KULT MOLOCHA JAKO FORMA PRAWA DOTYCZĄCEGO PIERWORODNYCH

Inicjatorami tego kierunku interpretacji byli G.F. Daumer i F.W. Ghil-lany33. W swoich badaniach skoncentrowali się oni na ewolucji religii sta-rożytnego Izraela przed ustaleniem ortodoksyjnego jahwizmu. Twierdzili, że w religii patriarchów i religii Mojżeszowej praktykowano ofi ary dla Molocha, a dopiero w późniejszym czasie Jahwe został odróżniony od tego bóstwa. Właśnie w tym kluczu interpretowali oni nakaz Prawa ofi arowania dla Boga pierworodnych zawarty w Wj 13,2 i 22,28. W ich mniemaniu prawo to jest świadectwem pierwotnego kultu Molocha w Izraelu, które dopiero później zostało zmodyfi kowane poprzez pozwolenie na składanie zamiast dzieci ofi a-ry zastępczej ze zwierząt. Poglądy tych uczonych wyznaczyły główny kieru-nek badań nad kultem Molocha w XIX w. Dopiero pod koniec tego wieku

29 K. Elliger i W. Zimmerli uważali, że dzieci składane w ofi erze były owocem kultycz-nych rytów seksualkultycz-nych (K. Elliger, Leviticus (HAT 4), Tübingen 1966, 241; W. Zim-merli, Ezechiel, Bd. I (BKAT 13), Neukirchen-Vluyn 1969, 357). Day zdecydowanie odrzuca tę interpretację (Day, Molech, 23). Hartley interpretuje zakaz kultu Molocha jako zagrożenie jedności narodu ( J.E. Hartley, Leviticus (WBC 4), Dallas 1992, 336).

30 Zob. Day, Molech, 22-24.

31 Zob. Vermes, „Leviticus 18:21”, 117-118.

32 Zob. Day, Molech, 22.

33 Zob. G.F. Daumer, Der Feuer- und Moloch-dienst der alten Hebräer als urväterlicher,

lega-ler, orthodoxer Kultus der Nation, Braunschweig 1842; F.W. Ghillany, Die Menschenopfer der alten Hebräer, Nurenberg 1842.

W.W. Baudissin i A. Kamphausen odrzucili poglądy Daumera i Ghillany’ego dotyczące relacji Jahwe–Moloch34.

Podstawą do włączenia prawa dotyczącego pierworodnych (por. Wj 13,2.11-15; 22,28b-29; 34,19-20) do dyskusji nad kultem Molocha jest idea oddania – ofi arowania dzieci Bogu. Ponadto dwa z powyższych teks-tów zawierają słowa znane z perykop dotyczących kultu Molocha: Wj 13,12 (weha#ăbaretā) i Wj 22,28 (titten). Za połączeniem kultu Molocha z pra-wem pierworodnych, zdaniem zwolenników tego utożsamienia, przemawia również fakt, że tekst Wj 22,28b-29, który uważany jest za najstarszą for-mę tego prawa, nie mówi nic o możliwości wykupienia pierworodnych ludzi i zwierząt. Na tej podstawie wielu dawnych egzegetów sądziło, że pierwotne prawo dotyczące pierworodnych wzywało do złożenia ich w ofi erze, podczas gdy zmodyfi kowana, późniejsza jego forma dozwalała ich wykupywanie (Wj 13,11-15; 34,19-20; Lb 18,15-16)35. Według R. de Vaux opinia ta jest arbi-tralna, ponieważ duży szacunek, którym cieszyli się pierworodni, czyni po-wyższą hipotezę wręcz niemożliwą. Ponadto uczony stwierdza, że Wj 34,19-20 (forma prawa pierworodnych dopuszczająca wykup) jest tekstem starszym niż Wj 22,28-29, który ma formę absolutną (nie dopuszcza wykupu). Po-równanie Wj 22 i Wj 34 nie pozwala stwierdzić, że pierwotne rygorystyczne prawo zostało zmodyfi kowane w późniejszym czasie. Byłoby rzeczą nielo-giczną i nieprawdopodobną, gdyby w jakimkolwiek narodzie istniało prawo ofi arowywania pierworodnych, którzy gwarantowali przetrwanie narodu. Nie istniało ono również nigdy w Izraelu, nawet u jego początków36.

