„Powiedzieliśmy: fundamentem antropologii filozoficznej Karola Wojtyły jest doświadczenie człowieka, a doświadczeniem będącym najodpowiedniejszym sposobem wglądu w człowieka jest doświad-czenie czynu. Opis i hermeneutyka czynu prowadzi do zbudowania ontologii osoby ludzkiej”2. Te słowa J. Galarowicza doskonale uzu-pełnia wypowiedź R. Buttiglionego: „Osoba i czyn nie jest bowiem próbą udowodnienia, że człowiek jest osobą, nie jest też próbą klasy-fikacji aktów ludzkich z punktu widzenia ich wartości personalistycz-nej. Chodzi raczej o pokazanie, jak człowiek jest osobą, w jaki sposób osoba objawia się w czynie, a zatem w jaki sposób czyn może prowa-dzić do zrozumienia osoby, która — dynamicznie — ujawnia się tylko w działaniu”3. Pewność co do zależności zachodzącej między do-świadczeniem człowieka oraz dodo-świadczeniem czynu ma swe źródło w tym, że osobę i czyn łączy swoista „korelacja”, której biegunami i członami są: z jednej strony osoba, z drugiej — czyn. Człony te wza-jemnie sobie odpowiadają, uwydatniają się i tłumaczą4. Krakowski fi-lozof pisze: „Stajemy mianowicie na stanowisku, że czyn jest szcze-gólnym momentem danym w oglądzie — czyli doświadczeniu osoby.
[...] Będzie to mianowicie studium czynu, który ujawnia osobę: stu-dium osoby poprzez czyn. Taka jest bowiem natura korelacji tkwiącej w doświadczeniu, w fakcie »człowiek działa«, że czyn stanowi szcze-gólny moment ujawniania osoby. Pozwala nam najwłaściwiej wglądnąć w jej istotę i najpełniej ją zrozumieć. Doświadczamy tego, że człowiek jest osobą, i jesteśmy o tym przekonani dlatego, że spełnia on czyny”5. Bo czyn nie jest „zwykłym” działaniem „zwykłego”
działacza, ale działaniem osoby, która spełnia swój czyn. Czyn nie jest też nigdy dany w izolacji. Wraz z nim współdana jest osoba stano-wiąca jego realne źródło6. Jako podmiot czynu i jego realne źródło,
2 J. G a l a r o w i c z: Imię własne człowieka. Klucz do myśli i nauczania Karo-la Wojtyły — Jana Pawła II. Kraków 1996, s. 123.
3 R. B u t t i g l i o n e: Myśl Karola Wojtyły. Przeł. J. M a r e c k i SDS. Lublin 1996, s. 186.
4 Zob. K. W o j t y ł a: Osoba i czyn. W: „Osoba i czyn” oraz inne studia antro-pologiczne. Seria: Człowiek i Moralność. T. 4. Red. T. S t y c z e ń, W. C h u d y, J.W.
G a ł k o w s k i, A. R o d z i ń s k i, A. S z o s t e k. Lublin 1994, s. 301.
5 Ibidem, s. 58—59.
6 Zob. W. S t r ó ż e w s k i: Doświadczenie i interpretacja. W: „Servo Veritatis”:
Materiały sesji naukowej poświęconej myśli Karola Wojtyły — Jana Pawła II, Uni-wersytet Jagielloński 16—17 listopada 1984. Red. W. S t r ó ż e w s k i. Kraków 1988, s. 271.
osoba obiektywizuje się przez czyn i w czynie, dzięki czemu można ją poznać7.
Spośród wielu fenomenów ludzkiego życia Wojtyła wybiera czyn jako ten, który najpełniej ujawnia osobę8. Dlatego T. Styczeń zwraca uwagę, że można by w tym celu, w celu ujawnienia osoby, posłużyć się także innymi przejawami ludzkiego życia, innymi jego fenomena-mi, których doświadczamy jako tzw. sytuacji granicznych. W nich człowiek również się jakoś sobie otwiera i ujawnia, ale tylko działanie nie budzi wątpliwości co do realności swego charakteru i odcina się od jakichkolwiek dowolnych interpretacji9. Natomiast M.A. Krąpcowi brakuje analizy czynu w jego konkretnych przejawach, czyli w kon-kretnych kontekstach i formach ludzkiego życia. Ich uwzględnienie dawałoby możliwość ujęcia podmiotu tych aktów w znacznie szer-szym aspekcie niż wtedy, gdy analizowany jest czyn jako czyn. Chodzi tu szczególnie o akty poznawcze10. W konsekwencji — uważa myśli-ciel — Wojtyła zdołał tylko zaafirmować istnienie osoby w czynie, ale nie przedstawił jej analizy11.
