Przygotowały nasze przedwo enne siłaczki dzień pełnego równouprawnienia kobiety pol-skie , nie przypuszcza ąc w na śmielszych marzeniach, że przy dzie tak prędko, z godziny na godzinę. Że w wolne Polsce, równe z równymi, staną od razu do głosu.
Za przodownicami sunął legion tych gorących, wiernych orędowniczek ruchu kobie-cego, które bądź piórem, bądź żywym słowem, bądź przykładem własnego życia i cichą propagandą przyczyniły się do wzmocnienia i rozpowszechnienia ideologii sprawy.
Wiele z nich uż odeszło. Nie edna, stargana wiekiem, znalazła się poza polem dzia-łania. Wszystkie spełniły trud swó z wiarą w słuszność założeń. Wszystkim należy się cześć.
Waleria Marrené-Morzkowska w publicystyce i powieściach podnosiła zawsze god-ność kobiety i podkreślała zwłaszcza konieczgod-ność rozwodów tam, gdzie współżycie ludzi sta e się męką nie do zniesienia (Pan January). Maria Wysłouchowa, redaktorka „Zorzy”, pisma dla robotnic we Lwowie, niestrudzona działaczka w zakresie oświaty ludowe , bu-dziła zrozumienie samowystarczalności wśród kobiet i dziewcząt ze sfer wyrobniczych.
Aniela Szycówna, która wysunęła nowe ideały w pedagogice, pogłębiła metodę naucza-nia, zostawiła wiele cennych dzieł, pedagogicznych w pismach i przemówieniach swoich popierała zawsze gorąco żądanie równych praw.
Do wybitnie szych przodownic emancypac i należała Ludwika Jahołkowska-Koszut-ska, autorka ciekawe broszury Herezje w ruchu kobiecym, zestawia ące paradoksalność haseł Ellen Key w stosunku do założeń feminizmu. Koszutska była współpracownicz-ką „Steru” i edną z założycielek oraz kierowniczek Polskiego Stowarzyszenia Równo-uprawnienia Kobiet, któremu przez lat parę przewodniczyła również dr med. Stanisława Popławska, pierwsza wybitna okulistka w Polsce.
Gorąco sprawą kobiet za mowała się Maria Grossek-Korycka, utalentowana poetka i publicystka. Szereg e felietonów pt. Świat kobiecy wydało w książce Towarzystwo Ak-cy ne „Bluszcz”, zamieściwszy e poprzednio w organie swoim. Dalekie od haseł pełnego równouprawnienia, pisane racze w duchu paradoksów Giny Lombroso¹⁶⁴, ma ą ednak tę wielką zasługę, że podkreśla ą pewne na dokuczliwsze krzywdy i bolączki bytu kobiety, a skrzą się, lśnią, porywa ą i czaru ą magią stylu autorki.
Na czele sympatyczek ruchu kobiecego stanęły z ramienia prawicy w r. znane działaczki oświatowe: powieściopisarka i publicystka Teresa Wołowska-Prażmowska i dr med. Teresa Ciszkiewiczowa, które w im. Koła Kobiet Polskich z Warszawy złożyły na ręce posła do I Dumy, ks. Gralewskiego, adres w sprawie przyznania równych praw kobiecie.
Reformę praw cywilnych i dążenie do równouprawnienia miało w programie swoim również Z ednoczone Koło Ziemianek, założone w r., uzależnia ąc e wszakże od polityki narodowo-demokratyczne .
(Jedno z na starszych zrzeszeń kobiecych, Towarzystwo Ochrony Kobiet, z główny-mi działaczkagłówny-mi pp. Przeździecką, Kołaczkowską, Ośgłówny-miałowską, Zarembiną, Czosnow-ską, Paleolog i M. Walewską (mis e dworcowe) na czele, wprawdzie stało zawsze z dala od haseł równouprawnienia, ednak obe mu ąc walkę z prostytuc ą, która stanowi eden z naczelnych punktów programu ruchu kobiecego, est z nim poniekąd związane ideowo).
Sztandarową „bo ownicą” była nestorka ruchu kobiecego we Lwowie, Stefania We-chslerowa, przewodnicząca Czytelni dla Kobiet, organizatorka pierwszego wiecu w spra-wie reformy praw wyborczych, autorka petyc i do Se mu, pod którą udało e się zebrać aż . podpisów.
Wiernie służyła idei równouprawnienia Weronika Downar-Zapolska, z obozu Ku-czalskie -Reinschmit. Jadwiga z Dmowskich Ra kowska, żona lekarza, znanego społecz-nika z Ciechanowa, założycielka i przewodnicząca Związku Kobiet „Spó nia”, które m.in.