O. Eissfeldt uważał, że w czasach, w których wykup był już dozwolo-ny, składano jeszcze czasami ofi ary z dzieci. Prawo to odniósł on do kultu

34 Pierwszy z nich bronił fenickiego pochodzenia kultu Molocha i wiązał go z Melkar-tem (Baudissin, Jahve et Moloch). Zasługą Kamphausena było danie krytycznej, biblij-nie uzasadnionej, bazy do odpowiedzi na dominującą w XIX w. propozycję Daumera-Ghillany’ego (A. Kamphausen, Das Verhältnis des Menschenopfers zur israelitischen

Reli-gion, Bonn 1896).

35 Zob. K. Finsterbusch, „Th e First-Born between Sacrifi ce and Redemption in the He-brew Bible”, w: Human Sacrifi ce, 108; O. Kaiser, „Den Erstgeborenen deiner Söhne sollst du mir geben: Erwägungen zum Kinderopfer im Alten Testament”, w: Denkender

Laube, Festschrift C.H. Ratschow, red. O. Kaiser, Berlin 1976, 24-48; Lange, „«Th ey Burn

Th eir Sons and Daughters»”, 117-118,124-125,129. Y. Ariel stwierdza jednak, że nie jesteśmy w stanie wskazać źródła ani początku praktyki wykupywania pierworodnych synów (Y. Ariel, „Still Ransoming the First-Born Sons? Pidyon Habben and Its Survival in the Jewish Tradition”, w: Human Sacrifi ce, 306-308).

36 Zob. M. Bauks, „Th e Th eological Implications of Child Sacrifi ce in and beyond the Biblical Context in Relation to Genesis 22 and Judges 11”, w: Human Sacrifi ce, 77-78; Kondracki, „Pochodzenie i szczególny charakter rytuału ofi arniczego Izraela”, 215; Milgrom, „Were the Firstborn Sacrifi ced to YHWH?”, 49,55; L. Moraldi, Espiazione

sacrifi cale e riti espiatori nell’ambiente biblico e nell’Antico Testamento, Roma 1956, 107;

Molocha i stwierdził, że składanie dzieci w okresie sprzed reformy deutero-nomistycznej było dozwolone w ofi cjalnym jahwizmie37.

W drugiej połowie XX w. niektórzy uczeni powrócili do utożsamienia kultu Molocha z kultem Jahwe. Twierdzili, że pomimo iż Moloch pierwotnie był bóstwem pogańskim, to jednak jego kult był utożsamiany z kultem Jah-we38. Powyższe utożsamienie oparte jest na trzykrotnym stwierdzeniu w Jr (7,31; 19,5; 32,35), że Jahwe nie nakazał składać Izraelitom dzieci w ofi erze, tak jak myśleli składający je. Ofi ary te, według opinii zwolenników tej hipo-tezy, były uważane za realizację prawa pierworodnych.

Prawo dotyczące pierworodnych i kult Molocha nie mogą być jednak utożsamione39, ponieważ to pierwsze odnosiło się tylko do dzieci narodzo-nych, jak mówi sama nazwa, jako pierwsze, natomiast w tekstach odnoszą-cych się do kultu Molocha jest mowa o składaniu dzieci w ogólności, nigdy nie mówi się o pierworodnych. Poza tym prawo odnoszące się do ofi arowa-nia pierworodnych dotyczyło tylko i wyłącznie synów40, natomiast w kulcie Molocha były ofi arowywane również córki (por. Pwt 18,10; Jr 7,31;32,35; Ez 16,20; 2 Krl 17,17; 23,10).

Także Ez 20,25-26 jest niekiedy przytaczany jako tekst potwierdzają-cy istnienie w Izraelu praktyki ofi arowywania pierworodnych41. Rozumienie jednak tego tekstu jako nakazu Jahwe do składania ofi ar z dzieci nie jest możliwe, ponieważ w Izraelu nigdy nie praktykowano ofi ar z pierworodnych. Prorok wielokrotnie wyraźnie potępia takie ofi ary (por. Ez 16,20-21; 20,31; 22,31; 23,37-39). Ez 20,25-26 musi być analizowany w swoim kontekście. Cały rozdział dwudziesty poświęcony jest niewierności Izraela i jego uka-raniu. Bóg karci swój lud przez złe prawo i przez zwyczaje, które nie dają mu życia (ofi ary z pierworodnych). Prorok odnosi się do prawa z Wj

22,28-37 Zob. O. Eissfeldt, Molk als Opferbegriff im Punischen und Hebräischen und das Ende

Got-tes Moloch, Halle 1935, 51-55; tenże, „Menschenopfer”, w: RGG3 IV 868. Zob. także B.S. Childs, Th e Book of Exodus (OTL), Philadelphia 1974, 195.