Wydaje się jednak, że propozycja Krąpca odpowiada raczej posta-wie metafizycznej. Tymczasem niemożliwe okazuje się wydobycie całej treści mieszczącej się w ludzkim dynamizmie przy ograniczeniu się wyłącznie do metafizyki. Konieczne jest, z punktu widzenia stano-wiska metodologicznego Wojtyły, doświadczenie fenomenologiczne, które jako jedyne potrafi dotrzeć do „tego, co nieredukowalne w człowieku”12. Przedmiotem owego doświadczenia stają się nie tyl-ko czyny, a wraz z nimi osoba, ale także świadomość czynów i świa-domość osoby będącej podmiotem działania13. Z tego powodu H. Pi-luś uważa, że podejście Wojtyły do zagadnienia osoby i czynu jest oryginalne, gdyż np. tomizm egzystencjalny ujmuje tkwiący w czło-wieku dynamizm przypadłościowo i zewnętrznie, a nie istotowo
Czyn, który ujawnia osobę
133
7 Zob. H. P i l u ś: Problem osoby ludzkiej w ujęciu K. Wojtyły. „Humanitas”
1980, nr 5, s. 134.
8 Zob. T. S t y c z e ń SDS: Być sobą to przekraczać siebie. O antropologii Ka-rola Wojtyły. W: I d e m: Rozum i wiara wobec pytania: Kim jestem? Lublin 2001, s. 58.
9 Zob. T. S t y c z e ń SDS: Metoda antropologii filozoficznej w „Osobie i czy-nie” Kard. Karola Wojtyły. „Analecta Cracoviensia” 1973—1974, nr 5—6, s. 110—111.
10 Zob. M.A. K r ą p i e c OP: Książka Kardynała Karola Wojtyły monografią oso-by jako podmiotu moralności. „Analecta Cracoviensia” 1973—1974, nr 5—6, s. 58—61.
11 Zob. H. P i l u ś: Teoria osoby w klamrach metodologii. „Człowiek i Światopo-gląd” 1972, nr 2/79, s. 224—225.
12 Zob. A. P ó ł t a w s k i: Realizm fenomenologii: Husserl — Ingarden — Stein — Wojtyła: odczyty i rozprawy. Toruń 2000, s. 45.
13 Zob. K. W o j t y ł a: Osoba i czyn..., s. 86, 97.
i dogłębnie14. I mimo że uwaga Pilusia jest trafna ze względu na pod-kreślenie oryginalności stanowiska krakowskiego filozofa, ma jednak znaczenie tylko wówczas, gdy wdrażamy naukową sylwetkę myślicie-la w obszar zarezerwowany dmyślicie-la tomistów. Wojtyła natomiast postulu-je doświadczenie fenomenologiczne, jakkolwiek dąży do połączenia obu perspektyw badawczych — subiektywnej i obiektywnej, również w poznaniu czynu. Bo czyn, podobnie jak osoba, jawi się podmioto-wi poznania jako rzeczypodmioto-wistość zarazem subiektywna i obiektywna, dająca się poznać wprost15. Czyn to rzeczywistość i fenomenologicz-na, i ontologiczfenomenologicz-na, chociaż jego doświadczenie powinno wychodzić od przeżycia, czyli od tego, co subiektywne. Podobnie jak osoba, czyn stanowi również rzeczywistość empiryczną, a fakty: „człowiek działa” i „człowiek-osoba”, mają wspólną cechę: opierają się na założe-niu wzajemnej, realistycznej, obiektywistycznej i zarazem metafizycz-nej interpretacji16. Czyn zawiera również racje tłumaczące17. Przede wszystkim zaś jest takim faktem, który nie tylko nie dopuszcza jakiej-kolwiek dowolnej interpretacji, ale także dany jest człowiekowi w doświadczeniu naocznie i z oczywistością większą niż sama osoba.