¹⁶⁴Lombroso, Gina (–) — włoska popularyzatorka nauki, pisarka; autorka m.in. książek: Anima della donna (Dusza kobiety, ), przetłumaczone w na ęzyk ancuski, La donna nella società attuale (Kobieta w dzisie szym społeczeństwie, ) oraz Le tragedie del progresso meccanico (Tragedia postępu mechanicznego,
). [przypis edytorski]
W walce o równe prawa. Nasze bojownice
prowadziło walkę o równe prawa obywatelskie kobiet. Emilia Pankiewiczówna, nauczy-cielka, cicha, wielkich zasług i ofiarne pracy kobieta.
Powitała chwilę dopuszczenia kobiet do głosu nasza znana, utalentowana i tak bar-dzo ceniona powieściopisarka, Maria Rodziewiczówna, była redaktorka „Łanu Polskiego”
i „Ziemianki”, wypowiada ąca się żywo i gorąco za równouprawnieniem kobiet, podkre-śla ąca zwłaszcza krzywdę uwiedzionych dziewcząt (Joan VIII, ). I Maria DuninSulgustowska, założycielka pierwsze u nas szkoły i pracowni slöjdu¹⁶⁵, szczera, po dzień dzisie -szy apostołka równouprawnienia. I Antoszka (Smiszkowa), bardzo zasłużona działaczka oświatowa. Także powieściopisarki nasze, felietonistki, społecznice, ak: Regina Zien-kiewiczowa (Domosława), współpracowniczka „Steru”, którego nakładem wyszła nowela e O szczęście Hani, rozchwytywana w pierwszym wydaniu, służyła bowiem ako wątek do wielu wieczorów dyskusy nych i ako temat rozważań maturzystek w sprawie obra-nia zawodu, Natalia Greniewska, stała współpracowniczka i członek komis i redakcy ne organów: „Praca obywatelska”, „Prosta Droga” — pisma dla włościanek (wydawnictwo Związku Pracy Obywatelskie Kobiet). Pani Greniewska w utworach swoich, zwłaszcza w powieści Orły, przedstawiła typ wyzwala ące się kobiety, a w licznych odczytach popie-rała zawsze gorąco tezę równouprawnienia. Róża Lindenbergowa, autorka pracy o sądach dla nieletnich i sprawozdań z ruchu kobiecego. Róża Centnerszwerowa, autorka studium o inspektorkach pracy i innych. Anna Lewicka, redaktorka „Małego Światka”, edna z wybitnych działaczek lwowskich itd.
Wszystkie wyże wymienione działaczki należały bądź do Związku, bądź do Stowa-rzyszenia Równouprawnienia Kobiet Polskich.
W obozie umiarkowanym i prawicowym grupę znanych popleczniczek ruchu kobie-cego, które przetrwały okres wo ny, stanowią: pp. Maria Karczewska, autorka broszu-ry O prawa równe i sprawiedliwe. Iza Moszczeńska (niegdyś bardzo lewicowa), autorka broszury Zdradne sieci (w sprawie handlu żywym towarem). Teresa Lubińska, Stefania Laudynowa, Natalia Jastrzębska, H. Bo arska (Pora ), Zofia Bielicka, J. Oksza, (Julia Ki-sielewska), Kazimiera Proczkówna, Anna Limprechtówna, Maria Cz. Przewóska, która za ęła odrębne stanowisko, rozpatru ąc sprawę kobiecą z punktu filozoficznego.
Do tzw. „skra nych” albo „bezkompromisowych” feministek, które do końca wytrwa-ły pod sztandarem Pauliny Kuczalskie -Reinschmit, należawytrwa-ły i należą: Józefa Wynder, au-torka wiersza Za wolność i równość naszą, napisanego na otwarcie Związku Równoupraw-nienia Kobiet („Ster” r.); Maria Biniakówna, włościanka, redaktorka „Świtu”, orga-nu młodzieży wie skie . Nauczycielki: Róża Markiewicz z Wilna, matematyczka, Jadwiga Basendowska, autorka bardzo znanego w swoim czasie wiersza Do Gołotczyźnianke, Sabi-na Jaworska i inne. Poza tym pionierki pracy rękodzielnicze i przemysłowe wśród inte-ligentek: Felic a Czarnecka, właścicielka sklepu, długoletnia skarbniczka Związku Rów-nouprawnienia, Kazimiera Fijałkowska, właścicielka pracowni pończoch, Janina Glińska, właścicielka fabryki, Maria Bormanowa, była kierowniczka pracowni sukien, niestru-dzona opiekunka małoletnich przestępców. Helena Winawerowa, właścicielka pracowni kapeluszy. Helena Lindenbergowa i wiele innych. Wszystkie pełne oddania pracy ide-owe , wszystkie na czatach wyzwolenia i wszystkie dzielne, niezmordowane pracownice na polu działalności społeczne .
