Kryzys – etap przejściowy rdzennych przemian strategii rozwoju osobowo-ści charakteryzujący się gwałtownymi, społeczno-psychicznymi jakoosobowo-ściowymi przekształceniami. Proces przejścia osobowości do nowego, wiekowego albo du-chowego poziomu rozwoju kreatywnego potencjału często związany jest z po-szerzeniem stosunkowo ostrych sprzeczności między tradycyjnymi, wcześniej sformułowanymi poglądami, wzorami a nowymi współzależnościami z otacza-jącym światem i powstałymi możliwościami zmiany czegokolwiek, maotacza-jącymi na celu przekształcenie osobowości.
Współczesne teorie kryzysu czerpią w dużej mierze z klasycznych ujęć Lin-demanna (1944), Janisa (1958) i Caplana (1964). „Istotą tej teorii jest jej aspekt rozwojowy, gdyż opiera się na założeniu, że osobowość człowieka kształtuje się pod wpływem stresu nie stopniowo, ale skokowo, tj. od kryzysu do kryzysu” (Caplan, 1964, s. 36). Zdaniem Caplana każdy okres w życiu charakteryzuje się specyficzną dynamiką i łączy się z określonymi sytuacjami kryzysowymi, „które człowiek musi rozwiązać sam, na podstawie aktualnych możliwości wyznaczo-nych poziomem dojrzałości biologicznej, psychologicznej i społecznej lub po-winien szukać wsparcia” (Caplan, 1964, s. 37).
W teorii tej ważne jest pozytywne znaczenie kryzysu, który Caplan traktuje jako szansę rozwoju i samodoskonalenia. Podobny wydźwięk ma teoria dezin-tegracji pozytywnej Dąbrowskiego. Podobnie, jak w teorii kryzysów, ma ona charakter rozwojowy i jest związana z sytuacjami pojawiającymi się w danych okresach naszego życia.
Również Dąbrowski uważa, że stan dezintegracji wiąże się z późniejszą in-tegracją osobowości na wyższym poziomie, a co za tym idzie, zapewnia rozwój jednostki. „Kryzysy pojawiają się w fazach przejściowych […] i mają własne prawidłowości. To, co niedawno było jeszcze ważne i wydawało się niezawod-ne, musi stanąć pod znakiem zapytania. Powiększa się frustracja, coraz bardziej narasta niepokój. Początkowo nowe wyobrażenia celów jawią się jeszcze nieja-sno oraz bardziej w formie krytyki zastanej sytuacji niż nowych idei i planów” (Dąbrowski, 2000, s. 21).
W procesie kryzysu duchowego kreatywny potencjał nadaje nowy sens tradycyjnym spojrzeniom i światopoglądom, przekształcają się znaczeniowe struktury samoświadomości i następuje zwrócenie się człowieka ku nowym życiowym perspektywom, prowadzącym do jakościowej zmiany kreatywnego potencjału, wzajemnych stosunków osobowości z otaczającym ją światem czy innymi ludźmi.
Kryzys duchowy charakteryzuje się okresem niezadowolenia, wewnętrznej pustki, brakiem perspektyw, samotnością, niepowodzeniami, niewiarą we wła-sne siły i możliwości, niemożnością kochania innych, utraceniem sensu życia. Kryzys duchowy jest stanem wewnętrznych sprzeczności wielopostaciowego „Ja” w strukturze osobowości, związany jest z jej wewnętrzną pustką i głębokimi przeżyciami albo utratą sensu życia.
Kryzys duchowy można porównać do „błądzenia po omacku” i (nieokre-ślonym) poszukiwaniem sensu swojego celu. I jeżeli osobowość zacznie uświa-damiać go sobie, powstaje przed nią możliwość wyboru kierunku rozwoju du-chowego.
Duchowość stanowi potencjał psychologicznego rozwoju człowieka doro-słego. Ale rozwój duchowy związany jest z kryzysowymi stanami osobowości. Przeżywanie kryzysów jest nieodłączną częścią wewnętrznego rozwoju ducho-wego człowieka, ponieważ procesowi rozwoju i kształtowania się często towa-rzyszy niezadowolenie teraźniejszością, zwrócenie się do przyszłości i twórcze-mu poszukiwaniu prawdy.
Dorośli ludzie zwracają się do psychologów z problemami, które można nazwać „kryzysem duchowości”. Wśród nich wysuwają się na czoło takie kwestie, jak: - poszukiwanie sensu życia;
- narastające poczucie egzystencjalnej pustki;
- poszukiwanie prawdy w globalnym, przeładowanym informacją świecie; - poszukiwanie własnej tożsamości i odbudowa utraconego poczucia wspólnoty.
Kształtowanie się i rozwój duchowy zawsze są skierowane na osiągnięcie określonego celu i rezultatu. Duchowe odrodzenie jest świadomie i osobowo-ściowo znaczące, posiada ono określony kierunek i jest wypełnione
szlachet-nym sensem. Odrodzenie duchowe rozpoczyna się od pojawienia się chęci i potrzeby zmiany siebie, swoich postępowań i poglądów w kierunku wzrostu duchowego.
