Krajobraz, w tym krajobraz kulturowy

Głównym bogactwem gminy jest krajobraz. Gmina Włodowice leży w zespole parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego. Większość krajobrazu naturalnego jest chroniona na mocy ustawy o ochronie przyrody jako Park Krajobrazowy Orlich Gniazd.

Pod względem krajobrazu naturalnego teren gminy można podzielić na dwa obszary.

Obszar Wyżyny Częstochowskiej charakteryzuje falisto-pagurkowate ukształtowanie terenu. Wzgórza ze skalistymi ostańcami wapiennymi i innymi formami i zjawiskami krasowymi jak jaskinie i doliny „wo-dące” decydują o malowniczości terenu. Zachodnią krawędź wyżyny Częstochowskiej stanowi malow-nicza kuesta jurajska, wyraźnie zaznaczona w rejonie Włodowic.

Warta płynie w pobliżu zachodniej granicy gminy. W obniżeniu Górnej Warty zachowało się sporo po-wierzchni zalesionych. Występują tu piaszczysto-żwirowe pagórki i ostańce związane z recesją zlodo-wacenia odrzańskiego (okolice Rudnik) oraz formy antropogeniczne związane z prowadzonym tu daw-niej wydobyciem rud metali.

Omawiany obszar stanowi dość typowy fragment Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, z urozmaico-nym krajobrazem jurajskim, obfitującym w ostańce wapienne, nasłonecznione wzgórza, wilgotne, zale-sione doliny, i wyspowo zachowane fragmenty lasów.

Najważniejszym walorem przyrodniczym i zarazem największą atrakcją turystyczną Włodowic są Skałki Rzędkowickie, które stanowią grupę skalnych ostańców i bloków skalnych np. Wysoka, Okiennik Mały, Urwiste Skały, zbudowanych z wapieni skalistych.

Na terenie Skałek Rzędkowickich znajduje się Jaskinia Sopli Lodu i 6 schronów: Schron Komin w Stud-nisku, Schron pod Studniskiem, Schron małe Okno Rzędkowickie, Schron Okno Rzędkowickie, Schron Garaż, schron w skałce z jaskiniami. Skałki są jedną z najpiękniejszych i największych grup skalnych na Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej, w kształcie kilometrowej długości muru skalnego górują-cego nad okolicą. Walorem przyrodniczym związanym z budową geologiczną obszaru jest obecność skamieniałości, głównie amonitów.

Str. 36

Ze względu na różnorodność form, kształtów i wysokości poszczególnych skał oraz południową ekspo-zycję jest to jedno z najlepszych miejsc do uprawiania wspinaczki skalnej. W Rzędkowicach nieopodal skałek powstało gminne pole namiotowe, gdzie mogą zatrzymać się turyści.

Atrakcję przyrodniczo-krajobrazową stanowią także Źródła Białki Zdowskiej, które mieszczą się na wschód od Zdowa.

We Włodowicach i Rudnikach znajdują się zbiorniki wodne, tak nieliczne na obszarach Jury Krakowsko – Częstochowskiej.

Obszarami gminy o najwyższych walorach krajobrazowych są następujące tereny:

 zbocza wzniesień położonych na południe od Zdowa wraz kserotermiczną szatą roślinną oraz wy-spami zieleni wysokiej,

 południowo-zachodnie zbocza grzbietu położonego na południe od Góry Włodowskiej wraz z pa-sem ciepłolubnych zarośli okrajkowych i łąkami kośnymi,

 skupienie tzw. Skałek Rzędkowickich wraz z terenami przyległymi,

 południowo-zachodnie strome zbocza najwyższego wzniesienia we Włodowicach wraz z kom-pleksem użytków zielonych, zadrzewieniami śrópolnymi oraz roślinnością murawową,

 pas ciepłolubnych zarośli okrajkowych z klasy Rhamno-Prunetea, zbudowanych głównie z tar-niny, głogów i róż, otaczający duży kompleks całkowicie pozbawionych jakiejkolwiek roślinności krzewiastej pól uprawnych, położonych na wzniesieniu nad miejscowością Skałka, odgrywający istotną rolę przyrodniczą, w tej części gminy,

 skałę Okiennik koło Morska wraz otaczającymi wzgórzami wapiennymi będącymi siedliskiem ro-ślinności termofilnej.

Oprócz walorów przyrodniczych na terenie gminy Włodowice występują liczne obiekty i obszary o war-tościach kulturowych i historycznych, w tym zabytki architektury ujętych w rejestrze zabytków i gmin-nej ewidencji zabytków, opisane w rozdziale 5.

Krajobraz kulturowy reprezentują wsie, z których tradycyjne układy przestrzenne najlepiej zachowały się we Włodowicach, Górze Włodowskiej, Parkoszowicach, Rzędkowicach, Zdowie i Morsku.

Zabytkowy krajobraz kulturowy o szczególnej wartości reprezentuje centrum wsi Włodowice. Kształto-wanie się osadnictwa na tym terenie rozpoczęło się około XIII wieku. Najstarszą metrykę posiadają w dokumentach Włodowice i Morsko. W XIV w. w źródłach pisanych pojawiły się wsie Parkoszowice, Rzędkowice, Zdów i Góra. W XVI wieku tereny te były zagłębiem żelaza w oparciu o lokalnie wydoby-wane rudy, których eksploatacji zaprzestano na początku XX w.

