O miłości do krajobrazów
No, to po prostu nie dla mnie, powiedzia-ła mi pani B. Może na wiosnę, albo latem, wpaść tu na jedno popołudnie, to owszem, ale – mieszkać tu? Nie ma mowy! Zimą i w tuzin koni nikt by tu mnie nie wyciągnął z domu.
Tu nawet nie ma gdzie wypić dobrej latte.
A dokąd chodzicie na zakupy? A kino, w ogóle życie kulturalne? I ci ludzie! Tu przecież nic się nie dzieje!
Moja sytuacja chyba naprawdę nie jest zbyt dobra. Rzeczywiście nie ma tu kawiarni z porządną latte. Na zakupach człowiek stoi w kolejce do kasy z ludźmi, których zawartości wózka nie wziąłby nawet w prezencie. I przez to rzeczywiście zakupy tutaj to nic ciekawe-go. W kinie często nie ma ogrzewania, albo odwołują seans, bo przyszło za mało widzów, o repertuarze w ogóle nie warto mówić.
Pani B. jest kwintesencją setek ludzi, którzy od piętnastu lat komentują moje miasto: ko-legów, obcych, znajomych, a nawet przyjaciół.
Wszyscy właściwie mówią to samo: tu nic nie ma. Niektórzy mówią to ostrożnie, inni bar-dziej bezpośrednio.
I to prawda, jeśli człowiek szuka ofert.
Na wsi oferta jest niewielka, bo mała liczba mieszkańców oznacza mały popyt. Ten pro-blem nie wziął się bynajmniej z demogra-fi cznych trendów ostatnich lat, ale pogłębił
den demografi schen Trend der letzten Jahre ergeben, verschärft wurde es auch durch ver-änderte Gewinnansprüche der „Anbieter”: Es reicht eben nicht mehr aus, schwarze Zahlen zu schreiben, sie müssen tiefschwarz sein.
Also zieht man sich zurück.
Die Ratlosigkeit gegenüber reizarmen Ge-genden ist mir nicht fremd. Jedes Jahr sichte ich mit Freunden Dokumentarfi lme für die
„Provinziale” in Eberswalde. Dieses Filmfest hat sich die Regionen am Rand zur Herzenssa-che gemacht. Also sehen wir uns Filme an, die in allen möglichen Provinzen der Erde spielen.
Manche zeigen das Leben in der afrikanischen Wüste oder in den persischen Bergen. Dort ist es oft noch trockener, staubiger und schein-bar einförmiger als im Oderbruch. Trotzdem sieht man deutlich, dass den Menschen nicht langweilig ist. Sie können etwas mit ihrer Um-gebung anfangen. Wenn sie nicht gerade etwas zu tun haben, gucken sie einfach herum – das scheint ihnen zu genügen.
Dieses Phänomen ist auch in Büchern be-schrieben worden.
Mikael Niemi erzählt vom nordschwedi-schen Tornedal, das nach hiesigen Maßstä-ben wirklich nichts zu bieten hat – und er beschreibt den unendlichen Reichtum dieser Landschaft für jene, die sie sich aneignen.
Man liest vom kalten Wasser, von den Kiefern-wäldern, vom gefangenen und frisch über dem Feuer gebratenen Fisch. Geradezu schwindelig wird einem, wenn von den ersten Kartoff eln des Jahres die Rede ist, die die Sonnenstrah-len aufgenommen haben, gewachsen sind und nun in gelöster Butter genossen werden.
Anne Michaels berichtet von der nubischen Kultur am Nil, die aus einem symbiotischen Verhältnis mit dem Fluss entsprungen ist. Die Häuser sind wie aus der Erde gewachsen, sie sind vollkommen wie ein Geschöpf. Und die
się, bo „oferenci” zmienili swoje wymagania co do zysków. Nie wystarczy już bowiem „ro-bić zysk”, trzeba ro„ro-bić „megazysk”. Więc wy-cofują się stąd.
Bezradność wobec miejsc pozbawionych atrakcji nie jest mi obca. Rok do roku prze-glądam z przyjaciółmi fi lmy dokumentalne do
„Prowincjaliów” w Eberswalde. Ten festiwal wziął sobie do serca przede wszystkim sytu-ację regionów marginalnych. Oglądamy więc fi lmy rozgrywające się we wszelkich możli-wych prowincjach. Niektóre pokazują życie na afrykańskich pustyniach albo w perskich górach. Zdaje się, że jest tam jeszcze bardziej sucho, jeszcze więcej kurzu, i jeszcze mniej różnorodności niż nad Odrą. A mimo to widać wyraźnie, że ludzie się nie nudzą. Wiedzą, jak wykorzystać otoczenie. A jeśli akurat nie mają nic do roboty, to po prostu rozglądają się – i wydaje się, że im to wystarcza.