O ile autor antropologii adekwatnej nie zajmuje się św. Tomasza z Akwinu dowodami na istnienie Boga, o tyle przyjmuje jego metafi-zyczną zasadę przyczynowości, którą ów posłużył się w ich for-mułowaniu. To tzw. rozumowanie wnioskujące ze skutków o przyczy-nie18. „Skutek bowiem nie tylko mówi nam o przyczynie, że jest, że istnieje, ale prócz tego swoim charakterem, swoją istotą świadczy o tym, jaka ona jest — mówi o jej istocie”19. Karol Wojtyła za skutek uznaje czyn, a za przyczynę — osobę. Poznając czyn, poznajemy oso-bę, bo podobnie jak człowiek, który będąc osobą, a zarazem całością i jednością cielesno-duchową, również czyn, chociaż nie jest bytem substancjalnym w sensie ludzkiej osoby, stanowi rzeczywistość o wy-miarze somatycznym, psychicznym, duchowym i moralnym zara-zem20. Bo w czynie człowieka przejawia się jego osobowe życie i jed-nocześnie znajduje wyraz coś, co owo życie warunkuje jako osobowe.
14 Zob. H. P i l u ś: Problem osoby ludzkiej w ujęciu K. Wojtyły..., s. 132.
15 Zob. S. K a m i ń s k i: Jak filozofować o człowieku. „Analecta Cracoviensia”
1973—1974, nr 5—6, s. 75.
16 Zob. K. W o j t y ł a: Osoba i czyn..., s. 57, 73—74.
17 Zob. J. G a l a r o w i c z: Imię własne człowieka..., s. 107.
18 Zob. S. S w i e ż a w s k i: Wstęp do kwestii 75. W: Św. T o m a s z z A k w i -n u: Traktat o człowieku. Summa teologii 1, 75—89. Oprac. S. S w i e ż a w s k i.
Przeł. S. S w i e ż a w s k i. Poznań 1956, s. 16.
19 K. W o j t y ł a: Rozważania o istocie człowieka. Kraków 1999, s. 25.
20 Zob. J. G a l a r o w i c z: Imię własne człowieka..., s. 107.
Analiza tego swoiście osobowego dynamizmu ma charakter apo-sterioryczny, co mimo wszystko nie przeszkadza jej być poznaniem bezpośrednim21. Uwagę zwraca jednak fakt, że krakowski filozof ni-gdzie nie stwierdza, że wgląd w czyn osoby pozwala na bezpośredni wgląd w osobę ludzką. Poznanie samego czynu jest poznaniem bez-pośrednim, lecz dającym pośrednie, chociaż najbardziej adekwatne poznanie człowieka-osoby22. Autor pisze: „Wówczas zaś dociekania nasze z konieczności skupią się już nie tylko na samych dalszych skutkach, aby na ich podstawie odkryć przyczynę, ale wnikną w bez-pośrednie pobliże [z akcentem na »pobliże« — M.M.] tej przyczyny, przynosząc nam szereg wniosków, które samą istotę człowieka tłumaczą i określają”23.
Wydaje się jednak, że dla myślicieli orientacji metafizycznej kon-cepcja doświadczenia czynu jako doświadczenia człowieka, nastręcza niezliczonych trudności. M. Gogacz uważa, że wskazując osobę jako przyczynę działań ludzkich, ujawnia się jedynie, że jest ona bytem od-rębnym od tych działań, choć je sprawiającym. Dlatego dostrzega on konieczność przeprowadzenia odrębnych metafizycznych analiz, któ-re pokazałyby, że osoba ma okktó-reśloną strukturę ontyczną, pozwa-lającą jej stać się przyczyną tych działań24. Ze względu na fenomeno-logiczną postawę metodofenomeno-logiczną, jaką przyjął twórca antropologii adekwatnej, rację ma G. Reale: „Metoda fenomenologiczna, którą w tej książce [Osoba i czyn — M.M.] posługuje się Wojtyła, przepro-wadzając szczegółowy opis doświadczenia człowieka, odwraca meto-dę analizy metafizyki tradycyjnej. Ta ostatnia rozpoczynała bowiem od analizy ontologicznej struktury osoby, wyprowadzając z niej sze-reg wniosków dotyczących jej działania; analiza fenomenologiczna Wojtyły nie rozpoczyna od osoby, lecz dociera do niej: bada ludzkie działanie i pokazuje, jak właśnie w czynie i poprzez czyn objawia się sama osoba. A zatem kierunek analizy nie idzie tu od osoby do czynu, lecz od czynu do osoby”25. Tymczasem Gogacz wyciąga wnioski jesz-cze bardziej radykalne. Twierdzi on, że związanie doświadjesz-czenia oso-by z doświadczeniem czynu nie pozwala widzieć Osooso-by i czynu jako