38 Zob. W. Eichrodt, Th eologie des Alten Testaments, t. I, Leipzig 1957-655, 89-90, 123; M. Buber, Königtum Gottes, Heidelberg 19563, 173; Heider, Th e Cult of Molek, 401-408; H. Irsigler, Gottesgericht und Jahwetag, St. Ottilien 1977, 34; Lange, „«Th ey Burn Th eir Sons and Daughters»”, 129.

39 Zob. Day, Molech, 67; H. Gese, „Ezechiel 20,25f. und die Erstgeburtsopfer”, w: Beiträge

zur Alttestamentlichen Th eologie, Festschrift W. Zimmerli, red. H. Donner, R. Hanhart,

R. Smend, Göttingen 1977, 143-145; Heider, Th e Cult of Molek, 254; Milgrom, „Were the Firstborn Sacrifi ced to YHWH?”, 54-55; P.G. Mosca, Child Sacrifi ce in Canaanite

and Israelite Religion: A Study in Mulk and mlk (nieopublikowana rozprawa doktorska),

Harvard University 1975, 236-237.

40 K. Finsterbusch, na podstawie analizy Wj 22,28-29; 34,19-20 i Lb 18,15, uważa, że prawo ofi arowania Bogu pierworodnych obejmowało również dziewczynki (Finster-busch, „Th e First-Born between Sacrifi ce and Redemption in the Hebrew Bible”, 92-93,96,101,108).

41 Zob. Finsterbusch, „Th e First-Born between Sacrifi ce and Redemption in the Hebrew Bible”, 88-91; Lange, „«Th ey Burn Th eir Sons and Daughters»”, 116.

29, które było dobre, lecz naród zrozumiał je źle – w sensie materialnym i poszedł za błędnym postępowaniem sąsiadów. Poprawne podejście do tego tematu przedstawia Jr 7,31 i Jr 19,5 – jest ono przeciwne tekstowi z Ez 20,25-2642. Teksty z Jr nie utożsamiają Jahwe z Molochem; nie stwierdza-ją, że to właśnie Jahwe kazał składać dzieci w ofi erze, lecz przeciwnie – są świadectwem opozycji wobec tych, którzy tak myśleli43.

Day odrzuca utożsamienie Molocha z Jahwe, ponieważ niemożliwe jest, aby Jahwe mógł być utożsamiany z bóstwem chtonicznym. Przez długi czas Szeol był uważany za królestwo, które nie było ściśle łączone z Jahwe (por. Ps 6,6; 88,11-13). W niektórych synkretycznych kręgach Jahwe był utożsa-miany z Baalem (por. Oz 2,18), jest mało prawdopodobne, by w tym samym czasie był utożsamiany z Molochem, który jako bóstwo chtoniczne był jego przeciwieństwem. Ponadto kult Molocha nie był nigdy sprawowany w świą-tyni jerozolimskiej, lecz w oddzielnym miejscu, w Dolinie Ben Hinnom. Powyższe argumenty wskazują, że mamy do czynienia z dwoma różnymi bóstwami.

Jeśli ofi ary z dzieci były dozwolone i praktykowane w Izraelu przed re-formą Jozjasza, to dziwna wydaje się reakcja wojsk izraelskich spowodowana złożeniem przez Meszę, króla Moabu, własnego syna w ofi erze (por. 2 Krl 3,27). Tekst hebrajski mówi o „wielkim gniewie” (qes&ep-gādôl), jaki ogarnął Izraelitów. Interpretacja tego tekstu sprawia egzegetom wiele trudności, stąd przedstawione zostały różne wyjaśnienia przyczyny powrotu wojsk do swoje-go kraju44. Czy gniewu, o którym mówi tekst masorecki, nie można powią-zać z ofi arą złożoną przez króla i określić go jako oburzenia wywołanego tak „barbarzyńskim” czynem Meszy? Jeśli tak, to świadczyłoby o tym, że ofi ary z dzieci były czymś obcym Izraelitom.

