Sylwia Łagnowska
4.2. Kryzys lat 90
Załamanie potęgi Japonii zaczęło się od spotkania przedstawicieli Stanów Zjednoczonych, Japonii, Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii w hotelu Plaza w Nowym Jorku w roku 1985. W latach 80. drogi dolar doprowadził do tego, że amerykańskie przedsiębiorstwa z trudem kon-kurowały na międzynarodowych rynkach. Rząd USA w obliczu buntu-jących się przedsiębiorców podpisał porozumienie zwane Plaza Accord, w wyniku którego wartość dolara została obniżona w stosunku do japoń-skiego jena i niemieckiej marki. Już w roku 1987 dolar stracił wartość 51% w stosunku do jena, co przyniosło zyski Stanom Zjednoczonym, dla Japonii zaś stało się początkiem kryzysu, z którym nie może sobie poradzić do dzisiaj18.
Gospodarka Japonii była bardzo silnie i nadal jest uzależniona od eksportu, dlatego też przez wzrost konkurencyjności firm amerykańskich japońskie przedsiębiorstwa zaczęły mieć poważny problem w inwestowa-niu chociażby na rynku europejskim, który stał się głównym partnerem dla Ameryki. Rząd japoński próbował pobudzić rodzimą gospodarkę po-przez sztuczne obniżenie stóp procentowych na kredyty, do których zabez-pieczenia używano ziemi. Jej wartość w krótkim czasie zaczęła rosnąć do niebywałych wręcz cen – areał Japonii równy był wartości 60% zasobów planety. Dochód niektórych japońskich firm przekraczał PKB biedniej-szych państw. Ta hiperinflacja znana jest również pod nazwą bańki my-dlanej. Sztucznie napędzana gospodarka Japonii przyczyniła się do jeszcze
17 G. Mazur, Interesy ofensywne unijnych przedsiębiorstw w kontekście
negocjowa-nej umowy o strefie wolnego handlu UE – Japonia, „Unia Europejska.pl” 2016, nr 3 (238).
18 D. Konieczny, Plaza Agreement – wnioski dla Chin z lekcji japońskiej, www.polska- -azja.pl/d-konieczny-plaza-agreement-%E2%80%93-wnioski-dla-chin-z-lekcji-japon-skiej/ (data dostępu: 31.10.2016).
większego jej wzrostu – pod koniec lat 80. Japonia stała się najbogatszym krajem na świecie oraz kontrolowała 4% gospodarki amerykańskiej. Jed-nakże ten sukces miał również swoje ciemne strony. Narastały nastroje antyjapońskie, widoczne zwłaszcza w USA i Europie, które krytykowały kraj za postawę nacjonalistyczną, a także za wzrost gospodarczy. W samej Japonii nie było lepiej – Japończycy pracowali dużo i ciężko, a kolejne afe-ry rządowe przyczyniały się do ogólnego niezadowolenia. Bańka mydlana musiała pęknąć19.
Pod koniec roku 1989 ceny tak wymknęły się spod kontroli, że bank japoński postanowił wprowadzić sztywne stopy procentowe. Pęknięcie bańki nastąpiło więc w sposób kontrolowany – rząd nie czekał na mo-ment, kiedy stanie się to samoistnie, tylko wybrał najdogodniejszy ku temu okres. Skutkiem takiej polityki był jednak kryzys, w którym pogrą-żyła się Japonia. Trwał on nieprzerwanie przez całe lata 90., a także na początku nowego tysiąclecia. Ceny ziem spadły o ponad 60%, wiele firm ogłosiło bankructwo, długi, które powstały, były nie do spłacenia, a wzrost gospodarczy Japonii zatrzymał się20.
Przy okazji wspominania o bańce mydlanej często padają słowa o straconym pokoleniu. Lata 90. to bowiem czas, w którym Japonia sta-rała się poradzić sobie ze skutkami bańki spekulacyjnej przez próby sty-mulowania rodzimego rynku. Zarówno import, jak i eksport znacznie zmalał w stosunku do lat poprzednich i utrzymywał się do roku 2003 na niskim poziomie, z niewielkim wzrostem w roku 2000. Jednak taki stan spowodował również pewną normalizację w stosunkach z Europą. Japońska nadwyżka w bieżących obrotach spadła z 4,2% w 1986 r. do 1,3% w 1996 r. Z kolei nadwyżka Unii w handlu usługami zaczęła się zwiększać, choć deficyt w handlu towarami zaczął maleć. Japoński im-port zaczął pokrywać się z eksim-portem z Unii. Oznaczało to, że unijny eksport do Japonii rozwijał się zdecydowanie lepiej niż w latach poprzed-nich. Jednak nadal relacje gospodarcze nie były w pełni zrównoważone, tj. inwestycje japońskie w Europie w dalszym ciągu były większe niż europejskie w Japonii21.
19 P. Wawrzyński, Postdobrobyt: Przyczyny i skutki kryzysu Europy, Warszawa 2013, s. 18–23.
20 T. Rościszewski, Przyczyny stagnacji gospodarczej Japonii, www.psz.pl/118-gospo-darka/przyczyny-stagnacji-gospodarczej-japonii (data dostępu: 31.10.2016).
