Na pole bitwy składa się cały szereg kategorii przestrzeni (ryc. 1). Nie wszystkie kom-ponenty rejestrowanego współcześnie krajobrazu pobojowiska mają znaczenie historyczne i mogą decydować o poczuciu obcowania z „autentyczną”3 przestrzenią historyczną.
Rycina. 1. Różne kategorie przestrzeni pobojowiska Źródło: opracowanie własne.
Historyczny krajobraz definiowany jest jako ten związany z konkretnym okresem hi-storycznym, będący świadkiem kulturowej ewolucji4 człowieka czy społeczności ludzkich.
Jakich zatem elementów krajobrazu lub w krajobrazie należałoby szukać, by powiązać go z konkretnym wydarzeniem militarnym, jakim jest bitwa? W pierwszej kolejności na historyczny krajobraz pola bitwy mogą się składać:
1. zachowane i niezmienione elementy środowiska geograficznego (topografia, pokrycie terenu) i kulturowego z okresu, kiedy miała miejsca bitwa; chodzi tu przede wszystkim o te elementy, które nie tylko były na miejscu zdarzenia, lecz także odegrały określoną rolę w jego przebiegu (koncentrowały/ogniskowały działania walczących);
2. materialne i widoczne w krajobrazie ślady bitwy, np. zniszczenia infrastruktury osadniczej utrzymywane w stanie zastanym „po bitwie” bądź celowe lub będące wynikiem prowadzenia walki przekształcenia powierzchni terenu, np. ślady
3 Chociaż, jak dowodzą A. Chronis i R.D. Hampton, o poczuciu autentyzmu w kontaktach z przestrzenią hi-storyczną pola bitwy decydują różne czynniki, nie tylko rzeczywisty kontakt z historycznymi „uczestniczącymi w bitwie” artefaktami; A. Chronis, R.D. Hampton, Consuming the Authentic Gettysburg. How a Tourist Landscape Becomes an Authentic Experience, „Journal of Consumer Behaviour” 2008, nr 7 (2), s. 111–126.
4 Encyclopedic Dictionary of Landscape and Urban Planning, red. K.J. Evert, Springer, Berlin–Heidelberg 2010.
Krajobraz pola bitwy jako reprezentacja pamięci miejsca… 107 ostrzału, fortyfikacje (stałe lub polowe) czy inne struktury budowlane stałe lub ziemne wznoszone na danym obszarze w trakcie bitwy lub w jej konsekwencji;
3. upamiętnienia lokowane na pobojowisku: pomniki, obeliski, mogiły indywi-dualne i zbiorowe, cmentarze wojenne, wszelkie elementy memoratywne wyeksponowane w krajobrazie.
Identyfikacja i znaczenie historycznego krajobrazu bitwy może być, podobnie jak sama lokalizacja miejsca bitwy5, dla postronnego obserwatora co najmniej problematyczna.
Czytelność pamięci miejsca6 w dużej mierze zależy od umiejętności jej dostrzeżenia i właściwej interpretacji.
Nie wszystkie wymienione wyżej elementy krajobrazu bitewnego są intuicyjnie od-czytywane jako powiązane z bitwą, wymagają one jakiejś formy objaśnienia. Historyczne znaczenie i związek z pobojowiskiem/przebiegiem wydarzenia komponentów środowiska geograficznego nie są same w sobie oczywiste i czytelne dla postronnego obserwatora.
Mogą być one analizowane zarówno w kategoriach obiektywnych, materialnych (np. przez pryzmat funkcji, jaką spełniły w przebiegu zdarzenia − koryto rzeki jako naturalna przeszko-da w trakcie prowadzenia walki), jak i w kategoriach niematerialnych, np. symbolicznych (miejsce rozstrzygające o losach bitwy czy miejsce indywidualnej lub zbiorowej śmierci).