Pominęłam niewątpliwie dużo nazwisk, które powinny być wpisane w księgę rozwo u ruchu kobiecego. Nie oddałam czci wielu ży ącym i zmarłym. Ale zwykła to uż kole prac, które muszą opierać się edynie i wyłącznie na pamięci autora wobec braku źródeł i danych zasadniczych.
*
Po wo nie powstały organizac e służące sprawie kobiet w potrzebach wywołanych nowymi warunkami bytu społecznego.
Klub Polityczny Kobiet Postępowych pod wodzą dr J. Budzińskie -Tylickie zgroma-dził wybitne prawniczki, lekarki, urzędniczki państwowe, biuralistki prywatne, dzielne
¹⁶⁵slöjd (szw.) — prace ręczne, wprowadzone po raz pierwszy do szkół w Finlandii w roku przez Una Cyngaeusa. [przypis edytorski]
W walce o równe prawa. Nasze bojownice
siły pedagogiczne — świat intelektu kobiecego, który czuwa nad wycowaniem poku-tu ących eszcze ograniczeń prawnego i zawodowego położenia kobiet. W zarządzie zasia-da ą prócz dr Tylickie , T. Męczkowskie , posłanki Waśniewskie , pp. Maria Kiernikowa, Aniela Kulwieciowa, Maria Stanowska, Sylwia Bu ak-Bogucka, autorka publikac i, wy-dane przez Klub Polityczny Kobiet Postępowych dla uczczenia -lecia istnienia Klubu.
Zofia Stankiewiczówna, pp. Loretowa i Baryszowa.
Prawie równocześnie z Klubem Politycznym zostało utworzone prawicowe zrzeszenie o celach politycznych: Narodowa Organizac a Kobiet, która prowadzi akc ę w sprawie reformy kodeksu cywilnego. Kierownictwo po byłe posłance Irenie Puzyniance ob ęła senatorka Józefa Szebekówna.
Do zarządu należą: pp. Zofia Guerquin, wiceprzewodnicząca, Zofia Zaleska, sekre-tarka, Gabriela Balicka, Aniela Zdanowska (organizac a kobiet wie skich) i inne.
Mimo różnicy party nego zabarwienia instytuc e te schodzą się na bardzo wielu po-szczególnych punktach programu ruchu kobiecego i gdyby możliwe było prowadzenie w tych wypadkach wspólne akc i, osiągałyby cel niewątpliwie szybcie i sprawnie . W każ-dym razie obie spełnia ą niezmiernie ważne zadanie politycznego uświadamiania kobiet, tak bardzo do niedawna obcych te dziedzinie.
Przy PPS powstała przed kilkoma laty Sekc a Kobieca, która urządza raz do roku Dzień Kobiet, wyda e broszury, ulotki, dodatek tygodniowy do „Robotnika”, „Głos ko-biet”, porusza ąc wszystkie sprawy związane z obecnym ruchem kobiecym, oparte ednak na podłożu klasowym. Pracu ą w Sekc i: senatorka Dora Kłuszyńska, posłanka Zofia Praussowa, dr J. B. Tylicka, Weychert-Szymanowska, Woszczyńska, Wo narowska i in-ne.
Z organizac i sympatyzu ących z ruchem kobiecym powstały w czasach powo ennych:
Koło Polek (kierownictwo: Konstanc a Łubieńska, Maria Błeszyńska, Sława Browiń-ska).
Rada Narodowa Polek pod przewodnictwem Józe Szebekówny, wiceprzewodni-cząca Anna Szelągowska, sekretarka Eugenia Brzezińska, pPrzewodnciczą sekc i prawne sędzia Wanda Grabińska, sekc i pedagogiczne Zofia Iwaszkiewiczowa. Do zarządu na-leżą: pp. Holder-Eggerowa, zasłużona działaczka w sprawie przeciwdziałania handlowi żywym towarem, Józefa Klawerowa, niestrudzona społecznica, dr Daszyńska-Golińska, pp. Zofia Zaleska, Halina Siemieńska, Adamowiczowa, Węcławowiczowa.
Stowarzyszenie Kobiet z Wyższym Wykształceniem” (przewodnicząca Cezaria Eren-kreutzowa).
Związek Pracy Obywatelskie (przewodnicząca Zofia Moraczewska).
Służba Obywatelska” (przewodnicząca Zarządu Gł. Maria Zaborowska).
Przed bo ownicą dzisie szą i utrze szą otwiera ą się nowe pola działania — szerokie, bo obe mu ące naród cały, którego ako wyborczynie, posłanki, senatorki, radne mie skie stały się przedstawicielkami.
Wzeszła zorza dni, które eszcze mało dały znać o sobie. Niechże rozbłyśnie słońcem wolnego ducha i górne myśli!
W walce o równe prawa. Nasze bojownice