Kryterium kompletności pojawia się tylko w jednej definicji. Trybunał zde-finiował nakaz kompletności w następujący sposób: „To określenie wszystkich podstawowych elementów ograniczenia danego prawa i wolności, tak aby już na podstawie lektury przepisów ustawy można było wyznaczyć kompletny za-rys (kontur) tego ograniczenia”53. Kompletność czy zupełność oznacza wskaza-nie wszystkich znamion czynów zagrożonych karą54 oraz wskazanie wszystkich kategorii osób, które mogą ponosić odpowiedzialność za dany czyn55. Zgodnie z leksykalnym znaczeniem wyraz kompletny oznacza: „Zupełny, pozbawiony braków, obejmujący całość z danego zakresu, całkowity”56. Kryterium to wią-że się ze szczegółowością (odpowiednia szczegółowość regulacji staje się więc gwarancją jednoznacznego wskazania kompletnego zarysu ograniczenia57), nie-koniecznie jednak ze zwięzłością. Istotne jest, by opis zawierał wszystkie cechy konstytutywne (nie można ich traktować wybiórczo), natomiast nie ma znacze-nia to, czy wskazuje się na cechy dodatkowe. Zdaniem Trybunału Konstytu-cyjnego przepis spełniający kryterium kompletności ogranicza organy stosują-ce prawo w stosowaniu analogii: „Tylko kompletność i precyzja unormowania ustawowego nie pozwoli bowiem organom stosującym prawo na dowolność w nadawaniu ostatecznego kształtu ograniczeniom czy na wyznaczenie ich zakresu”58. To kryterium raczej uzupełnia kryterium precyzji, jeżeli jednak ma stanowić odrębne kryterium określoności, powinno wyraźnie wskazywać na konieczność kompletności podmiotowego i przedmiotowego zakresu ograni-czenia, a więc odnosić się do wszystkich elementów normy.
Wnioski
W podsumowaniu niniejszej analizy należy zauważyć, że skoro zasada określoności ma prowadzić do ścisłego rozumienia przepisów prawnych, to określoność ma swój językowy aspekt — w tym kontekście kryteria składające się na test określoności muszą być kryteriami stricte językowymi. Takie ujęcie
53 Wyrok TK z 5 maja 2004 r., P 2/03; wyrok TK z 10 listopada 2004 r., Kp. 1/04.
54 Por. wyrok TK z 26 kwietnia 1995 r.; uchwała SN z 19 sierpnia 1999 r., I KZP 22/99.
55 Ibidem.
56 Słownik języka polskiego…, t. 1, s. 917.
57 Por. Wyrok TK z dnia 12 stycznia 2000 r., P 11/98; wyrok TK z dnia 5 maja 2004 r., P 2/03; wyrok TK z dnia 28 czerwca 2005 r., SK 56/04.
58 Wyrok TK z 10 czerwca 2008 r., SK 17/07.
problemu powinno rozwiązywać problem kryterium poprawności. Popraw-ność oznacza „zgodPopraw-ność z obowiązującymi normami, regułami, konwenansa-mi, prawidłowość, bezbłędność” 59. Przyjmując, że zasada określoności powin-na być postrzegapowin-na wyłącznie w aspekcie językowym, poprawność powin-należałoby odnosić właśnie do płaszczyzny języka. W obszarze językowym (poprawność lingwistyczna) mowa o poprawności leksykalnej, do której należy semantyka i frazeologia, oraz o poprawności gramatycznej, na którą składa się syntakty-ka i fleksja. Zatem język będzie zasadniczą kwestią testu określoności, jednak jego używanie nie może naruszać reguł logicznego myślenia. Trudno bowiem w sposób absolutnie wyraźny rozdzielić poprawność językową i logiczną; ist-nieje pomiędzy nimi cienka granica. Naruszenie reguł językowych przenosi skutki na poprawność logiczną wypowiedzi, a popełnienie błędu logicznego niewątpliwie odbija się na sferze językowej wypowiedzi. Dlatego kryterium poprawności powinno obejmować poprawność językowo ‑logiczną.
Poprawność odnieść należy także do kwestii właściwego użycia wyrażeń (poprawność pragmatyczna, którą można nazwać jasnością), by nadać wypo-wiedzi wyłącznie jedno znaczenie (jednoznaczność). Wypowiedź poprawna pragmatycznie jest wypowiedzią znaczącą i nie jest wieloznaczna. Nie budzi zatem wątpliwości ustalona na jej podstawie intencja.
Kryterium poprawności językowo ‑logicznej korzysta z pierwszeństwa w ba-daniu60. Pierwszeństwo to ma charakter nie tylko porządkowy (dopiero po zba-daniu poprawności przechodzi się do pozostałych aspektów określoności), ale i merytoryczny, tzn. poprawność ta jest koniecznym warunkiem porozumienia się. Następnie badaniu podlega jasność (poprawność pragmatyczna) ustalająca, czy istnieje możliwość rozumienia. Wynikiem tej oceny powinna być jedno-znaczność przepisu. Warunkiem jednoznaczności przepisu jest fortunność wy-powiedzi, którą interpretator prawa zakłada, kierując się zasadą racjonalnego ustawodawcy.