Dwie pozostałe grupy komponentów krajobrazu (zachowane ślady bitwy i upamiętnienia) można natomiast potraktować jako najbardziej czytelną manifestację przeszłości, zwiększa-ją one odczucia obcowania z przestrzenią rzeczywiście naznaczoną historycznie (locational authenticity). Ślady bitwy i pozostałości po bitwie − te elementy krajobrazu do pewnego stopnia są możliwe do intuicyjnego odczytania, jednak nie wszystkie − np. szańce ziemne czy inne umocnienia polowe − mogą nie odróżniać się znacząco (zwłaszcza po upływie czasu) od naturalnych komponentów środowiska przyrodniczego lub antropogenicznych o innym, niemilitarnym przeznaczeniu. Charakter wymienionych składników krajobrazu pobojowiska można określić jako najbardziej efemeryczny, w największym stopniu na-rażony na zniszczenie lub proces rewitalizacji − przywrócenia krajobrazu do stanu po-przedzającego bitwę − swego rodzaju jego „leczenia” czy „rekonwalescencji”. Elementy memoratywne lub sepulkralne na polu bitwy, zaliczane do trzeciej grupy artefaktów jej historycznego krajobrazu, to często po latach jedyne wizualnie i semantycznie czytelne ślady wydarzenia batalistycznego. Jeśli zaopatrzone są w czytelne inskrypcje, militarną stylistykę detalu architektonicznego mogą stanowić ważne symboliczne i materialne mar-kery pobojowiska. W pewnym sensie wyznaczają one przestrzenne ramy pamięci o bitwie, nie zawsze pokrywające się z rzeczywistymi granicami obszaru uznawanego za pole bitwy.
Pomniki i upamiętnienia, mogiły i cmentarze wojenne lokalizowane na pobojowisku to jednocześnie jego najbardziej spersonalizowane i bogate w znaczenia komponenty. Mają
5 Vide D. Chylińska, Pole bitwy jako przedmiot zainteresowania i przystosowania turystycznego − zarys proble-matyki, „Turystyka Kulturowa” 2013, nr 11, s. 6−16.
6 Pamięć miejsca traktowana jest tu jako jego swoista historia zapisana w sposób materialny w komponentach przestrzeni/krajobrazu, które mogą być traktowane jako manifestacja, świadkowie ogólnie przeszłości lub kon-kretnych jej wydarzeń, procesów.
Dagmara Chylińska
108
one w stosunku do elementów krajobrazu bezpośrednio związanych z bitwą charakter wtórny, pojawiają się w konsekwencji wydarzenia i reprezentują intencjonalnie i często w sposób zideologizowany w krajobrazie pamięć o wydarzeniu. Krajobraz pobojowiska ulega dzięki upamiętnieniom swego rodzaju manipulacji. Lokalizacja memorabiliów (a ta może sugerować rozkład akcentów w bitwie) i ich treść odzwierciedlają zazwyczaj optykę jedynie zwycięskiej strony konfliktu7.
Chris Ryan8 opisuje możliwe pola interpretacji pobojowisk na skrzyżowaniu dwóch rozpiętości: 1) od opisu faktów, zbioru obiektywnych cech po wyobrażenia mityczne; 2) od opisu materialnej specyfiki miejsca po społeczny, ludzki kontekst wydarzenia. Jednocześ-nie interpretacje te mogą mieć charakter: 1) nacechowany emocjonalJednocześ-nie/zaangażowany lub neutralny/zdystansowany (hot and cold); 2) uwzględniający różne punkty widzenia (głosy w dyskusji) lub tylko jeden (ogólnie znany, faworyzowany lub uznany za jedynie słuszny, będący przejawem ideologizacji wydarzenia, itp.); 3) kompleksowy lub uprosz-czony; 4) skontekstualizowany lub zgeneralizowany, autoryzowany, ogólnie przyjęty lub nieoficjalny, a nawet nie zawsze akceptowany; czy wreszcie − 4) potwierdzający jakieś status quo lub będący w opozycji do niego.