Istnieją jednak w Starym Testamencie teksty, w których Jahwe jest po-łączony z ofi arami z ludzi. Są to Rdz 22,1-14; Sdz 11,30-4045.

P.G. Mosca uważa, że Rdz 22 miał dać podstawy (etiologia) do składa-nia ofi ar zastępczych zamiast pierworodnych46. Poza w. 14 trudno jest jednak wskazać na jakiekolwiek wskazówki formalne, które pozwalałyby traktować

42 Zob. de Vaux, Studies in Old Testament Sacrifi ce, 71-73.

43 Zob. Bauks, „Th e Th eological Implications of Child Sacrifi ce”, 79; Day, Molech, 65-71; Kondracki, „Pochodzenie i szczególny charakter rytuału ofi arniczego Izraela”, 216; Mil-grom, „Were the Firstborn Sacrifi ced to YHWH?”, 52-53.

44 Zob. M. Cogan, H. Tadmor, II Kings (AB 11), New York 1988, 47-48; J.B. Łach, Księgi

1-2 Królów. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy (PŚST IV/2), Poznań

2007, 395-396.

45 Zob. Eissfeldt, Molk als Opferbegriff , 48-52; Lange, „«Th ey Burn Th eir Sons and Dau-ghters»”, 118-119; Stolz, Strukturen und Figuren im Kult von Jerusalem, 207-208.

46 Zob. Mosca, Child Sacrifi ce in Canaanite and Israelite Religion, 237. Cf. także Bauks, „Th e Th eological Implications of Child Sacrifi ce”, 66 n.7, 75; Kondracki, „Pochodze-nie i szczególny charakter rytuału ofi arniczego Izraela”, 216; Lange, „«Th ey Burn Th eir Sons and Daughters»”, 127-128.

Rdz 22 jako etiologię. Wielu współczesnych egzegetów zakwestionowa-ło pogląd, jakoby opowiadanie Rdz 22 dawazakwestionowa-ło jakieś informacje dotyczące ofi arowywania dzieci w historii religii Izraela. G. von Rad i E.A. Speiser podkreślają, że czasownik nsh („poddawać próbie, doświadczać”) w w. 1 nie pozwala interpretować Rdz 22 jako rzeczywistego żądania Jahwe, aby Abra-ham złożył ofi arę ze swego syna47. Tak więc Rdz 22 nie jest uzasadnieniem składania ofi ar z dzieci, jak chciał tego Eissfeldt, ani nie odnosi się do kultu Molocha jako takiego, nie może więc być etiologią ofi ar zastępczych48.

Również opowiadanie o ofi arowaniu córki Jeftego (Sdz 11)49 nie może być argumentem w studium nad kultem Molocha, ponieważ brak w nim ter-minów technicznych, charakterystycznych dla tego kultu50. Jedynym, ewen-tualnym, odniesieniem do ofi ar molk jest ślub (neder), który złożył (11,30) i wypełnił (11,39) Jefte. De Vaux opierając się na przykładach zaczerpniętych z innych kultur świata starożytnego (opowiadanie o Idomeneusie pochodzą-ce z Krety i o Meandrze – Azja Mniejsza) stwierdza, że zwyczaj składania ślubu na wzór Jeftego był znany i praktykowany na Bliskim Wschodzie51. A. Kondracki i S. Landers uważają, że Sdz 11 jest nadzwyczajnym i od-osobnionym epizodem i dlatego nie może być traktowany jako dowód za istnieniem stałej praktyki czy zwyczaju składania dzieci w ofi erze52. Milgrom stwierdza, że ślub Jeftego nie różni się zasadniczo od klątwy, do której zo-bowiązywano się podczas wojny53.

47 Zob. G. von Rad, Genesis: A Commentary (OTL), Philadelphia 1972, 239, 244; E.A. Speiser, Genesis (AB 1), Garden City – New York 1964, 164; de Vaux, Studies in Old

Testament Sacrifi ce, 66-68. Zob. także: Bauks, „Th e Th eological Implications of Child

Sacrifi ce”, 69-72; Lange, „«Th ey Burn Th eir Sons and Daughters»”, 126-127; Milgrom, „Were the Firstborn Sacrifi ced to YHWH?”, 52. W tym duchu – wystawienie Abraha-ma na próbę – tekst Rdz 22 był interpretowany również przez literaturę apokryfi czną (zob. Berthelot, „Jewish Views of Human Sacrifi ce”, 162-165,168-170).

