Widocznie Wałęsa wiedział więcej ode mnie. Ja nie walczyłem o kapitalizm. Przesiedziałem osiem i pół roku, ale za kapita‑
lizm nie zgodziłbym się siedzieć ani jednego dnia
Karol Modzelewski Zajeździmy kobyłę historii Abstrakt: The article is an attempt at showing the complexity of changes in the Polish left ‑wing politics in the era of historical transformations of the political system, taking into account the reformist trend in the Polish United Workers’ Party which, despite appearances – on the wave of general transformation – was not a privileged movement. Although at the end of the 1980s, the PUWP did not constitute the avant ‑garde of transformation, it had intellectuals in its ranks who were seeking change within the mainstream of historical changes in the country. The results of the election of 4 June 1989 revealed the existence of modern views on the prospective left ‑wing politics. The vision of the socialist development in new conditions had many colours, concepts and names for the organized left ‑wing movement in future.
Among the variety of ideas, there appeared proposals of the Eighth of July Movement to create a new left ‑wing movements, as well as ideas concerning the status quo of the PUWP party system. The clash of the modern and the conservative circles did not create favourable conditions for a reform movement to arise. In the situation when a programme for the Polish future was being created, the then left was not given a chance of participating in the debate about the past.
It remains a task for future generations – not activists though, but scholars.
Keywords: Polish United Workers’ Party, the Eight of July Movement, left‑wing, election of 4 June 1989, social Democracy of the Republic of Poland.
Dwadzieścia pięć lat po zmianach systemowych w Polsce łatwiej niż wcześniej można odnosić się do ocen wydarzeń i uwarunkowań zmian zaistniałych na przełomie 1989 i 1990 r. Odniósł się do nich Leszek Miller na okazjonalnym spotkaniu w Katowicach1. Powiedział: „aby w Polsce mogła nastąpić zmiana sys‑
1 Konferencja odbyła się w Sali Biblioteki Śląskiej 9.02.2015, związana była z wydaniem książki Na zakręcie historii – wspomnienia twórców i działaczy socjaldemokracji w województwie śląskim (1990−2013). Wyd. PROGRES.
Liceum Ogólnokształcące im. B. Chrobrego w Pszczynie
temu musiały zaistnieć trzy warunki: musiał zaistnieć wystarczająco silny nurt reformatorski w PZPR; musiała powstać znacząco silna i zakotwiczona opozycja;
musiały pojawić się właściwe uwarunkowania zewnętrzne”.
Wszystkie te elementy skumulowały się dopiero u progu lat 90. Niniejszy tekst jest próbą analizy pierwszego z powyższych uwarunkowań. Drugi warunek najlepiej w swym rodzaju oddaje wielokrotnie nagradzana, wnikliwa i wielce pouczająca autobiografia Karola Modzelewskiego2.
Uwarunkowania zewnętrzne mają także swoją bogatą literaturę, pisaną zresztą z wielu ideowo ‑politycznych punktów widzenia. Pokłosie tych proce‑
sów stanowią po dziś dzień międzynarodowe komplikacje, szczególnie za naszą wschodnią granicą.
Ruch reformatorski w PZPR dochodził do głosu każdorazowo, przy okazji (przed i po) regularnych i niestety zbyt częstych polskich kryzysów. One właśnie stanowią podłoże analiz, które w okresie najtrudniejszego z przełomów stały się podstawą tworzenia nowego.
Kryzysy polskie, polityczne i społeczne – poczynając od konfliktu działaczy CBKPwM3 z przedstawicielami lewicy skupionej wokół Polskiej Partii Robot‑
niczej i jej idei, „polskiej drogi do socjalizmu”; strajków i protestów społecz‑
nych w latach 1945−19484; poprzez konflikt roku 1948 (wynikający z połączenia Polskiej Partii Socjalistycznej i Polskiej Partii Robotniczej); przełom „odnowy”
1956 r.; marzec 1968 r.; wydarzenia na Wybrzeżu 1970 r.; społeczno ‑polityczne napięcie 1976 r., kończąc na największym buncie robotniczym przełomu lat 1980 i 1981 – regularnie osłabiały systemowe rozwiązania w odbudowywanym i roz‑
wijanym kraju. Mnogość konfliktów i napięć, bez względu na zakres społeczny i polityczny, rzutowała zarówno na partię ówcześnie rządzącą, jak i całe społe‑
czeństwo. Każdy z tych konfliktów wpływał nie tylko na system państwowy, ale także na postrzeganie realizacji idei lewicy.