Ten fenomen można odnaleźć także w książkach.
Mikael Niemi opowiada o północno-szwedz-kim Tornedal, które według dzisiejszych kryte-riów rzeczywiście nie ma nic do zaoferowania – i opisuje nieskończone bogactwo tego kra-jobrazu, o ile tylko można je sobie przyswoić.
Czytamy więc o lodowatej wodzie, o sosnowych lasach, samodzielnie złowionych i świeżo upie-czonych nad ogniskiem rybach. Zawrotu głowy można dostać, czytając o pierwszych ziem-niakach, które dopiero złapały nieco promie-ni słonecznych, wyrosły, i teraz można je jeść z roztopionym masełkiem.
Anne Michaels pisze z kolei o kulturze nu-bijskiej nad Nilem, powstałej z symbiotyczne-go stosunku do rzeki. Domy wyrosły jak spod ziemi, przypominają jakieś stwory. A różno-rodność palm daktylowych jest tak duża, że wszystkie mają odrębne zastosowanie, wpisu-jąc się w cały ich system.
Vielfalt der Dattelpalmen hat ein feines Sys-tem an Nutzungen hervorgebracht, in dem alles seinen Zweck hat.
Es ist immer dasselbe: Die kleinen Abstu-fungen werden wichtig, in ihnen stecken un-endliche Sinnwelten; die Menschen und ihre Besonderheiten, das Wetter und die Jahres-zeiten, der Geruch der Luft, die Musik eines Landstrichs, die Klänge, der Geschmack der Speisen, die Vögel. Der Blick in den Garten off enbart jeden Tag Neuigkeiten, das Sehen reicht weit in die Landschaft hinein, die Ge-stalt annimmt und sich zugleich ausdiff eren-ziert. Für den, der eine solche Liebesbeziehung zum Raum hat, ist er ein unendlicher Kosmos.
In ihm treten die Elemente miteinander in Beziehung, sie sind die Sterne am Firmament.
Man kann sie nicht in eine andere Welt mit-nehmen – wer kennt nicht die Ernüchterung beim Essen und Trinken von Speisen und Ge-tränken aus einem Urlaubsland, die dort so gut geschmeckt hatten und zu Hause ihren Zauber schlagartig verloren hatten? Das ist nur ein schwacher Nachhall tradierter Land-schaftsbeziehungen.
Niemi und Michaels erzählen aber nicht nur von diesem Reichtum, sie berichten auch von der systematischen Zerstörung dieser Liebesbeziehungen zur Landschaft.
Den Menschen im Tornedal wird mit staat-lichem Druck ihre Sprache, das Miänkeli ausgetrieben, bis sie keine Worte mehr für den Überfl uss ihrer Landschaft haben und ihn selbst nicht mehr erkennen können. In der dritten Generation wollen alle nur noch weg in die Stadt und sie sagen: Hier ist doch nichts. Und das seit Jahrtausenden kultivier-te Land am Nil wird in den sechziger Jahren für einen Staudamm geopfert, die Menschen werden mit ihrem Vieh in schlampig hinge-stellte Neubausiedlungen geschaff t. Weinend stehen sie vor der Flutung an den verlasse-nen Siedlungen, es ist eine Tragödie.
Wygląda to zawsze tak samo: istotne stają się minimalne różnice, to w nich tkwią nie-skończone światy; ludzie i ich wyjątkowość, pogoda i pory roku, zapach powietrza, muzy-ka połaci ziemi, dźwięki, smaki potraw, ptaki.
Spojrzenie do ogrodu codziennie przynosi nowości, wzrok sięga głęboko w krajobraz, a ten nabiera kształtów i okazuje swą róż-norodność. Dla kogoś, kto potrafi rozwinąć w sobie taką miłość do krajobrazu, staje się on nieskończonym Kosmosem. Żywioły łączą się w nim w interakcji, są jak gwiazdy na fi rma-mencie. I nie można ich zabrać ze sobą do in-nego świata – któż z nas nie zna owego otrzeź-wiającego uczucia, gdy przywożąc jedzenie i picie z dalekiego kraju, w którym tak smako-wało, stwierdza w domu, że tu zupełnie straci-ły swój czar? To tylko słabe echo prawdziwej miłości do krajobrazu.