48 Zob. Bauks, „Th e Th eological Implications of Child Sacrifi ce”, 84-85; Heider, Th e Cult

of Molek, 273-277.

49 Na temat rabinicznej interpretacji ofi ary Jeftego zob. T. Ilan, „Gender Diff erence and the Rabbis. Bat Yiftah as Human Sacrifi ce”, w: Human Sacrifi ce, 175-189.

50 Zob. Bauks, „Th e Th eological Implications of Child Sacrifi ce”, 84; Heider, Th e Cult of

Molek, 279-280; Mosca, Child Sacrifi ce in Canaanite and Israelite Religion, 161.

51 Zob. de Vaux, Studies in Old Testament Sacrifi ce, 65-66. A także Berthelot, „Jewish Views of Human Sacrifi ce”, 166.

52 Zob. Kondracki, „Pochodzenie i szczególny charakter rytuału ofi arniczego Izraela”, 214; S. Landers, „Did Jephthah kill his daughter? [ Judg 11,10-31]”, BibRev 7 (1991), 28-31.

4. O. EISSFELDT

W starożytnej Kartaginie i innych punickich koloniach zachodniego obszaru Morza Śródziemnego znane były i praktykowane w formie regular-nego kultu ofi ary z dzieci. Wzmianki o kulcie znajdują się w pismach auto-rów starożytnych, jak auto-również u Ojców Kościoła54. Zostały one ostatecznie potwierdzone przez archeologię, dzięki której znamy dziś cmentarzyska ofi ar i pochodzące z nich stele z inskrypcjami odnoszącymi się bezpośrednio do ofi ar, a pośrednio również do kultu55. W inskrypcjach często pojawia się słowo mlk. Berger, jako pierwszy, już w 1897 r. odnosił słowo to do ofi ar, twierdząc, że mlk ’dm określało przedmiot złożony w ofi erze.

W 1930 r. J. i P. Alquier odkryli w Algierii (N’Gaous) trzy stele z na-pisami w języku łacińskim pochodzące z przełomu II i III w. po Chr. Do-tyczyły one wotywnych ofi ar złożonych dla Saturna. Pojawiające się na nich napisy łacińskie morcomor, morchomor, mochomor i molchomor zostały uznane za późny wariant punickiej inskrypcji mlk ’mr, którą Chabot zinterpretował jako „obietnica lub wypełnienie obietnicy baranka”56. W 1932 r. J. Carcopino zinterpretował inskrypcje łacińskie w nowy sposób; stwierdził, że nie mówią one o ofi arach składanych z dzieci, ale o zastąpieniu dzieci przez jagnięta57.

W ten sposób został przygotowany teren dla kolejnego ważnego etapu studiów nad kultem Molocha. Zainicjował go O. Eissfeldt pracą Molk als Opferbegriff im Punischen und Hebräischen und das Ende Gottes Moloch, wydaną w 1935 r. w Halle. Opracowanie niemieckiego uczonego wywarło niezatarty ślad w studiach nad Molochem w XX w., gdyż stało się punktem odniesienia dla wielu dalszych badań.

Eissfeldt skupił się na inskrypcjach punickich zawierających słowo mlk. Analizując je stwierdził, że badany termin występuje w nich w opozycji do imienia bóstwa, któremu składano ofi arę. Nie mógł więc być imieniem bóstwa, lecz był, zdaniem uczonego, terminem technicznym na określenie samej ofi ary. Inskrypcję mlk ’dm odczytał jako „obietnica, ofi ara człowieka” w znaczeniu ofi ara z człowieka (genetivus obiectivus), bądź, jeszcze bardziej

54 Zob. Day, Molech, 87-91; Wypustek, „Th e Problem of Human Sacrifi ces in Roman North Africa”, 263-280.

55 Zob. L.E. Stager, „Cartage: A View from the Tophet”, w: Phönizier im Westen, red. H.G. von Niemeyer, Mainz Am Rhein 1982, 155-166; L.E. Stager, S.R. Wolff , „Child Sacrifi ce At Cartage – Religious Rite or Population Control”, BAR 10/1 (1984), 31-51.