Ocena poprawności i jasności przepisu prawnego powinna obejmować nie tylko przepisy objęte rygorem określoności. Nie są to zatem kryteria odnoszące się stricte do określoności. Takim rzeczywistym testem określoności jest raczej kryterium precyzji w znaczeniu szczegółowości, kompletności oraz zwięzłości.
Tu pomocny okazuje się § 146 ust. 2 ZTP: „Jeżeli norma ma znajdować zasto-sowanie tylko w określonych okolicznościach, okoliczności te jednoznacznie i wyczerpująco wskazuje się w przepisie prawnym przez rodzajowe ich okre-ślenie”. Z analizy tej dyrektywy wynika, że po pierwsze, przepis objęty rygo-rem określoności ma mieć zastosowanie tylko w określonych okolicznościach.
Istnieje zatem wyraźna granica dla tych okoliczności, poza którą prawo to nie
59 Słownik języka polskiego…, t. 2, s. 779.
60 Por. wyrok TK z 21 marca 2001 r., K 24/00; wyrok TK z 22 maja 2002 r., K 6/02; wyrok TK z 11 maja 2004 r., K 4/03; wyrok TK z 28 lutego 2006 r., P 13/2005; wyrok TK z 27 lipca 2006 r., SK 43/04.
działa. Po drugie, podano sposób wskazania okoliczności; mają być one określo-ne jednoznacznie i wyczerpująco przez rodzajowe ich określenie (precyzja). Do jednoznaczności, a więc poprawności pragmatycznej dodano imiesłów „wyczer-pujący”, czyli „przedstawiający jakieś zagadnienie wszechstronnie, dogłębnie, szczegółowo; gruntowny, dokładny” 61. Zatem pojęcie to, biorąc pod uwagę lek-sykalne znaczenie, mieści w sobie szczegółowość sięgającą aż do istoty rzeczy (dogłębność), ale i kompletność, mając na uwadze synonim wszechstronności, którą można by tu postrzegać jako uwzględniającą wszystkie aspekty czegoś62. Co do okoliczności, mowa tu z pewnością o wszystkich elementach normy (hipoteza, dyspozycja i sankcja).
Elementem zasadniczym tej definicji jest nakaz, aby okoliczności wskazy-wać przez ich rodzajowe określenie. Wyraża to także § 144 ust. 2 ZTP, stano-wiący, że jeżeli jednak zakres adresatów normy ma być węższy, wyznacza się go przez użycie odpowiedniego określenia rodzajowego (w związku z § 25 ZTP, zgodnie z którym przepis powinien możliwie bezpośrednio i wyraźnie wska-zywać, kto, w jakich okolicznościach i jak powinien się zachować). Ponieważ wyartykułowanie intencji (określanie) oznacza definiowanie (określać to „wy-mieniać cechy charakterystyczne czegoś, oznaczać wyznaczać, zdefiniować” 63), nadawca, by zdefiniować swoją intencję, wyodrębnia rodzaj (genus), a następnie poprzez wskazanie cech różnicujących (differentia specifica) wskazuje na pod-rzędny mu gatunek (species)64, którym wyrazi adekwatność przyjętej nazwy i wyobrażonego pojęcia, które nazwa ma uzewnętrznić. Dobiera takie cechy różnicujące, dzięki którym zawęzi rozumienie do konkretnego podzakresu. Od intencji ustawodawcy zależy, na którym poziomie zakres podrzędny stanie się adekwatny do wyobrażonych przez ustawodawcę okoliczności. Takie rozu-mowanie potwierdza Słownik języka polskiego. W wyniku określania powstaje
„określenie”, a więc „wyrażenie określające” 65 lub „sąd wskazujący najbliższy rodzaj (genus proximum) i różnicę gatunkową (differentia specifica)” 66. Rodzajowe określenie to nic innego jak wyróżnienie gatunkowe — cecha wyróżniająca jakiś gatunek (wyartykułowanie differentia specifica w sposób wyczerpujący, aż do uzyskania konkretu) od innych tego rodzaju (genus proximum). Differentia specifica to wskazanie na wszystkie szczegóły identyfikujące intencję, mowa tu zatem o precyzji.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że zasada określoności — wbrew swo-jej nazwie — nie została jednoznacznie zdefiniowana. Jej cechą stała się więc nieokreśloność. Wyraża się ona w tym, że nie spełnia zasad jasności,
jedno-61 Słownik języka polskiego…, t. 3, s. 735.
62 Ibidem, t. 3, s. 720.
63 Ibidem, t. 2, s. 487.
64 Ibidem, t. 3, s. 63.
65 Ibidem, t. 2, s. 486—487.
66 Ibidem, t. 2, s. 486—487.
znaczności i precyzji, do przestrzegania których zobowiązuje, stąd ocena okre-śloności przepisu jest bardzo zindywidualizowana. Nie istnieje jednak możli-wość stworzenia takiego testu określoności, który pozwoli uzyskać całkowicie obiektywne wyniki, ponieważ kwestie określoności zawsze pozostaną ocenne, a zasada określoności nie realizuje się nigdy w stopniu absolutnym, a jedynie optymalnym dla konkretnej sytuacji.