21 J. Broński, Kryzysy XX wieku: Japońska stracona dekada. Nieodrobiona lekcja
Zacho-du, www.psz.pl/118-gospodarka/kryzysy-xx-wieku-japonska-stracona-dekada-nie-odrobiona-lekcja-zachodu (data dostępu: 31.10.2016).
79
Rozdział 4. Współpraca gospodarcza Unii Europejskiej z Japonią
4.3. Relacje dwustronne w dobie kryzysu lat 90.
Początek lat 90. przyniósł ogromny przełom w postaci rozpadu Związ-ku Radzieckiego. Doprowadziło to do diametralnej zmiany układu sił w Europie i na świecie. Do tej pory układ sił rozłożony był pomiędzy ZSRR a Stany Zjednoczone, a po 1991 r. na politycznej scenie międzynarodowej jako mocarstwo światowe została tylko Ameryka. Dodatkowo czternaście nowych państw, które powstały z ZSRR, musiało zacząć umacniać swoje pozycje na forum światowym, zawierając liczne sojusze. Unia Europejska ze swoim potencjałem i wspólnym rynkiem była jednym z najważniej-szych graczy. Powstała sytuacja zmusiła również rząd japoński do zmiany jego polityki – ze skierowanej głównie na współpracę z USA na bardziej rozległą politykę globalną i zwróconą ku coraz bardziej liczącej się Unii Europejskiej22.18 lipca 1991 r. japoński premier Kaifu Toshiki złożył wizytę w Ha-dze, gdzie spotkał się z przewodniczącym Komisji Europejskiej. Spotka-nie to zaowocowało podpisaSpotka-niem Wspólnej Deklaracji między Japonią a Wspólnotą Europejską (ang. Joint Declaration on Relations between the
European Community and its Member States and Japan)23. Deklaracja ta regulowała kwestie nie tylko ekonomiczne, ale również polityczne i kul-turowe. Zostały wprowadzone ramy instytucjonalne dla tych stosunków – miały to być doroczne szczyty pomiędzy japońskim premierem i prze-wodniczącym Komisji Europejskiej, a także spotkania na szczeblu mini-sterialnym odbywające się dwa razy w roku. Podkreślono również wartości łączące oba podmioty: prawa człowieka, praworządność, wolność i demo-krację. Było to jednocześnie pierwsze porozumienie podpisane pomiędzy Japonią a Unią i stanowiące podstawę tych stosunków24.
Upadek Związku Radzieckiego miał również niebagatelny wpływ na losy państw Azji Południowo-Wschodniej, które w dużej mierze zależne były od komunistycznych władz. Kiedy więc wpływy te zmalały, gospo-darki tych państw zaczęły się szybko rozwijać. Nie pozostało to niezau-ważone przez Komisję Europejską, która już 13 lipca 1994 r. przedstawiła
22 J. Jagieło, Skutki rozpadu ZSRR, www.pu.i.wp.pl/k,NDYzNDcxMTUsNzA3O-DA0,f,Rozpad_Zwiazku_Radzieckiego.pdf (data dostępu: 31.10.2016).
23 Joint Declaration on Relations between the European Community and its Member
States and Japan, Hague, 18.07.1991, www.eeas.europa.eu/archives/docs/japan/docs/ joint_pol_decl_en.pdf (data dostępu: 31.10.2016).
24 Y. Hosoya, The Evolution of the EU-Japan Relationship: towards a normative
dokument „W kierunku nowej strategii dla Azji” (ang. Towards a New Asia Strategy)25. Został w nim zaprezentowany raport, który mówił o ro-snącym potencjale rynków azjatyckich i szansach, jakie niosły one dla Unii. Zawarto w nim radę, by UE znacząco zwiększyła swoje wpływy w tym regionie, aby w przyszłości nadal być potęgą gospodarczą, ponieważ państwa te mają potencjał i mogą stać się najszybciej rozwijającym się regionem świata. Jednakże zauważono również, że kraje te dopiero wkra-czają na ścieżkę demokracji, ich rządy są niestabilne i ciągle łamią one podstawowe prawa człowieka. Stanowiło to jedną z najważniejszych prze-szkód we wzajemnej współpracy, dlatego rozwój relacji z Japonią stał się dla Unii priorytetem. Japonia jako kraj o najdłuższym stażu demokracji, silnej pozycji gospodarczej i poszanowaniu praworządności i praw czło-wieka stała się naturalnym sojusznikiem. Dzięki silnej współpracy Unia mogła nie tyko zyskać partnera, ale też znacznie umocnić swoją pozycję w tym regionie26.
