, 171, 180, 184, 216
PEOU, 85, 146, 165, 169, 170, 172, 180, 182–186, 217, zob. postrzegana łatwość użytkowania
PGFI, 28
PIIT, 173, 174, 176, 181, zob. czynnik PIIT
— istotność zachowania prywatności, 34, 42
— kontrola behawioralna, 65, 67, 69, 70
— łatwość użytkowania, 34, 65, 81
— użyteczność, 34, 65
— właściwość innowacji, 63 postrzegane
— korzyści, 101, 106, 150
— koszty, 101, 150
— koszty zmiany, 94
— zasoby, 69
— zgodność z obowiązującymi standar-dami, 101
pracownik wiedzy, 79
przeciętna wariancja wyodrębiona, 40 przenośność, 115
PU, 146, 165, 169–171, 180, 182–186, 216, 217, zob. postrzegana użyteczność punktualność, 79
REOU, 170, 171, 176, 180, 181 respondent, 73, 78
RML, 21
RMR, 23, 29, 158, 159, 161
RMSEA, 26, 27, 30, 39, 44, 155, 156, 158, 159, 161, 163, 177–179, 183, 185, 186 RNI, 26, 44
RPA, 170, 174
RPAE, 170, 171, 173, 176 RPAI, 170, 171, 176, 180, 181 RPAT, 170, 171, 176, 180, 181 RPSQ, 171, 173, 178–180
RPU, 173
rutynizacja, 75, 79, 97, 98 rynek dwustronny, 135
sukces SI, zob. model DeLone’a-McLeana systemy
— biurowe, 73
— elektronicznej wymiany danych, 100
— komunikacyjne, 73
tajemnica handlowa, 113, 117, 123, 127 teoria
— dyfuzji innowacji, 62, 63, 96
— instytucjonalna, zob. model DiMaggio i Powella
— kosztów transakcyjnych, 105
— Lewina, zob. model Lewina
— oczekiwanej niezgodności, 92
— planowanego działania, 26, 64, 65, 67, 69, 70, 77, 81, 83, 84
— społecznego uczenia się, 80, 81
— stylu poznawczego, 85
— uzasadnionego działania, 64, 65, 67, 77, 81
TPB, zob. teoria planowanego działania TRA, zob. teoria uzasadnionego działa-nia
trafność, 31
— czynnikowa, 33, 37
— diagnostyczna, 32
— dyskryminacyjna, 33, 40, 43, 76, 85, 95
— kryterialna, 31, 32
— nomologiczna, 34, 85
— predykcyjna, 75
— prognostyczna, 32
— różnicowa, 157, 163, 177, 185
— teoretyczna, 31, 33, 95
— treściowa, 31, 32
— indywidualny, 62, 96, 106
— końcowy, 31, 34, 66, 67, 90, 115 VIF, 167
wielkość efektu, 72–74 wielkość próby, 21
Wintel, 114, 136, 138, 151, 174, 175 wizerunek, 80, 81
wpływ społeczny, 81 WSPARCIEZ, 163, 165, 166 współczynnik
— α, 34
— mieszający, 47
— rzetelności łącznej, 35 współliniowość, 50
WYKORZYSTANIE, 152, 154, 158–161, 167
wykorzystanie systemu, 9, 66, 68, 69, 81, 88, 98, 106, 116
— dobrowolne, 77, 78, 82
— sposób pomiaru, 73, 74, 76
względna przewaga, 63, 64, 81, 99, 101, 169
zaangażowanie użytkownika, 89–91, 107, 148
zamiar, 64, 66, 69, 78
— dalszego wykorzystania, 76
— implementacji, 99, 103
— powtórnego zakupu, 76 zgodność, 63, 92
— wewnętrzna, 35, 50 złożoność, 63, 81, 98
ZŁOŻONOŚĆ, 155–157, 163, 164 zmienna
— moderująca, 72
— ukryta, 17, 30
— zewnętrzna, 66