Czyn, który ujawnia osobę
135
21 Zob. K. W o j t y ł a: Rozważania o istocie człowieka..., s. 26—27.
22 Por. T. S t y c z e ń SDS: Metoda antropologii filozoficznej w „Osobie i czy-nie”..., s. 110.
23 K. W o j t y ł a: Rozważania o istocie człowieka..., s. 31.
24 Zob. M. G o g a c z: Hermeneutyka „Osoby i czynu”. Recenzja książki Księdza Kardynała Karola Wojtyły „Osoba i czyn”, Kraków 1969. „Analecta Cracoviensia”
1973—1974, nr 5—6, s. 128.
25 G. R e a l e: Podstawowe pojęcia „Osoby i czynu”. W: „Fides et ratio”: tekst i komentarze. Red. T. S t y c z e ń SDS, W. C h u d y. Lublin 2003, s. 372—373.
dzieła wyłącznie z zakresu antropologii filozoficznej, gdyż zawiera ono dwa odrębne przedmioty doświadczenia: osobę i czyn. Należy je analizować oddzielnie, w pierwszej kolejności wykazując, że czło-wiek jest osobą, w czego efekcie jego działanie jest czynem26. Myśli-ciela nie powstrzymują nawet jednoznacznie wypowiedziane słowa samego autora27: „W świetle tego, co powiedziano już we Wstępie, w studium chodziło o wydobycie z doświadczenia czynu tego, co świadczy o człowieku jako osobie, co tę osobę niejako unaocznia — nie chodziło natomiast o zbudowanie teorii osoby jako bytu, o meta-fizyczną koncepcję człowieka. Tym niemniej człowiek, który ujawnia się jako osoba w sposób taki, jak staraliśmy się pokazać w przepro-wadzonych tutaj analizach, zdaje się zarazem wystarczająco potwier-dzać to, że jego »status« ontyczny nie wykracza z granic przygodno-ści: esse contingens”28.
Z kolei S. Kamiński podaje w wątpliwość możliwość dokonania unifikacji doświadczenia człowieka i doświadczenia czynu, co jego zdaniem, było zamiarem Wojtyły29 opracowującego doświadczenie czynu jako doświadczenie człowieka. Ani wszakże z głównego dzieła, ani z innych prac tego autora nie wynika, że chciał doprowadzić do unifikacji tych elementów. Osoba i czyn są rzeczywistościami, które łączy wiele wspólnych właściwości, jednak w gruncie rzeczy nie są tym samym. Dlatego krakowski filozof chce zajmować się czynem jako rzeczywistością daną w doświadczeniu i wydobywać jej treści pod kątem odsłaniania rzeczywistości osoby ludzkiej30. W tym celu konieczne jest spojrzenie na dynamizm człowieka z perspekty-wy świadomości, ale nie przez pryzmat faktu świadomego działania ludzkiego, lecz z perspektywy faktu świadomości człowieka jego działania31, a nawet świadomości człowieka dotyczącej jego działania świadomego i świadomości tego, że jest on podmiotem świadomego działania32.
Karola Wojtyły koncepcja czynu potwierdza, że jej twórca wpisuje się w obszar fenomenologii w jej realistycznym odłamie. Ujawnia też, że analizy osobowego dynamizmu człowieka, które przeprowadził, w gruncie rzeczy są oparte na filozofii bytu. W konsekwencji
26 Zob. M. G o g a c z: Hermeneutyka „Osoby i czynu”..., s. 129.
27 Zob. K. W o j t y ł a: Osoba i czyn..., s. 74—75.
28 Ibidem, s. 338.
29 Zob. S. K a m i ń s k i: Jak filozofować o człowieku..., s. 77.
30 Zob. S. G r y g i e l: Hermeneutyka czynu oraz nowy model świadomości.
„Analecta Cracoviensia” 1973—1974, nr 5—6, s. 140.