8 marca 1995 r. Komisja Europejska przedstawiła pierwszy plan dzia-łania dla stosunków z Japonią o nazwie „Europa i Japonia: następny krok” (ang. Europe and Japan: The Next Step). Dokument stwierdzał, że zarów-no Japonia, jak i kraje europejskie zmieniają się i znacznie zwiększyły swoją rolę w polityce światowej po zakończeniu zimnej wojny. Szczególną uwagę zwrócono na ich rolę w szerzeniu demokracji i w polityce bezpie-czeństwa, a także na ich rolę w handlu międzynarodowym. Ze względu na te podobieństwa Unia i Japonia miały zacząć ze sobą współpracować, by rozwijać wielostronny i stabilny system ekonomiczny i utrzymać bezpie-czeństwo globalne. Podkreślono również, by podmioty te czynnie działały na rzecz polepszenia relacji z Rosją, Chinami i państwami Azji Południo-wo-Wschodniej27.
W 1996 r. powstała inicjatywa azjatycko-europejskich spotkań ASEM. Inauguracyjne spotkanie odbyło się w Bangkoku w marcu 1996 r. ASEM to forum współpracy pomiędzy krajami Unii Europejskiej a kraja-mi Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej. W pierwszym spotkaniu wzięło udział 15 krajów członkowskich UE, ASEAN – Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, a także Chiny, Japonia i Korea Południowa. Dialog na forum prowadzony jest w sprawach politycznych,
25 Towards a New Asia Strategy, Brussels, 13.07.1994, www.aei.pitt.edu/2949/1/2949.pdf (data dostępu: 31.10.2016).
26 Y. Hosoya, op. cit. 27 Ibidem.
81
Rozdział 4. Współpraca gospodarcza Unii Europejskiej z Japonią
kulturalno-intelektualnych, a także ekonomiczno-finansowych. Ostat-nie mają się skupiać na liberalizacji handlu i służyć wzrostowi inwe-stycji oraz reformom finansowym. Organizacja ta do tej pory pozostaje jedną z najważniejszych inicjatyw tego typu. Jednak na samym począt-ku zwłaszcza strona japońska nie była zbyt aktywna w udzielaniu się na forum. Pozostała sceptyczna wobec wizji integracji krajów regionu – nie uważała jej za możliwą. Skutkiem takiej postawy niezaangażowa-nia w obustronne relacje było zdynamizowanie polityki UE w stosunku do Chin i działanie na rzecz jej rozszerzenia. Gospodarka chińska za-częła w tym okresie znacznie się rozwijać i dzięki temu stała się bardzo atrakcyjna dla strony unijnej. Doprowadziło to najpierw do złagodzenia sankcji ekonomicznych nałożonych na stronę chińską po wydarzeniach na placu Tiananmen w roku 1989, a także do wydania w roku 1995 dokumentu „Długoterminowa polityka do spraw relacji Unia – Chi-ny” (ang. A Long Term Policy for China-Europe Relations). Była w nim mowa o tym, że należy przedefiniować wzajemne stosunki na bardziej odpowiadające wcześniej przyjętej Nowej Strategii dla Azji. Gospodarka chińska stała się bardzo istotnym punktem dla polityki unijnej, jednak-że Komisja Europejska nie mogła całkowicie zignorować łamania praw człowieka w tym państwie, dlatego też powstała inicjatywa dialogu, któ-ry byłby w całości poświęcony tym kwestiom28.
Znaczenie Chin wzrosło w kwestii nie tylko gospodarczej, ale również militarnej. Komunistyczny rząd chiński zaczął rozwijać potencjał wojsko-wy, zwiększając wydatki na armię. Nie spodobało się to zwłaszcza stronie japońskiej, która w swojej konstytucji pozbawiła się możliwości posiada-nia armii – stąd też nastąpiło ponowne odwrócenie się polityki japońskiej w stronę Stanów Zjednoczonych. W końcu to od USA i ich wojska zależeć mogła przyszłość kraju. Na tym tle stosunki z Europą wydawały się nie tak istotne – nawet w przypadku wojny w Iraku, której UE była przeciw-na29, Japonia wsparła swoimi działaniami Amerykę30.
28 A. Berkofsky, EU Relations with China, Japan and North Korea – trends, issues and
implications for the EU role in Asian security, lecture at the International Conference on Comprehensive Security in the Asia-Pacific Region, organised by the Asian Po-litical & International Studies Association (APISA) and the Konrad Adenauer Foun-dation in collaboration with the Keio University, 30 Nov–1 Dec 2009, Tokyo, Japan., www.files.ethz.ch/isn/111325/EUAsia_Security.pdf.
29 Nie wszystkie kraje były przeciwne tej interwencji, jednakże wspólne stanowisko zajęto w wyniku rozmów i kompromisu.
Pierwsze normy prawne w obustronnych relacjach ustanowione w la-tach 90., wbrew oczekiwaniom i nadziejom, nie przyczyniły się jednak do rozwoju relacji gospodarczych. Stało się wręcz odwrotnie: wzajemne obroty w handlu zmniejszyły się. Główną przyczyną tego faktu były przede wszyst-kim zmiany w otoczeniu tych dwóch podmiotów – nowo powstałe państwa w Europie stały się priorytetem dla Unii Europejskiej, która skupiła się na ustanowieniu relacji z nimi, a nie z odległą geograficznie Japonią. Także Krajowi Kwitnącej Wiśni bliżej było do krajów azjatyckich, w których coraz bardziej rozwijała się wzajemna współpraca gospodarcza31.