Dla tworzenia nowego oblicza polskiej lewicy przełomu lat 1989 i 1990 istot‑
ną rolę odgrywały doświadczenia lat 1980−1981, kiedy to nie tylko w kręgach solidarnościowo‑opozycyjnych pojawiały się działania kontestujące politykę kie‑
rownictwa partii i państwa. Sławetne struktury poziome („poziomki”) w sposób bardzo ofensywny przedstawiały swoje punkty widzenia. Z jednej strony pobu‑
dzały ferment intelektualny tzw. dołów partyjnych, z drugiej zaś dawały jawnym przeciwnikom systemu argumenty do zaktywizowania działań. Dlatego też ich doświadczenia, a szczególnie forma kończenia ich aktywności (wobec wprowa‑
dzenia stanu wojennego) były dla gorących umysłów czasu zbliżających się prze‑
2 K. Modzelewski: Zajeździmy kobyłę historii. Wyznania poobijanego jeźdźca. Warszawa 2013.
3 Centralne Biuro Komunistów Polskich w Moskwie, którego działacze, wraz z zajmowa‑
niem przez Armię Czerwoną, wprowadzali na ziemiach polskich rozwiązania ustrojowe według radzieckiego wzoru.
4 W. Sienkiewicz: Polska od roku 1944. Najnowsza historia. Warszawa 2012.
mian ustrojowych ważnym do wykorzystania doświadczeniem. Te doświadcze‑
nia miały niebywale istotne znaczenie także dla ówczesnego kierownictwa PZPR, które musiało wyciągnąć wnioski z przeszłości. Skończył się już bowiem czas, w którym można było popełniać błędy przeszłości. Nadchodzący czas pokazywał inny stan świadomości społeczeństwa, w tym także członków partii.
Szukając źródeł rodzenia się „nowego” w partii i społeczeństwie, można i trzeba nawiązywać do doświadczeń, które w przeszłości wykorzystywano do rozwiązywania problemów. W różnych czasach, historycznie rzecz biorąc, do‑
świadczenia te miały odmienny charakter. W czasach politycznych kryzysów zachowania kontestatorów (pozytywnych i negatywnych) budziły nowe nadzie‑
je. Pojawiały się one jednak w określonych środowiskach i grupach wiekowych ludzi pamiętających początki budowy podstaw państwa. Trzeba jednak dostrzec dość istotny czynnik zmian zachodzących w państwie i partii. Oto do głosu po‑
litycznego doszło nowe pokolenie Polaków, urodzonych po II wojnie światowej.
W samej PZPR ten znak czasu ujawnił się w sposób szczególny w kampanii sprawozdawczo‑wyborczej z jesieni 1986 r., kiedy to do kierownictw kół, instan‑
cji partyjnych weszła znacząca grupa trzydziestoparolatków mających zamiast doświadczeń czasu wojny i powojennej odbudowy życie w pokojowych warun‑
kach, awans społeczny oraz doświadczenia aktywności w organizacjach mło‑
dzieżowych. Dla partii i jej kierownictwa był to poważny sygnał. Dla młodych
− szansa na działanie w duchu nowych, nowoczesnych rozwiązań, rozwijania partii według zasad znanych z coraz lepiej poznawanego świata, które dają im szanse na mniej lub bardziej udane kariery nie tylko polityczne5.
Partia u schyłku lat 80.
Koniec lat 80. jawi się jako czas coraz bardziej dokuczających niedoborów ryn‑
kowych. Sytuacja gospodarcza i finansowa państwa nie wróżyła nic optymi‑
stycznego. Pytania o przyszłość coraz brutalniej zadawali nie tylko przeciwnicy polityczni w swych podziemnych wydawnictwach, ale coraz częściej padały one również na zebraniach partyjnych. Były wyrazem niepokoju o teraźniejszość i niepewności jutra. Te przejawy kształtowały atmosferę także w środowisku aktywu partyjnego, który coraz częściej zastanawiał się i dyskutował o potrze‑
bach zmian w nadchodzącej przyszłości. W klubach myśli (np. Kuźnica Kołłą‑
tajowska), konwersatoriach (np. przy komitecie miejskim PZPR w Katowicach) i innych dość częstych formach aktywności rozważano potrzebę działań uzdra‑
wiających sytuację w partii i kraju.
5 Ciekawy tekst opublikował wtedy redaktor Jan Czypionka w „Trybunie Robotniczej”, ana‑
lizując w nim sytuację zaistniałą w ówczesnym województwie katowickim (listopad 1986 r.).