31 Zob. W. S t r ó ż e w s k i: Doświadczenie i interpretacja..., s. 271—273.
32 Zob. A. P ó ł t a w s k i: Realizm fenomenologii..., s. 337.
możemy się przekonać, że postulowane przezeń połączenie dwóch perspektyw badawczych znajduje swe uzasadnienie nie tylko w rze-czywistości osoby, ale także w rzerze-czywistości czynu. A wynikiem tak zaplanowanego podejścia metodologicznego ma być, jak sądzi M. Ja-worski, ubogacenie dotychczas przyjmowanej metafizycznej kon-cepcji osoby, z zachowaniem jej zasadniczej postaci33 odgrywającej niebywale ważną rolę we właściwym pojmowaniu dynamizmu czło-wieka. Dlatego K. Wojtyła zgadza się z A. Półtawskim34, który uważa, że współczesna nauka przyrodnicza wystarczająco dobrze zdołała udowodnić naiwność Kartezjańskiego mechanicyzmu35. Ten, znaj-dując swe odzwierciedlenie w koncepcji idealizmu transcendentalne-go, dotyczącej „konstytuowania się” sensów przedmiotowych, które wykluczają autentyczną dynamikę człowieka36, zatriumfował w koń-cu w emocjonalistycznych założeniach systemu Maxa Schelera37. W tej sytuacji Wojtyła musiał podjąć z nim polemikę38. Skoro osoba nie jest realnie istniejącym bytem, lecz jedynie współprzeżywaną w aktach intencjonalnych ich jednością, nie może być mowy o jej realnym działaniu. Akt w koncepcji niemieckiego fenomenologa jest aktem intencjonalnym, a nie aktem realnym39, jak w ujęciu Akwinaty, w którym rozumiany jest jako przejście od możności do aktualizacji, do urzeczywistniania tego, co w możności40.
A tylko czyn rozumiany jako actus humanus odnosi swego spraw-cę do sfery wartości moralnych, które przez czyn i w czynie są reali-zowane41. To bardzo ważne ogniwo w analizie czynu, który ma
ujaw-Czyn, który ujawnia osobę
137
33 Zob. M. J a w o r s k i: Koncepcja antropologii filozoficznej w ujęciu Kardy-nała Karola Wojtyły. Próba odczytania w oparciu o studium „Osoba i czyn”. „Ana-lecta Cracoviensia” 1973—1974, nr 5—6, s. 93—97.
34 Zob. K. W o j t y ł a: Słowo końcowe po dyskusji nad „Osobą i czynem”.
W: „Osoba i czyn” oraz inne studia antropologiczne..., s. 361.
35 Zob. A. P ó ł t a w s k i: Realizm fenomenologii..., s. 19. Zob. także I d e m:
Człowiek a świadomość. W związku z książką Kard. Karola Wojtyły „Osoba i czyn”.
„Analecta Cracoviensia” 1973—1974, nr 5—6, s. 164.
36 Zob. A. P ó ł t a w s k i: Człowiek a świadomość..., s. 163.
37 Zob. A. P ó ł t a w s k i: Realizm fenomenologii..., s. 49.
38 Zob. J. G a l a r o w i c z: Człowiek jest osobą. Podstawy antropologii filozo-ficznej Karola Wojtyły. Kraków 1994, s. 62.
39 Zob. K. W o j t y ł a: Wykłady lubelskie. Seria: Człowiek i Moralność. T. 3. Red.
T. S t y c z e ń, J.W. G a ł k o w s k i, A. R o d z i ń s k i, A. S z o s t e k. Lublin 1986, s. 27, 33.
40 Zob. K. W o j t y ł a: Problem oderwania przeżycia od aktu w etyce na tle poglądów Kanta i Schelera. W: Zagadnienie podmiotu moralności. Seria: Człowiek i Moralność. T. 2. Red. T. S t y c z e ń, J.W. G a ł k o w s k i, A. R o d z i ń s k i, A. S z o -s t e k. Lublin 2001, -s. 171.