Izabela Dziewulska‑Gaj
On the indeterminacy of a constitutional principle of determinacy Summar y
The principle of determinacy, despite being a constitutional principle, was not defined in the fundamental law. The criteria of determinacy were worked out in the judicature and doctrine where it is perceived in two different ways: as values (the idea of determinacy) and methods of law creation. As a value it establishes the rules of acting in terms of limiting law and freedom, defining the limit for the activity of the bodies using law to make them unable to make arbitrary decisions.
In this way it approaches the predictability of law and, finally, a legal safety. Hence, the idea of determinacy serves the guarantee realization of a aw function. As a method establishing law it determines the rules of formulating the principles leading to the fortunate and explicit nature of opinions, as well as enabling an interpreter to fully understand it. Thus, the rule of determinacy serves the elimination of the ambiguity of expression, leading to the non‑clarity of the regulation, divergence in the judicature and, in consequence, reduction of the law predictability. In order to make the rule of determinacy realize itself as a method of law creation, the legislator’s task is not only to precisely define the norm, but also express it precisely in a verbal form.
The Constitutional Tribunal interpreted the rule of determinacy from the clause of the nation of law. Making a few definitions for it, based on linguistic criteria, being not only ambiguous notions, but also synonyms, in fact did not create several conceptions of determinacy. Definitions, the criteria of which are synonyms cannot be competitive. Also, the usage of such notions in an ambiguous way made these definitions unclear to a degree sufficient to understand the issue of determinacy. Hence, against its name, the rule of determinacy is still an indefinite rule. Despite the order of clarity, explicitness and precision to which it obliges, it does not fulfill these criteria, though being a test on the constitutional nature of the principle it should make use of the crite-ria that are clear enough to make different evaluations of the same situation obtain comparable results. Only in such situations is the value of law certainty realized, to which, though, the rule of determinacy aspires.
Izabela Dziewulska‑Gaj
Zur Unbestimmtheit des konstitutionellen Bestimmtheitsprinzips Zusammenfassung
Obwohl das Bestimmtheitsprinzip ein konstitutionelles Prinzip ist, wurde es im Grundge-setz nicht definiert. Die Kriterien wurden in der Rechtssprechung und in der Doktrin unter zwei Aspekten festgelegt: als ein Wert (Bestimmtheitsidee) und eine Methode der Rechtsschöpfung.
Als ein Wert bestimmt es die Vorgehensweise im Bereich der Einschränkung der Rechte und der Freiheit, indem es der Tätigkeit der Rechtsorgane Einhalt gebietet, damit diese keine Gelegenheit haben, willkürliche Entscheidungen zu treffen. Auf diese Weise trägt es zur Vorhersehbarkeit des Rechtes und letztendlich zur rechtlicher Sicherheit bei. Die Bestimmtheitsidee hilft also, die Garantiefunktion des Rechtes verwirklichen. Als eine Methode der Rechtsschöpfung bestimmt das Bestimmtheitsprinzip die Grundsätze für solche Abfassung der Rechtsvorschriften, damit die-se gelungene, eindeutige und für den Interpreten verständliche Aussagen möglich machen. Das Prinzip dient also zur Vermeidung der Mehrdeutigkeit der Aussage, deren Folge unverständliche Vorschriften, Diskrepanzen der Rechtssprechung und schließlich niedrigere Vorhersehbarkeit des Rechtes sein können. Sollte das Bestimmtheitsprinzip als eine Methode der Rechtsschöpfung gel-ten, muss der Gesetzgeber die Rechtsnorm nicht nur sehr präzise bestimmen, sondern sie auch genau in Worte fassen.
Das Bestimmtheitsprinzip wurde von dem Verfassungsgerichtshof aus der Klausel des Rechts-staates abgetrennt. Obwohl der Verfassungsgerichtshof für das Prinzip einige auf sprachlichen Kriterien beruhende, nicht nur mehrdeutige, sondern sogar synonymische Definitionen gebildet hat — hat er im Grunde genommen keine unterschiedlichen Konzeptionen der Bestimmtheit ent-worfen. Die Definitionen, deren Kriterien Synonyme sind, dürfen gegenseitig nicht wettbewerbsfä-hig sein. Ein mehrdeutiger Gebrauch von den Begriffen verursachte, dass diese Definitionen nicht verständlich genug sind. Das Bestimmtheitsprinzip ist also seinem Namen entgegen ein immer noch unbestimmtes Prinzip. Obwohl es zur Klarheit und Eindeutigkeit verpflichtet, erfüllt es selbst diese Kriterien nicht. Als ein Test für Verfassungsmäßigkeit der Vorschrift sollte es dieselben Kriterien anwenden, damit verschiedene Beurteilung derselben Situation zu vergleichbaren Ergeb-nissen führt; nur unter den Bedingungen kann die Rechtssicherheit, die das Bestimmtheitsprinzip anstrebt, verwirklicht werden.