Szczególnym wydarzeniem były dwuczęściowe obrady X Plenum KC PZPR (20−21.12.1988 i 16−18.01.1989). To wówczas Wojciech Jaruzelski i jego otoczenie postawili Komitet Centralny przed faktem dokonanym. Ich propozycje progra‑
mowe, wyrażone m.in. przez Mieczysława F. Rakowskiego, spowodowały po‑
czątek przemyśleń i przewartościowań nie tylko na szczytach partyjnej władzy.
Generał Jaruzelski, przygotowując się do tegoż plenum, powiedział M.F. Rakow‑
skiemu: „jeśli na plenum zostanę zaatakowany za politykę, jaką realizuję wobec opozycji, to ustąpię ze stanowiska I Sekretarza, a honor oficera nie pozwoli mi na pozostanie na stanowisku przewodniczącego Rady Państwa”6. To wtedy Ra‑
kowski zaproponował, że jeśli doszłoby do jakiejś jadowitej krytyki pod adresem Jaruzelskiego i sugestii zmiany na stanowisku I Sekretarza, to Kiszczak, Siwicki i on powinni wstać i powiedzieć, że odchodzą razem z Jaruzelskim, a towarzysze niech sobie sami już radzą.
Wyniki X Plenum ukształtowały zmiany w partii na bliższy i dalszy czas. Nie da się ukryć, że zmiany te zyskały nie tylko entuzjastów. Rozpoczęły się wówczas szeroko zakrojone wewnętrzne i zewnętrzne dyskusje nad przyszłością państwa.
Niewielu pewnie miało wyobrażenie zakresu przemian i ich skutków. W trakcie tych obrad przyjęto uchwałę w sprawie pluralizmu politycznego i związkowego, co dało podstawę do realizacji nowego układu systemowego w państwie.
Przygotowania oraz rozpoczęcie obrad okrągłego stołu miały wielu zwo‑
lenników, ale również sporo przeciwników. W szeregach partyjnych znalazło się wielu oburzonych na przykład z powodu formy witania się gen. Kiszczaka z zaproszonymi do uczestnictwa w obradach przedstawicielami dotychczaso‑
wej opozycji. Początek obrad transmitowała telewizja, więc wydarzenie stało się powszechnie znanym. Tajemnicą objęte były rozmowy towarzyszące, przygoto‑
wujące reguły przebiegu obrad, dlatego odebrano je jako podejrzany element dogadywania się obu stron porozumień, interpretowanym w publicystyce jako zdrada w „Magdalence”.
Wyniki wyborów 4 czerwca 1989 r. ukazały zakres zmian, jakie miały na‑
stąpić w najbliższym czasie. Działania ówczesnych władz musiały doprowadzić do przemian, które stały się istotnym elementem transformacji następującej w procesie od okrągłego stołu do zmiany rządu i powołania premiera Tadeusza Mazowieckiego.
6 M.F. Rakowski: Jak to się stało. Warszawa 1991, s. 168.
Skutki wyników wyborów 4 czerwca 1989 r.
Dzień po I turze wyborów, 5 czerwca, nastąpiło w gabinecie premiera Rakow‑
skiego spotkanie, w którym obok gospodarza uczestniczyli m.in. Leszek Miller, Aleksander Kwaśniewski, Sławomir Wiatr, Ireneusz Sekuła7. Wtedy to doszło do konkluzji – po raz pierwszy wyrażonej – o potrzebie rozwiązania PZPR. Był to niewątpliwie głos „młodych kadr” partyjnych dążących do zmian, których potrzeba tliła się od dawna. Działo się to przy równie dużej potrzebie opty‑
mistycznych zmian, jak i głębokim przekonaniu partyjnego „betonu” tkwiące‑
go w postawie pesymistycznej; proces zmian musiał być zatem wyważony i nie mógł przebiegać w sposób żywiołowy.
Oddolnie rozpoczynały swą twórczą działalność: partyjne kluby dyskusyj‑
ne, kluby myśli, inicjatywy, ruchy, porozumienia oraz przedzjazdowe platformy programowe, a także wszelkie formy partyjnej i pozapartyjnej dyskusji o partii i państwie. Pamiętne i symbolizujące otwarcie stały się spotkania Leszka Millera z młodzieżą w stołówce KC PZPR czy spotkanie Aleksandra Kwaśniewskiego i Adama Michnika ze studentami Uniwersytetu Gdańskiego.