41 Zob. R. B u t t i g l i o n e: Myśl Karola Wojtyły..., s. 187.
niać swego sprawcę. K. Wojtyła, wyciągając dalsze konsekwencje z korelacji osoba — czyn, mówi o koniecznym związku czynu z warto-ściami moralnymi, z dobrem lub ze złem moralnym. Oznacza to, że czyn jest zawsze dany w określonej kwalifikacji aksjologicznej. Jest czynem moralnie dobrym lub moralnie złym42. Autor pisze: „Moral-ność stanowi ich właściwość, jakby szczególny profil — nie znany w działaniu, które zakłada innych działaczy poza sobą. Tylko dzia-łanie, które zakłada jako działacza osobę — stwierdziliśmy, że tylko ta-kie zasługuje na nazwę »czyn« — odznacza się moralnością”43. To spra-wiło, że Wojtyła zawiera w doświadczeniu człowieka doświadczenie moralne44. Gdy zaś mowa o doświadczeniu człowieka jako doświad-czeniu moralnym, zwraca uwagę, że ów drugi typ doświadczenia, który można też nazwać doświadczeniem etycznym, nie jest tym sa-mym, co doświadczenie moralności. Nauka o moralności to nauka o ludzkim życiu. Jeżeli stosuje doświadczalno-indukcyjną metodę po-znania, jest nauką o określonych systemach etycznych funkcjonu-jących w różnych grupach ludzkich, społeczeństwach itd. Jest też nauką opisową, a nie wartościującą45. Jeżeli czyn, który odsłania człowieka w jego osobowych strukturach, ma być czynem moralnie dobrym lub złym, jego doświadczenie musi łączyć się z doświadcze-niem moralnym, gdyż moralność ściśle wiąże się z działadoświadcze-niem czło-wieka, w którego wyniku człowiek staje się twórcą moralności46. Odsłonięcie najgłębszych treści moralnego czynu osoby sprowadza się do odsłonięcia istotowych treści samego człowieka. Jest sięgnię-ciem w kierunku „tego, co nieredukowalne w człowieku”.
Jako że człowiek jest „spełniaczem” czynów dobrych lub złych moralnie, wartości te mogą się ujawniać tylko w jego działaniu47. Oczywiście, nie oznacza to, że krakowski filozof zamierzał antropolo-gię filozoficzną zastąpić etyką, a etykę — antropologią. Rzeczywisto-ści będące przedmiotem tych nauk Rzeczywisto-ściśle się z sobą wiążą, nie pozwa-lając się jednak utożsamić, tak jak utożsamić nie można czynu i moralności: „Moralność jest czymś istotowo różnym od działania ludzkiego, równocześnie jest z nim tak zespolona, że realnie nie
ist-42 Zob. W. S t r ó ż e w s k i: Doświadczenie i interpretacja..., s. 271.
43 K. W o j t y ł a: Osoba i czyn..., s. 59—60.
44 Zob. K. W o j t y ł a: Wypowiedź wstępna w czasie dyskusji nad „Osobą i czy-nem” w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim dnia 16 grudnia 1970 r. „Analecta Cra-coviensia” 1973—1974, nr 5—6, s. 53—54.
45 Por. K. W o j t y ł a: Osoba i czyn..., s. 88. Zob. także I d e m: Problem do-świadczenia w etyce. „Roczniki Filozoficzne” 1969, nr 17, z. 2, s. 17.
46 Zob. K. W o j t y ł a: Elementarz etyczny. Lublin 1983, s. 19—21.
47 Zob. K. W o j t y ł a: Osoba i czyn..., s. 60.
nieje bez działania ludzkiego, bez czynów. Istotowa odrębność nie zaciera egzystencjalnej łączności działania i moralności”48. J. Galaro-wicz stwierdza, że Wojtyła w swych antropologicznych pismach
„wyłącza przed nawias” treści moralne i poddaje oglądowi jedynie osobę i jej czyn. Analogicznie postępuje w pismach etycznych, w któ-rych podejmuje jedynie problematykę moralności, „wyłączając” treści antropologiczne49. Autor pisze: „Wartości moralne nie interesują nas tutaj dla nich samych — to właśnie jest temat etyki — interesuje nas natomiast jak najbardziej fakt ich stawania się w czynach, ich dyna-miczne fieri. Ono bowiem jeszcze głębiej i gruntowniej ujawnia nam osobę niż sam czyn”50.