Str. 37

Włodowice uzyskały prawa miejskie prawdopodobnie w XIV w., straciły je w roku 1870. We Włodowi-cach zachowało się historyczne rozplanowanie średniowiecznego miasta z czytelnymi podziałami par-celacyjnymi i linią zabudowy, zwłaszcza w pobliżu rynku. Rynek we Włodowicach wykazuje typowe dla średniowiecza rozmieszczenie architektoniczne. Jego rozmiary wskazują na duże znaczenie ekono-miczno – społeczne, jakie miało odgrywać miasto Włodowice.

We Włodowicach znajduje się zabytkowy kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła. Parafię utworzono w XIV wieku. Położenie kamienia węgielnego pod obecny kościół nastąpiło w 1701 roku.

Konsekracja kościoła odbyła się w 1708 roku, natomiast ołtarzy w 1787 roku. W 1796 roku podwyż-szona została wieża a kościół został odrestaurowany. Na lata 1898 – 1911 datuje się dalszą rozbu-dowę kościoła. Obecny kościół jest zbudowany w stylu baroku polskiego. Jest jednonawowy, muro-wany, otynkomuro-wany, i pokryty blachą. Na cmentarzu rzymsko-katolickim znajdują się mogiły wojenne żołnierzy z I i II Wojny Światowej.

We Włodowicach znajdują się także ruiny pałacu, który został wzniesiony przez kasztelana Stanisława Warszyckiego na miejscu modrzewiowego dworu, który spłonął w czasie najazdu szwedzkiego w 1655 r. Pałac był piętrową budowlą zwieńczoną spadzistym dachem pokrytym gontem. Parter i pierwsze piętro były zamieszkiwane, pod nimi znajdowały się dwuczęściowe piwnice. Na parterze znajdowała się sień, której części boczne oddzielało od siebie sześć półkolistych arkad. Komnaty pałacu były zdo-bione malowidłami al fresco i drogocennymi makatami. W 1683 r. we Włodowickim pałacu bawił po-noć sam Jan III Sobieski. Na pamiątkę pobytu króla umieszczono jego wizerunek na kaflach jednego z pieców ogrzewających tzw. królewskie pokoje. Wiosną 1734 r. po koronacji w Krakowie przejazdem zatrzymał się tu także August III Sas. Dużą rolę w historii Włodowic odegrał Michał Poleski, który w 1870 r. przybył i osiadł we Włodowicach. To dzięki niemu Włodowice zyskały nazwę Aten Olkuskich.

Poleski urządził w pałacu bibliotekę liczącą przeszło 10 tyś. tomów i archiwów starych i cennych doku-mentów oraz kolekcję minerałów i okazów flory. Założył prywatną wyższą szkołę ogrodniczą, a przy niej laboratorium fizyczne i chemiczne które zaopatrzył we wszystkie możliwe do uzyskania przyrządy.

Do pałacu licznie przybywali profesorowie z różnych krajów, chcąc zapoznać się z kolekcją minerałów, okazami paleontologicznymi zebranymi z całej Polski oraz ze zbiorami flory krakowskiej umieszczonej w zielnikach. W 1956 r. mocno już wtedy zaniedbany pałac strawił pożar. W późniejszych latach Pałac wpisano do Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, jednak w 1989r. decyzją podsekretarza stanu w Mini-sterstwie Kultury i Sztuki pałac skreślono z rejestru zabytków.

Poza wioskami dominuje kulturowy krajobraz rolniczy, uprawowy oraz fragmenty krajobrazu natural-nego. Krajobrazy te są harmonijne. Sieć osiedleńcza nie jest zwarta, poza wsiami występują liczne przysiółki i zabudowa rozproszona przy drogach. Szachownica pól i łąk jest urozmaicona, poprzecinana licznymi zadrzewieniami śródpolnymi w formie pasów i nieużytkami. Niezbyt bogata sieć dróg zwią-zana jest z malowniczymi zadrzewieniami oraz licznymi kapliczkami przydrożnymi.

Str. 38

Wytyczne konserwatorskie, jakie zostały opracowane dla potrzeb planów miejscowych, wskazują na następującą specyfikę regionalną zabudowań chłopskich wsi rejonu włodowickiego: „Są to chałupy jednotraktowe, szerokofrontowe, w których izba, sień i komora a także chlew pozostają w układzie asymetrycznym. Chlew znajduje się pod wspólnym dachem z pomieszczeniami mieszkalnymi, z tym, że prowadzi do niego osobne wejście. W głębi podwórka zlokalizowana jest wolnostojąca stodoła. Za-budowania te najczęściej posiadają konstrukcję zrębową. Do częstszych należą budynki murowano-drewniane przy czym z reguły murowany z kamienia wapiennego jest przylegający do murowano-drewnianej cha-łupy – chlew, np. we wsi Parkoszowice czy we wsi Rzędkowice (...). W tej drugiej można znaleźć też domy dwutraktowe (...) wykonane z drewna. Dachy przykrywające zabudowania są najczęściej dwu-spadowe, tylko we wsi Rzędkowice można znaleźć dachy naczółkowe (...). We wszystkich osadach starsza zabudowa ustawiona jest szczytem do drogi.”

Walory krajobrazowe sprawiają, że obszar gminy Włodowice jest atrakcyjny turystycznie. Przez teren gminy przebiegają liczne szlaki turystyczne, takie jak wycinki szlaku Orlich Gniazd, Warowni Jurajskich oraz Zamonit oraz szlaki Mrzygłód - Góra Zborów i Kroczyce - Zamek Morsko.

Miejscowe warunki sprzyjają także aktywnym formom turystyki. Można tu uprawiać rekreacyjne kolar-stwo szosowe, narciarkolar-stwo biegowe, wspinaczkę skałkową, sporty wodne, biegi terenowe, zawody wędkarskie, a także jeździć konno.