Przedłużający się kryzys duchowy z powodu braku duchowości prowadzi do duchowego wycieńczenia. Kryzys duchowy najczęściej przejawia się spu-stoszeniem osobowości przez utratę jej wartości, zainteresowania życiem oraz pozbawionych emocji reakcji i braku uczuciowości.
Pustkę duchową możemy rozumieć w dwóch aspektach, jako:
- brak wartościowych ukierunkowań w poszukiwaniach sensu życia, wywoła-nych określonym „zamknięciem” osobowości;
- niezdolność do poszukiwawczej działalności, co negatywnie wpływa na proces gromadzenia doświadczenia duchowego osobowości.
Przy spustoszeniu osobowości uzupełniają się tylko materialne, a nie ducho-we potrzeby i wartości. Emocje przy tym mają negatywny charakter, a potrzeby – egoistyczny kierunek. Często zachodzi nieuświadomiony konflikt wewnętrz-ny między wartościami a motywacjami do ich osiągnięcia, co doprowadza do utraty wartościowego sensu życia człowieka.
Przyczynami braku duchowości są negatywne przeżycia i działania człowieka. Są to uczucia, z którymi ciężko żyć: agresja, zawiść, obraza, nienawiść, zazdrość, złość, strach, bezradność, bezbronność, poczucie winy, samotność. Negatywne uczucia i działania nie dają możliwości rozwoju uczuciom wyższym: współczuciu, wspól-nemu przeżywaniu, miłosierdziu, miłości do siebie i innych, szczerego szacunku.
Do nieproduktywnych uczuć zaliczają się nie tylko emocje negatywne, ale i niezrealizowane fantazje i marzenia, konserwatyzm myślenia, sztywne stereo-typy zachowań, konflikty wewnętrzne i zewnętrzne. One są jak klatka – nie pozwalają wzlecieć i realizować się ptakowi duchowości.
Negatywne emocje prowadzą do niezadowolenia, cierpienia, nieusatysfak-cjonowania z głębokich przeżyć oraz do psychicznych konfliktów. Jeżeli czło-wiek ciągle znajduje się w tym stanie, przyzwyczaja się on i zżywa z kompleksem niższości, znajdując i w tym stanie ciekawe, ujmujące strony.
Niespełnione marzenia i pragnienia, niezrealizowane plany i konflikty za-wsze są oceniane przez osobowość na poziomie niezadowolenia, a czasami na-wet nienawiści wobec siebie, swojego życia. Niewykorzystane możliwości jak odważniki naciskają na ambicję człowieka. Są one często rezultatem psycholo-gicznych kompleksów niższości osobowości.
Kryzys duchowy czasami wynika z kryzysu twórczego, będącego duchową pustką i przejawia się w:
- społecznym nieuznawaniu rezultatów twórczości;
- niezadowoleniu z rezultatów twórczości i potrzeby ryzyka; - niezrozumieniu sensu procesu twórczego;
- niezadowoleniu z samego siebie, niewiary we własne siły, braku natchnienia – źródła energii twórczej;
- niewidzeniu przez osobowość perspektyw twórczych; - strachu przed możliwością twórczego niepowodzenia.
Przezwyciężenie wyżej wymienionych przyczyn kryzysu zachodzi podczas procesu twórczej działalności. Aktywność twórcza związana jest z „pożądaniem duchowym” tworzenia, nie tylko w zewnętrznym, ale i w wewnętrznym świecie osobowości.
Mądrość jako doświadczenie życiowe gromadzi się na podstawie intuicyj-nego i intelektualintuicyj-nego poznania, które realizuje się podczas procesu nieświa-domego i świanieświa-domego pojmowania prawdy, czerpania wiedzy z „indywidual-nych i zbiorowych pokładów mądrości”. Intuicja często występuje w postaci swoistego „kompasu”, wskazującego danej osobowości kierunek prowadzący do dojrzałości duchowej.
Strategiczne i taktyczne właściwości przezwyciężenia kryzysu duchowości: 1. Poszukiwanie sensu życia oraz ustalenie kierunku indywidualnego
odrodze-nia duchowego.
2. Uświadomienie i wyzwolenie się od stereotypów życia, w celu odbudowania wewnętrznej harmonii osobowości.
3. Odnalezienie wewnętrznych zasobów i twórczego potencjału osobowości; Przezwyciężenie kryzysu związanego z brakiem możliwości samorealizacji jest dokonywane w oparciu o chęć odbudowania pewności siebie – osobo-wość realizuje się poprzez proces poszukiwań twórczej działalności, a także odkrywając swoje produktywne, potencjalne możliwości.
4. Nagromadzenie duchowego doświadczenia samopoznania w realnej i ducho-wej działalności – doświadczenie duchowego samopoznania i samoaktualizacji pozwala określić realne perspektywy duchowego samorozwoju oraz otwiera nowe możliwości osiągnięcia dojrzałości i sensu życia duchowej osobowości.