Nowe w partii rozpoczyna się od wyborów
Istotą zmian w samej partii stała się otwarta dyskusja we wszystkich jej ogniwach o przyszłości partii, jej zasadach ideowych, strukturach, koncepcjach działania.
Otwartość tej dyskusji negowały na początku znane z czasów PZPR ‑owskich za‑
sady centralizmu demokratycznego. Od sierpnia 1989 r. nie było już wątpliwości i cała partia, czy może jej resztki, rozpoczęła dyskusję o tym, jakiej partii chcą
„doły” w dobie potrzeby zmian organizacyjnych i ideowych. Tą drogą rozpoczę‑
ła się dyskusja przygotowująca XI (nadzwyczajny i zarazem ostatni) Zjazd PZPR, ukazująca model partii, który ma stać się efektem kongresu założycielskiego no‑
wej partii lewicy. Przy obowiązujących ówcześnie hasłach demokratyzacji w par‑
tii najgorętszym problemem dyskusji stały się zasady wyboru delegatów na zjazd.
Kierownictwo partii przyjęło zresztą wariantową koncepcję wyboru delegatów, co pozwoliło skupić główny nurt dyskusji na tym problemie.
15 października 1989 r. podzespół ds. zasad wyboru delegatów na XI Zjazd podsumował tę dyskusję materiałem Zasady wyboru delegatów na XI Zjazd PZPR8.
7 Informację o spotkaniu przedstawił Leszek Miller na wspomnianej wyżej konferencji 9 lu‑
tego 2015 r.
8 Dokument Zasady wyboru delegatów na XI Zjazd PZPR opublikował i przekazał do wia‑
domości wojewódzkich komisji zjazdowych Komitet Centralny. W dokumencie zawarty jest
Przesłankami obowiązującymi w całej procedurze wyborczej, jakie przyjęto do realizacji, było założenie dominującego wpływu ogółu członków oraz kandyda‑
tów partii na proces wyłaniania i wyboru delegatów, określanie programów oraz zapewnienie swobody poszukiwań intelektualnych, ich prezentowania i wyboru.
Istotnym warunkiem pełnej demokratyzacji było skonstruowanie takich pro‑
cedur wyborczych, by każdej, nawet najmniejszej, orientacji w partii zapewnić równoprawne warunki udziału w kampanii wyborczej. Istotną przesłanką pro‑
cedur było stworzenie takich zasad, by były czytelne, jednoznacznie sformuło‑
wane, powszechnie zrozumiałe i akceptowane. Zapisano także, że sposób wy‑
łaniania i wyboru delegatów musi być maksymalnie uspołeczniony i nie może wzbudzać najmniejszych wątpliwości, co do intencji i podejrzeń o manipulacje oraz dogadywania się „elit”.
W dokumencie przyjęto następujące postanowienia:
delegatów wybiera się w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim i tajnym;
− czynne i bierne prawo wyborcze ma każdy członek i kandydat PZPR;
− dla przeprowadzenia wyborów delegatów tworzy się wielomandatowe partyj‑
− ne okręgi wyborcze;
głosowanie przeprowadza się w obwodach głosowania;
− wybory przeprowadzają i nadzorują (przy technicznej pomocy komitetów
− partyjnych): okręgowe i obwodowe komisje wyborcze;
ogólny nadzór nad wyborami sprawuje zespół statutowo ‑organizacyjny Cen‑
− tralnej Komisji Zjazdowej;
prawo zgłaszania kandydatów na delegatów dano: członkom i kandydatom
− PZPR; podstawowym organizacjom partyjnym, partyjnym klubom dysku‑
syjnym, inicjatywom, ruchom, porozumieniom oraz przedzjazdowym plat‑
formom programowym, komitetom partyjnym, grupom członków partii w: radach narodowych, centralnych i wojewódzkich władzach organizacji młodzieżowych, społeczno ‑zawodowych, stowarzyszeniach i samorządach;
warunkowano kandydowanie z otrzymaniem zgody macierzystej POP lub po‑
− parcia potwierdzonego zebraniem podpisów członków i kandydatów PZPR;
posłom PZPR na Sejm PRL gwarantowano uczestniczenie w obradach w cha‑
− rakterze jego delegatów (Zjazd miał potwierdzić te mandaty);
zgłoszenia kandydatów przyjmują okręgowe komisje wyborcze i sporządzają
− rejestr;
wszystkich kandydatów umieszcza się na jednej karcie w kolejności alfabe‑
− tycznej;
kandydatom pozwala się organizować kampanię wyborczą;
− głosowanie przeprowadza się w jednakowym terminie w całej partii;
− określono zasady głosowania;
−
terminarz czynności wyborczych związanych z wyborem delegatów (w zasobach archiwalnych autora).
ważność wyborów określa się bez względu na liczbę głosujących w okręgu
− członków i kandydatów;
obliczenia wyników dokonują obwodowe komisje wyborcze, a wybranymi
− na delegatów zostają ci kandydaci, którzy uzyskują kolejno największą liczbę głosów.