56 Zob. nota dodatkowa do artykułu S. Gsell, „Stèles votives à Saturne découvertes près de N’Gaous (Algiére), par Jeanne et Prosper Alquier”, CRAIBL (1931), 26-27.

57 Zob. J. Carcopino, „Survivances par substitution des sacrifi ces d’enfants dans l’Afrique romaine”, RHR 106 (1932), 592-599.

prawdopodobnie, ofi ara złożona przez człowieka (genetivus subiectivus)58. Na-tomiast napis mlk ’mr zinterpretował jako punicki odpowiednik łacińskiego molchomor i na tej podstawie nadał mu znaczenie „wotum, ofi ara baranka” (hebr. ’immēr). Eissfeldt, opierając się na inskrypcjach łacińskich, stwierdził, że punickie mlk powinno być czytane jako molk.W ofi arach molk baranek był ofi arą zastępczą, na co wskazują teksty łacińskie (agnus pro vicario), czyli był składany w ofi erze zamiast dziecka.

Stele, na których występowały powyższe inskrypcje, dedykowane były bóstwu o imieniu Baal Hammon, niekiedy wraz z jego małżonką Tanit59, zaś stele łacińskie Saturnowi, który był odpowiednikiem Baal Hammona.

Wyjątkowo ważny w teorii Eissfeldta stał się termin lmlk, który uczony zinterpretował jako techniczny termin dotyczący ofi ary. To samo słowo (mlk z przyimkiem l) występuje aż 161 razy w ST, z tego 7 razy odnosi się do Molocha (lammōlek; por. Kpł 18,21; 20,2.3.4; 1 Krl 11,7; 2 Krl 23,10; Jr 32,35). Eissfeldt, przez analogię do inskrypcji punickich, stwierdził, że bi-blijny zwrot lmlk nie oznacza „dla Molocha”, lecz jest technicznym terminem na określenie ofi ar składanych z dzieci w znaczeniu „jako ofi ara molk”60. Na poparcie swego stanowiska przytoczył Rdz 22,2.13 („jako ofi arę całopalną”) i Pwt 23,19 („jako rzeczy ofi arowanej ślubem”), w których przyimek l wy-stępuje w znaczeniu „jako”61. Tradycyjnej interpretacji terminu lammōlek („dla Molocha”) sprzeciwia się także, zdaniem niemieckiego uczonego, rodzajnik, na który wskazuje masorecka wokalizacja przyimka. Skoro mlk jest poprze-dzone rodzajnikiem, to nie może wskazywać imienia własnego bóstwa62. Obecność rodzajnika nie jest jednak argumentem przekonującym i wystar-czającym za odrzuceniem mlk jako imienia własnego, ponieważ również imię Baala jest często poprzedzane rodzajnikiem63.

Mlk była ofi arą wotywną. Celem jej było uzyskanie błogosławieństwa bóstwa, któremu była składana. Sama ofi ara tego typu wraz z postawieniem steli była wypełnieniem ślubu złożonego w sytuacji jakiegoś zagrożenia lub niebezpieczeństwa64. Istnieją jednak dane, które wskazują, że mlk mogła być też ofi arą wyrażającą błaganie i prośbę w wyjątkowo trudnej sytuacji doty-czącej raczej sfery życia społeczno-politycznego niż prywatnego.

58 Zob. Eissfeldt, Molk als Opferbegriff , 19. Férvier inskrypcję mlk ’dm przetłumaczył jako „ofi ara krwi” i na tej podstawie zanegował zastępcze znaczenie ofi ar molk.

59 Zob. Day, Molech, 37-40.

60 Zob. Eissfeldt, Molk als Opferbegriff , 30. Tego samego zdania jest również Lange («Th ey Burn Th eir Sons and Daughters»”, 115).