Niemi i Michaels piszą jednak nie tylko o tym bogactwie, ale także o systematycznym niszczeniu tego uczucia do krajobrazu. Lu-dziom w Tornedal politycy odbierają lokalny język, miänkeli, tak że sami nie potrafi ą już opisać bogactwa swojego krajobrazu, a przez to nie mogą tego bogactwa także dostrzec.
W trzecim pokoleniu wszyscy już po prostu chcą uciekać do miasta, mówią: Przecież tu nic nie ma. A kultywowana od tysiącleci ziemia nad Nilem została w latach sześćdziesiątych poświę-cona na budowę zapory, ludzie zostali przenie-sieni do byle jak postawionych nowych osie-dli. Z płaczem przyglądają się swym zalanym, opuszczonym osiedlom, to prawdziwy dramat.
Miliony takich historii nigdy nie zostały opowiedziane. Wystarczy tylko chwilę się za-stanowić, by dostrzec, że cały dwudziesty wiek to niekończące się niszczenie takich miłości, które ludzie od pokoleń rozwijali w stosunku do swoich krajobrazów: wypędzenia wojenne, rozkopywanie wsi na potrzeby górnictwa, pu-stoszenie żyznej ziemi na potrzeby infrastruk-tury miejskiej. Owoce miłości między ziemią
Millionen dieser Schicksale wurden nie erzählt. Wer nur eine Weile darüber nach-denkt, wird das zwanzigste Jahrhundert als eine nicht enden wollende Vernichtung von solchen Liebesbeziehungen empfi nden, die Menschen über Generationen zu ihrem Raum aufgebaut hatten: Die Kriegsvertreibungen, die Überbaggerung der Dörfer für den Berg-bau, die Verwüstung fruchtbarer Landstri-che für staatliLandstri-che Infrastrukturmaßnahmen.
Die Früchte der Beziehungen von Land und Mensch, ihre Gerichte, ihre Lieder, ihre Dia-lekte, sind mit den Vertreibungen spätestens eine Generation darauf untergegangen. Vor allem ist es die über lange Zeit gewachse-ne Sensibilität für den Raum selbst, die den dann folgenden Kulturen fehlen wird; für den Boden, für das Wasser, für den Wind. Aber wie gewaltsam die Zerstörung der Mensch–Raum–
Beziehung auch immer vonstatten ging – eines war immer: die Arroganz der Zerstörer gegen-über dem, was die betroff enen Menschen an ih-ren Raum band. Ich bin sicher, schon die ersten kolonialistischen Agenten Europas haben sich vor zweihundert Jahren in den Busch gestellt und gesagt: Hier ist doch nichts.
Menschen brauchen Sinn für das, was sie tun, wenn sie nicht krank werden oder abstumpfen wollen. Sie entwickeln diesen Sinn in Beziehungen. Früher geschah dies vor allem in drei Feldern: In ihren sozialen Beziehungen, in ihrer (Arbeits–)Beziehung zum Raum und in ihrer Beziehung zu Gott.
Das waren drei große Ressourcen, die sich gegenseitig speisen und inspirieren konnten – und wenn eine versiegte, gaben vielleicht die anderen noch etwas her. Heute sollen die sozialen Bindungen als einzige Quelle von Sinn und Glück herhalten. Damit sind sie überfordert, die Last ist zu groß, unser sozi-ales Leben birgt nun einmal auch Leid und Enttäuschung und immer wieder erleben wir das völlige Scheitern zwischenmenschlicher Glücksansprüche. Die Überlastung
menschli-a człowiekiem, potrmenschli-awy, pieśni, dimenschli-alekty, giną po wypędzeniu najpóźniej w drugim pokole-niu. To, czego brakuje następnym kulturom, to wytwarzająca się przez długie lata wrażli-wość na przestrzeń jako taką, na ziemię, wodę i powietrze. A przy tym tak jak gwałtowne były zniszczenia, tak pełni arogancji byli zawsze lu-dzie, którzy ich dokonywali: arogancji wobec tego, co łączyło ludzi z ich przestrzenią. Nie mam wątpliwości, że już pierwsi agenci euro-pejskich kolonistów stawali przed dwustu lat w buszu i mówili: Przecież tu nic nie ma.