Z dołączonego terminarza czynności wyborczych wynikało, że cała procedu‑
ra wyborcza miała być przeprowadzona w okresie od 15 listopada do 20 grudnia 1989 r., kiedy to określono termin ogłoszenia wyników wyborów.
Wyszczególnione powyżej postanowienia są efektem wielu oddolnych sta‑
nowisk, głosów, wniosków czy opracowań. Członkowie komisji zjazdowych − centralnych i wojewódzkich, dysponowali bogatym materiałem porównawczym mogącym ukazać złożoność myśli i postaw charakteryzujących stanowiska „do‑
łów” partyjnych. Poszczególne organizacje i instancje, zespoły oraz indywidual‑
ne osoby uznały za celowe podzielić się swoimi przemyśleniami9.
Oddolne wnioski adresowane do całej partii odnosiły się do różnorodnych problemów. Od postulowania przyspieszenia obrad nadzwyczajnego zjazdu po pilne opracowanie i przyjęcie na zjeździe nowego demokratycznego programu;
od socjalizmu, w wartościach ogólnoludzkich wyrażających się w prawie, po systemy zabezpieczeń społecznych; od gwarancji sprawiedliwości po równość w szansach. Ważnym postulowanym problemem stał się racjonalizm w gospo‑
darce, wyrażający się rezygnacją z państwowej własności niczyjej i monopolu centralistycznego na rzecz praw rynku i własności skonkretyzowanej w różnych formach uspołecznienia. W propozycjach terenowych zdecydowanie przyjmo‑
wano, że naczelną wartością dla partii jest Polska, jej suwerenny byt narodowy i pomyślność jej obywateli. Podkreślano, że partia, deklarując swój wkład we
9 Wybiórczy zestaw tych propozycji wykorzystany w tekście obejmuje materiały autor‑
stwa: Miejskiej Organizacji Partyjnej w Białymstoku; Egzekutywy Komitetu Dzielnicowego PZPR Warszawa‑Mokotów; Podstawowej Organizacji Partyjnej przy „Społem” CZSS; Komite‑
tu Zakładowego PZPR ZPP „Prema ‑Milmet” w Sosnowcu; Stanisława Osowskiego z Komitetu Warszawskiego; Dzielnicowego Komitetu PZPR − Łódź Bałuty; Komitetu Zakładowego PZPR Zakładów Azotowych w Tarnowie; Komitetu Miejsko ‑Gminnego PZPR w Barczewie; Komitetu Miejskiego PZPR w Iławie; Podstawowej Organizacji Partyjnej przy SI „Chelmet” w Krakowie;
Komitetu Miejsko ‑Gminnego PZPR w Pszczynie; Wojewódzkiego Zespołu Zjazdowego − Komi‑
tetu Wojewódzkiego PZPR w Szczecinie; Komitetu Miejskiego PZPR w Chełmnie; Podstawowej Organizacji Partyjnej WP Geodezyjnego w Warszawie; Komitetu Miejskiego PZPR w Jastrzębiu;
Terenowej Organizacji Partyjnej nr 3 w Pleszewie; H. Grzywacza, Z C ‑P we Włocławku; Pod‑
stawowej Organizacji Partyjnej I LO w Krakowie; Podstawowej Organizacji Partyjnej w GUK‑
PiW; Podstawowej Organizacji Partyjnej ZPB „Boruta” w Zgierzu; Komitetu Zakładowego PZPR Huty „Pokój”; Komitetu Miejsko ‑Gminnego w Czechowicach ‑Dziedzicach; zespołu sekretarzy Komitetów Zakładowych Opolszczyzny; Podstawowej Organizacji Partyjnej przy DOK PKS we Wrocławiu oraz indywidualne opracowania: Jana Zielińskiego – KW PZPR w Katowicach, Lu‑
dwika Krasuckiego z KC PZPR; Ryszarda Aleksandra – członka Centralnej Komisji Zjazdowej z Nowego Sącza (materiały w zbiorach archiwalnych autora, byłego członka Wojewódzkiej Ko‑
misji Zjazdowej w Katowicach).
