W tym numerze rozpoczynamy cykl „Kultura jêzyka”, w którym prezentujemy w¹tpliwoœci jêzykowe drêcz¹ce Polaków i propozycje ich rozwi¹zania. Wybór porad jêzykowych przedstawionych w tym nume-rze pochodzi z biuletynu „Komunikaty Rady Jêzyka Polskiego Polskiej Akademii Nauk”1, ich autorem jest prof. Walery Pisarek – znany popularyzator wiedzy o jêzyku polskim.
W przysz³oœci chêtnie bêdziemy w tej ubryce odpowiadaæ na pytania i w¹tpliwoœci Czytelników. Piszcie do nas i pytajcie (red.).
Mieszkaniec (miasta) Akoli – to akolanin
Odpowiadając p. Aleksandrowi J., potwierdzam słuszność jego przeko-nania, że najstosowniejszą polską nazwą mieszkańca indyjskiego miasta Akola jest forma akolanin, utworzona za pomocą przyrostka -anin. Teore-tycznie mogłaby z nim konkurować forma akolczyk, utworzona za pomocą przyrostka -czyk, ale tę choćby ze względu na przypadkowe skojarzenia z kolczykiem uważam za mniej stosowną.
Zwracam jednak uwagę, że nazwy mieszkańców miast piszemy małymi literami, a więc należy pisać akolanin jak warszawianin, a nie:
Akolanin.
-u lub -a w dopełniaczu rzeczownika kwazar
Z Centrum Astronomicznego w Warszawie zapytano, dlaczego słow-niki języka polskiego wymagają dla rzeczownika kwazar dopełniacza kwazaru, choć wśród astronomów warszawskich w użyciu jest niemal wyłącznie dopełniacz kwazara. Jak się przekonałem, także w krakowskim środowisku astronomicznym panuje forma kwazara. Kwazar to „bardzo odległy pozagalaktyczny obiekt niebieski, będący silnym źródłem pro-mieniowania”. Sama nazwa jest spolszczoną formą angielskiego wyrazu quasar, który stanowi swoisty amerykański skrótowiec nazwy quasi-star, czyli ‘niby gwiazda’. Jako wzór deklinacyjny dla wyrazu kwazar narzuca
KULTURA JÊZYKA
się wyraz pulsar, który według słowników i tym razem zgodnie z uży-ciem ma dopełniacz pulsara.
Pisząc „słowniki języka polskiego”, mam na myśli wszystkie ostatnie wersje słownika języka polskiego wydane przez PWN, „Nowy słownik ortograficzny PWN”, a także „Słownik współczesnego języka polskiego”
pod red. B. Dunaja i „Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny” H.
Zgółkowej. W haśle kwazar w obu tych ostatnich słownikach stwierdzamy jednak znamienną rozbieżność między informacją fleksyjną (kwazar, kwa-zaru) a przykładami użycia: Widmo kwazara, pulsacja kwazara. W takiej sytuacji nie pozostaje nic innego do zrobienia, jak apelować do redaktorów wszystkich słowników języka polskiego co najmniej o dopuszczenie jako obocznej formy dopełniacza kwazara.
Głaz nie jest obeliskiem
Odpowiadając na list p. M. J. z Warszawy, zapewne potwierdziłem słuszność jego przekonania, że pomnika o formie głazu, w szczególności zaś tego, którego fotografię Pan załączył, nie można nazwać obeliskiem.
Obeliskiem bowiem – zgodnie z etymologią tego wyrazu – nazywa się (cy-tuję „Słownik wyrazów obcych” PWN) wysoki, najczęściej czworoboczny słup zwężający się ku górze, ścięty u szczytu, w formie wydłużonego ostro-słupa. W Europie od kilku wieków obeliski służą jako pomniki lub jako dekoracyjne elementy architektoniczne. Wyraz ten zapożyczyła polszczyz-na – podobnie jak wiele innych języków – z języka greckiego, a greckie obeliskos jest zdrobnieniem rzeczownika obelós ‘rożen’.
Według „Encyklopedii kultury antycznej” PWN obelisk to pomnik egipski w kształcie wolno stojącego, wysmukłego, czworokątnego słupa zwężającego się ku górze i zakończonego piramidalnie. Obeliski wykuwane były przeważnie w monolitach granitowych, na ścianach ich znajdowały się napisy hieroglificzne. W starożytnym Egipcie obeliski związane były z kultem boga Ra.
Jak z tego wynika, nie każdy obelisk jest pomnikiem i nie każdy pom-nik – obeliskiem. Nie jest nim z pewnością pompom-nik o kształcie głazu narzu-towego.
O przymiotniku serbołużycki w nazwie Towarzystwa
Pyta prezes Towarzystwa Polsko-Serbołużyckiego: „W związku z nasu-wającymi się wątpliwościami co do zgodności nazwy [naszego Towarzys-twa] z normami języka polskiego, zapytujemy, czy nazwa ta jest poprawna.”