Ludzie potrzebują widzieć sens w tym, co ro-bią, jeśli nie chcą być chorzy albo utracić wraż-liwości. Sens ten tworzą w interkacji. Dawniej interakcja taka rozgrywała się na trzech po-lach: w stosunkach społecznych, w stosunkach zawodowych i w stosunku do Boga. To były trzy wielkie źródła, które zasilały się wzajem-nie i inspirowały – a jeśli któreś wyschło, wciąż można było pozyskać coś z pozostałych. Dzi-siaj jedynym źródłem sensu i szczęścia mają być stosunki społeczne. Ale to zbyt wysokie wymagania, zbyt wielki ciężar, nasze życie społeczne przynosi przecież także niekiedy cierpienia i rozczarowania, i wciąż na nowo gubimy w nich poczucie wspólnego szczęścia.
Przeciążenie stosunków międzyludzkich tymi zadaniami to jedna z najważniejszych przy-czyn współczesnych chorób psychicznych.
I oczywiście najważniejsza podstawa wielkich przemysłów zastępczych – od sportu poprzez karierę, po telewizję.
Natomiast miłość do przestrzeni to chyba to, co niektórzy nazywają „ziemią rodzinną”,
„heimatem”. W Niemczech narodowi socja-liści twierdzili, że można zdefi niować ziemię rodzinną dla całego narodu. To bzdura, ziemia rodzinna zawsze wiąże się z konkretnym kraj-obrazem. Gdyby narodowi socjaliści wierzyli w coś takiego jak „ziemia rodzinna”, nigdy nie zaczęliby wojny. A mimo to niemieckie słowo
„heimat” nawet bez tych nadużyć brzmi
tro-cher Beziehungen mit diesen Ansprüchen ist eine der wichtigsten Ursachen der modernen psychischen Krankheiten. Und natürlich ist sie eine der besten Grundlagen der großen Surrogatindustrien vom Sport über die Karri-ere bis zum Fernsehen.
Die Liebesbeziehung zum Raum ist wohl das, was man Heimat nennt. In Deutschland haben die Nazis behauptet, Heimat ließe sich für eine Nation defi nieren. Das ist Unsinn, denn Heimat ist an einen Landschaftsraum gebunden. Hät-ten die Nazis Respekt vor so etwas wie Heimat gehabt, sie hätten nie einen Krieg angefangen.
Trotzdem hat das deutsche Wort Heimat auch ohne diese Missbrauchsgeschichte einen wei-nerlichen Klang. Das liegt sicher daran, dass Heimat meist erst dann artikuliert wird, wenn sie verloren geht. Viele Ausdrucksmöglichkei-ten für die Liebesbeziehung zum Raum sind verstummt. Briten, Schotten und Iren zum Bei-spiel haben noch eine Musik dafür: Es gibt dort Lieder, die nur zu einzelnen Dörfern gehören!
Wir haben in vielen Gegenden nur noch Ramm-stein und den Musikantenstadl. In manchen Regionen zehrt man davon, dass einmal ein Fontane die eigene Landschaft beschrieben hat, nur wenige sind danach noch gekommen und haben es ihm gleichgetan. Was an Heimat übrig geblieben ist, ist wortkarg.
Wie dem auch sei; Heimat kann man nicht kaufen und man kann sie nicht verkaufen. Sie entsteht nur durch Aneignung und Gestal-tung, durch Beziehung zum Raum. Es kann passieren, dass man sich den Latte selber kochen muss oder sogar dass in dieser Land-schaft Latte Macchiato gar nicht schmeckt.
Kein Wunder, dass das vielen nicht gefällt.
chę płaczliwie. Chyba dlatego, że najczęściej mówi się o „heimacie” wtedy, kiedy się go straciło. Wiele możliwości wyrażenia swej mi-łości do przestrzeni już nie istnieje. Środkiem wyrazu Brytyjczyków, Szkotów i Irlandczyków jest tutaj muzyka: istnieją piosenki poświęco-ne konkretnym wsiom! U nas w wielu okoli-cach słychać już tylko Rammsteina i niemiec-kie szlagiery. W niektórych regionach do dziś wspomina się, że dawnymi laty tutejsze kraj-obrazy opisał Theodor Fontane, a tylko nie-wielu wpadnie na myśl, żeby spróbować tego samego. To, co ludziom pozostało z „ziemi ro-dzinnej”, nie zna wielu słów.
Ale co tam: heimatu nie można ani kupić, ani sprzedać. Powstaje tylko poprzez przyswojenie i kształtowanie, przez rozwijanie stosunku do przestrzeni. Może się zdarzyć, że trzeba będzie samemu ugotować sobie latte, albo że w tej okolicy latte macchiato w ogóle nie smakuje.
Nic dziwnego, że wielu ludziom to się nie podoba.