Jerzy W. Gałkowski uważa, że Osoba i czyn napisana została z myślą o jak najpełniejszym wyjaśnieniu zjawiska moralności51. I mimo że bardziej trafne wydaje się dostrzeżenie w niej próby jak najgłębszego wyjaśnienia rzeczywistości osoby ludzkiej, to nie ulega wątpliwości, że rzeczywistość osoby jest w swoisty sposób rzeczywi-stością moralną. Sam Wojtyła zaznacza, że chociaż Osoba i czyn nie jest dziełem etycznym, droga do jego napisania prowadziła przez Miłość i odpowiedzialność — dzieło z założenia o charakterze etycz-nym. Szczególną uwagę zwraca na jeden ze swych wykładów mono-graficznych, prowadzonych na Katedrze Etyki Katolickiego Uniwersy-tetu Lubelskiego, którego tytuł brzmiał: Akt i przeżycie etyczne52. Miał on zaważyć na podjętej przez niego później tematyce antropolo-gicznej, przy jednoczesnym balansowaniu na pograniczu filozofii kla-sycznej oraz fenomenologii53. Być może dlatego niektórzy uważają, że kluczowe dzieło antropologiczne Wojtyły zostało napisane ze wzglę-du na poprzedzające ten fakt zainteresowania etyczne autora54. Z pewnością jednak postępowanie krakowskiego filozofa nie polega na badaniu etycznego działania człowieka-osoby przy z góry za-łożonej jego koncepcji. Miał on na względzie ukazanie osoby w jej świadomym i moralnie uwikłanym działaniu55. To ważna uwaga, gdyż nie można sądzić, że Osoba i czyn nie ma innego znaczenia poza
„by-Czyn, który ujawnia osobę
139
48 Ibidem, s. 119.
49 Zob. J. G a l a r o w i c z: Imię własne człowieka..., s. 105.
50 K. W o j t y ł a: Osoba i czyn..., s. 60.
51 Zob. J.W. G a ł k o w s k i: Natura, osoba, wolność. „Analecta Cracoviensia”
1973—1974, nr 5—6, s. 178.
52 W niniejszej pracy następuje odwołanie się do artykułu zawartego w opraco-waniu: Zagadnienie podmiotu moralności...
53 Zob. K. W o j t y ł a: Wypowiedź wstępna w czasie dyskusji nad „Osobą i czy-nem”..., s. 53—54.
54 Zob. H. P i l u ś: Teoria osoby w klamrach metodologii..., s. 224.
55 Zob. A. P ó ł t a w s k i: Człowiek a świadomość..., s. 46.
ciem dla etyki” — zwraca uwagę Gałkowski. To dzieło antropologicz-ne, ważne samo w sobie56 i oryginalne również z uwagi na łączenie doświadczenia człowieka z doświadczeniem moralnym. Tego nie robił ani św. Tomasz z Akwinu, ani M. Scheler, którzy rozpatrywali je odrębnie, obydwa absolutyzując57.
Dla antropologii adekwatnej ważny jest czyn, ale czyn moralnie dobry lub zły, gdyż osoba bardziej niż w czynie neutralnym (jeżeli o takim w ogóle można mówić) ujawnia się w czynie moralnym58. A. Półtawski twierdzi, że potrzeba pogłębienia zrozumienia ludzkiej podmiotowości prowadzi do ujęcia ludzkiej osoby jako animal mora-le59. Przeżycie, w którym dane jest „to, co nieredukowalne w człowie-ku”, nie jest przeżyciem takim, jak w ujęciu Husserla, czyli poznaw-czym aktem świadomości. Świadomość w rozumieniu Wojtyły nie poznaje, lecz jedynie odzwierciedla wiedzę lub samowiedzę i interio-ryzuje ją. Jest to przeżycie etyczne, chociaż nie w znaczeniu Schele-rowskim. To przeżycie, które zrozumiałe staje się dopiero wówczas, gdy rozpatruje się je wraz z dynamizmem człowieka odsłaniającego w sobie obecność płaszczyzny moralnej. Innymi słowy, ukazując ludz-ki czyn jako podlegający ocenie moralnej, przeżycie to daje wgląd nie tylko w rzeczywistość moralną, ale także, a może przede wszystkim — w rzeczywistość osoby ludzkiej, w autentycznie osobową podmioto-wość człowieka60.
Natomiast M.A. Krąpiec ma wątpliwości, czy czyn moralnie nace-chowany należy rozpatrywać w ramach antropologii filozoficznej,
Natomiast M.A. Krąpiec ma wątpliwości, czy czyn moralnie nace-chowany należy rozpatrywać w ramach antropologii filozoficznej,