Materializacji pamięci o bitwie w kategoriach historycznej, lokalizacyjnej i symbolicznej służą coraz częściej urządzenia infrastruktury turystycznej umieszczane na pobojowiskach w celu ich udostępnienia turystom. W oparciu o bogate studia nad dziedzictwem batalistycz-nym Wielkiej Brytanii, jego ochroną i udostępnieniem9 do tych najczęściej stosowanych na pobojowiskach Mark Piekarz10 zalicza panele interpretacyjne (najczęściej lokalizowane w centralnym miejscu bitwy lub na specjalnie dedykowanych szlakach turystycznych) oraz dedykowane bitwie centra informacyjne (dedicated visitors centre) − będące czymś więcej niż tylko tradycyjnym muzeum. Interpretacji pól bitewnych poza urządzeniami infrastruk-tury służą różnego rodzaju pomniki, tablice memoratywne (czyli komponenty przestrzeni symbolicznej), poza tym prowadzone przez wykwalifikowanych przewodników wycieczki (guided tours) czy eventy odtwórstwa historycznego, natomiast w oderwaniu bezpośrednio od obcowania z przestrzenią pobojowiska − literatura i materiały kartograficzne, ulotki i fol-dery turystyczne, filmy i inne współczesne media wizualne. Tylko niektóre z wymienionych urządzeń lub narzędzi interpretacji wykorzystują lub angażują w tym procesie krajobraz samego pobojowiska nawiązują do niego.
7 Vide M. Olivier, Pola bitew jako miejsca pamięci w historii Europy. Szkic, tłum. M. Duda-Gryc, „Herito” 2007, nr 1, s. 47.
8 C. Ryan, Introduction, [w:] Battlefield Tourism. History, Place and Interpretation, red. C. Ryan, Routledge, Londyn−Nowy Jork 2007, s. 5−6.
9 Przywołane tutaj z uwagi na fakt, iż w odniesieniu do wspomnianej tematyki mają one charakter prekursorski, a w wielu przedmiotach − wzorcowy.
10 M. Piekarz, It’s Just a Bloody Field! Approaches, Opportunities and Dilemmas of Interpreting English Battle-fields, [w:] Battlefield Tourism…, op. cit., s. 34.
Krajobraz pola bitwy jako reprezentacja pamięci miejsca… 109
,,Wartość” krajobrazu pobojowisk dla kształtowania pamięci zbiorowej
Konflikty zbrojne oraz towarzyszące im kampanie i pojedyncze bitwy stanowią przedmiot zainteresowania przede wszystkim nauk historycznych, politycznych, coraz częściej spo-łecznych czy ekonomicznych. Bitwa jest wydarzeniem, które stanowi efekt splotu złożonych często uwarunkowań i okoliczności oraz wywołuje określone konsekwencje zarówno w sferze materialnej, jak i relacji międzyludzkich na poziomie państw, narodów, społeczności a na-wet jednostek ludzkich. Dla większości wymienionych dziedzin nauki bitwy czy kampanie wojenne − mimo ich oczywistego geograficznego kontekstu − traktowane są bardziej jako
„wydarzenia w czasie”, w mniejszym stopniu jako „wydarzenia w przestrzeni”.
Jak zauważa Mathieu Olivier11, w świadomości zbiorowej pole bitwy funkcjonuje przede wszystkim jako toponim, za którym kryje się intencjonalnie często ukształtowane wspólne wyobrażenie. Nazwy takie jak Hastings, Azincourt, Grunwald/Tannenberg, Waterloo czy Gettysburg wywołują odpowiednie (choć nie zawsze i nie dla każdego takie same12) sko-jarzenia. W zderzeniu z realną przestrzenią, krajobrazem potrzeba jednak klucza, by te wyobrażenia właściwie ulokować, niekiedy skonfrontować z sytuacją zastaną na miejscu, czasem nawet zrewidować. Tymczasem bez umiejętności odczytania krajobrazu bitew-nego, jego obiektywnych treści, identyfikacji granic i komponentów pobojowisko jest tylko
„pustą” przestrzenią, scenerią lub tłem wydarzenia − autentycznymi przez fakt lokalizacji w nich bitwy, lecz nie stają się przez to miejscem. Zdolność odczytania materialnych i symbolicznych treści krajobrazu pozwala na jego głębsze zrozumienie, dostrzeżenie wartości a w konsekwencji uświadomienie potrzeby ochrony. Zdolność ta nie przychodzi jednak sama. Oszacowanie wartości krajobrazu pobojowisk dla ich pełnego poznania i zrozumienia, również w kontekście kształtowania tożsamości narodowej, wymaga wiedzy o nim, a także, a może przede wszystkim, udostępnienia i popularyzacji tej wiedzy wśród nie tylko akademików, lecz także wszystkich możliwych zainteresowanych13.