61 Zob. Reynolds, „Molek: Dead or Alive?”, 144-145.

62 Zob. Eissfeldt, Molk als Opferbegriff , 36-40.

63 Zob. A. Even-Shoshan, A New Concordance of the Bible, Jerusalem 1997, 195.

64 Zob. Stager, Wolff , „Child Sacrifi ce at Cartage”, 44-45; de Vaux, Studies in Old

Zdaniem Eissfeldta zmiana znaczenia zwrotu lmlk (z „jako ofi ara molk” na „dla Molocha”) dokonała się pod wpływem reformy deuteronomistycz-nej za czasów Jozjasza. Była ona konieczna, ponieważ do czasów reformy ofi arowanie dzieci było częścią ortodoksyjnego kultu Jahwe (por. wezwa-nie do ofi arowania Bogu pierworodnych). Według uczonego ofi ary z dzieci były dozwolone do czasów Jozjasza, choć praktykowane sporadycznie, na co wskazują Rdz 22 i Sdz 11. Ofi ary z dzieci, według teorii niemieckiego bada-cza, niekoniecznie musiały być zapożyczone od Kananejczyków czy Fenicjan, choć w kwestii pochodzenia kultu nie wypowiedział się on jednoznacznie. Milczenie ksiąg historycznych i prorockich na temat kultu Molocha przy-pisywał połowiczności tradycji bądź istnieniu innych, znacznie ważniejszych i bardziej rozpowszechnionych, nadużyć dotyczących sfery kultu. Jednak 2 Krl 3,27 jest oczywistym dowodem na istnienie ofi ar składanych z dzieci. Chociaż reforma deuteronomistyczna wystąpiła przeciwko tym praktykom jako sprzecznym z prawdziwym kultem Jahwe, to jednak prorocy (por. Jr 32,35 i Ez 20,25-26) wskazują na faktyczny stan rzeczy65.

A. Alt poparł poglądy Eissfeldta. Wskazał, że mlk może być formą yiph‘il pochodzącą od rdzenia hlk, która w fenickiej Kartaginie miała znacze-nie „ofi arowywać”66. Jego zdaniem słowo mlk odnosi się do „ofi ary”, jednak samo w sobie nie oznacza „ofi ary z człowieka”, ponieważ określana jest ona przez zwrot mlk ’dm.

Wielu uczonych bardzo krytycznie przyjęło poglądy Eissfeldta. Ogólnie rzecz ujmując, można stwierdzić, że o ile zgadzano się z jego interpretacją punickich inskrypcji, to jednak zdecydowanie krytykowano poglądy niemie-ckiego uczonego odnoszące się do danych biblijnych67. Głównymi przeciw-nikami teorii Eissfeldta byli R. De Vaux i A. Bea. Pierwszy z nich zgodził się z interpretacją mlk’mr, lecz skrytykował i nie przyjął tłumaczeń innych terminów punickich dokonanych przez niemieckiego badacza68. Augustin Bea skoncentrował się jedynie na historyczno-religijnych poglądach

Eissfel-65 Zob. Eissfeldt, Molk als Opferbegriff , 46-65.

66 Zob. A. Alt, „Die phönikischen Inschriften von Karatepe”, WO 1 (1949), 272-287; Reynolds, „Molek: Dead or Alive?”, 138-150.

67 Zob. W.F. Albright, „Review of Molk als Opferbegriff , by O. Eissfeldt”, JPOS 15 (1935), 344; E. Dhorme, „Review of Molk als Opferbegriff , by O. Eissfeldt”, RHR 113 (1936), 276-278; R. Dussaud, „Review of Molk als Opferbegriff , by O. Eisff eldt”, Syria 16 (1935), 407-409; L. Rost, „Review of Molk als Opferbegriff , by O. Eissfeldt”, Deutsche

Litera-turzeitung 57 (1936), 1651-1652; W. von Soden, „Review of Molk als Opferbegriff , by

O. Eissfeldt”, TLZ 61 (1936), 45-46. Głównymi obrońcami tez Eissfeldta byli R. Dus-saud (R. DusDus-saud, „Review of Molk als Opferbegriff , by O. Eissfeldt”, AfO 11 (1936), 167-168; tenże, „Précisions épigraphiques touchant les sacrifi ces puniques d’enfants”,

CRAIBL (1946), 376-377) i w czasach nam bliższych P.G. Mosca (Mosca, Child Sacri-fi ce in Canaanite and Israelite Religion).

68 Zob. R de Vaux, „Review of Molk als Opferbegriff , by O. Eissfeldt”, RB 45 (1936), 278-282.

dta69. Na podstawie występowania słowa mōlek w Kpł postawił pytanie, jak deuteronomista mógł zmienić imię bóstwa na rodzaj ofi ary, zachowując rów-nocześnie imię Moloch w późniejszym Kodeksie Świętości?