Przedstawiłem Państwa pytanie na posiedzeniu Komitetu Języko-znawstwa PAN i teraz nie tylko we własnym imieniu odpowiadam.
Wątpliwości Państwa co do formy serbołużyckie w nazwie Towa-rzystwa uznane zostały przez wszystkich zabierających głos za całkowicie uzasadnione. Jednogłośnie też wszyscy się zgodzili, że forma łużyckie jest właściwsza. Człon Serbo- nie wnosi do niej dodatkowej informacji. Na do-miar złego może wprowadzać w błąd, nasuwając nieuzasadnione skoja-rzenie z błędną formą przymiotnika serbo-chorwacki (zamiast: serbsko-chorwacki). Przymiotnik serbsko-chorwacki utworzony został w wyniku połączenia wyrazów serbski i chorwacki. Natomiast przymiotnik serbo-łużycki utworzony został od nazwy etnicznej Serb Łużycki. W takim razie przymiotnik powinien by tu przybrać formę *łużyckoserbski zgodnie z zasa-dą, że podstawa wyrażenia tworzy zwykle drugi człon wyrazu złożonego (por. południowopolski od Polska Południowa, zimnowojenny od: zimna wojna itp.). Można więc uważać formę serbołużycki przynajmniej częścio-wo za nieprawidłową, choć ze względu na znaczne rozpowszechnienie (występuje w słownikach ortograficznych!) nie sposób jej dziś nazwać niepoprawną. W świadomości językowej większości Polaków Serbowie są wyłącznie narodem południowej Słowiańszczyzny i poza kręgami specja-listów nie kojarzy się tej nazwy z Łużyczanami.
Biorąc to wszystko pod uwagę, wyrażam opinię, że nazwa Towarzystwo Łużyckie jest stosowniejsza niż obecna nazwa Towarzystwo Polsko-Serbołużyckie.
Piszemy: słabo słyszący i słabo widzący
Odpowiadając na pytanie Departamentu Opieki, Wychowania i Mło-dzieży MEN, informuję uprzejmie, że zgodnie z obowiązującymi zasadami ortograficznymi formacje słabo widzący i słabo słyszący pisze się rozdziel-nie. Są to bowiem – żeby zacytować „Nowy słownik ortograficzny PWN”
pod redakcją Edwarda Polańskiego – „wyrażenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi jest imiesłowem odmiennym”; te zaś „traktuje się jako zestawienia i pisze rozdzielnie”. Tak samo rozstrzygają ewentualne wątpliwości „Zasady pisowni polskiej” S. Jodłowskiego i W. Taszyckiego w opracowaniu D. Jodłowskiej-Wesołowskiej: „Jako zestawienia pisane rozdzielnie traktuje się wyrażenia, których pierwszym członem jest przy-słówek, a drugim imiesłów odmienny [...]”.
Obie przywołane publikacje ilustrują swoje orzeczenia głównie tymi samymi przykładami: cicho pisząca (maszyna), daleko idący (wniosek), dziko rosnący, jednakowo brzmiący, szybko schnący itd.
Wyjątkowo pisze się łącznie takie utarte połączenia, jak jasnowidzący (tylko w znaczeniu ‘jasnowidz’) i długogrająca (płyta); wyrażenia słabo
widzący i słabo słyszący są zbyt świeże, by można je było do tego typu wyjątków zaliczyć.
Człony nr i numer w nazwach – małą literą
Rada Języka Polskiego rozpatrywała w dniu 20 maja br. na wniosek p. Danuty Giewartowskiej z Siedlec m.in. kwestię użycia wielkiej lub małej litery w wyrazie numer i w jego skrócie nr w nazwach typu Szkoła Pod-stawowa nr 5. Nie wszystkie bowiem słowniki ortograficzne są tu jedno-myślne, choć dominuje w nich – podobnie jak w praktyce szkolnej – mała litera.
Małą literę w zapisie Szkoła Podstawowa nr 5 można uzasadniać dwojako:
Można potraktować skrót nr tak, jak się traktuje skróty św. i gen., które jako składniki nazwy własnej pisze się małą literą, choć wyrazy święty i generał w postaci nie skróconej pisze się w nazwach wielkimi literami (a więc piszemy np. plac gen. Sikorskiego albo plac Generała Sikorskiego);
w takim wypadku należałoby pisać: Szkoła Podstawowa nr 5, ale Szkoła Podstawowa Numer 5.
Można też potraktować człon numer i jego skrót nr – w nazwach własnych – na tych samych prawach, jak się traktuje człony imienia, pod wezwaniem, do spraw, na rzecz, które zarówno w postaci skróconej, jak i nie skróconej pisze się małymi literami.
Rada opowiedziała się za drugą możliwością, to znaczy za pisownią Szkoła Podstawowa nr 5 i Szkoła Podstawowa numer 5.
Walery Pisarek