wszelkie działania dla realizacji powyższego celu, przyjmuje podstawowe zada‑
nie – ochronę interesów ludzi pracy najemnej, bez względu na formę własności i środowisko zawodowe, z którymi są związani. Wskazywano także, że partia winna zachować wszystkie ideały teorii socjalizmu, tj. sprawiedliwość, równość wobec prawa, humanizm, wartość pracy, tolerancję – uważając je za niesprzecz‑
ne z ideałami Polaków o dowolnej orientacji światopoglądowej. Nie omieszkano także przywoływać – jako podstawę swej działalności politycznej – marksistow‑
ską metodologię i materializm dialektyczny przy zachowaniu pełnej swobody światopoglądowej członków partii. Już wówczas, w 1989 r., organizacje partyjne widziały ją działającą na rzecz ukształtowania systemu demokracji parlamen‑
tarnej i społeczeństwa obywatelskiego. Dostrzegały potrzebę swego miejsca w strukturach samorządowych wszystkich szczebli, ruchu zawodowym i par‑
lamencie, czyli wszędzie tam, gdzie decyduje się los ludzi pracy. Inspirowanie ruchów społecznych na rzecz rozwiązywania takich problemów, jak patologie społeczne, ochrona środowiska naturalnego, ochrona rodziny. W dyskusjach przyjmowano, że punktem wyjścia rozważań jest stworzenie partii jakościowo nowej, zasadniczo różniącej się od PZPR, ale takiej, którą członkowie zechcą uznać za swoją. Głównym postulatem było odejście od centralizmu demokra‑
tycznego z zachowaniem tego wszystkiego, co pasuje do przyszłego modelu so‑
cjalistycznego ruchu lewicy polskiej. Punktem wyjścia było założenie, że chodzi o partię polityczną, a nie administracyjną, otwartą, a nie skostniałą, budowaną od dołu, a nie biurokratyczną. Widziano ówczesną partię jako inspiratorkę au‑
tonomicznych organizacji (na przykład: Fundacja Myśli Społecznej im. Ignacego Daszyńskiego, Stowarzyszenia im. Ludwika Waryńskiego – zajmujące się histo‑
rią i tradycją całego ruchu robotniczego w Polsce) rozszerzających intelektualne zaplecze dla pracy programowej.
Odmienność sytuacji politycznej i społecznej dostrzegana była we wszyst‑
kich środowiskach. Postulowano, że „nie ma gotowych odpowiedzi na pytania stojące dzisiaj przed partią. Odpowiedzi musimy szukać sami – w dialogu, spo‑
rach, dyskusjach, […] stare formy polityczne już się zużyły, nowe zaś dopiero powstają, […] naszej historii zmienić się nie da. Ważna jest tylko i wyłącznie przyszłość, która wywodzić się będzie z teraźniejszości”10.
Siłą partii są jej ludzie. Dlatego też członków przyszłej partii postrzegano bez względu na pochodzenie społeczne i narodowość, wykształcenie, wykony‑
waną pracę, pełnioną funkcję społeczną, stan majątkowy, stosunek do religii, dotychczasową przynależność i działalność polityczną. Doświadczenia dotych‑
czasowej partii pozwalałyby w nowej organizacji wyraźnie i konkretnie roz‑
budować demokratyczne prawa członków oraz znacznie zmniejszyć i urealnić obowiązki. Przede wszystkim proponowano, by w zapisach organizacyjnych nowej partii uwzględnić prawa: wspólnego opracowania, upowszechniania róż‑
10 Stanowisko KZ PZPR huty „Pokój” przyjęte na plenum 14.11.1989 r.
norodnych ocen i propozycji, warsztatowych rozwiązań, stanowisk i platform, krytyki wszystkich gremiów oraz pełnego dostępu do informacji o działalności partii. Istotą praw członków przyszłej partii jest podmiotowy i demokratycz‑
ny charakter działania11. Przewidywane w założeniach obowiązki miały służyć przede wszystkim: przestrzeganiu prawa obowiązującego w państwie12, dbałości o dobre imię partii i skuteczne w niej działanie, przestrzeganiu zasad dobrowol‑
nej dyscypliny oraz ukierunkowaniu na różne przejawy aktywności polityczno‑
‑społecznej w warunkach demokracji i samorządności. Bogactwo różnorodności
‑społecznej w warunkach demokracji i samorządności. Bogactwo różnorodności