Zgodnie z szacunkami dokonanymi przez pracowników UB w latach 1948–1956 młodzi Polacy założyli 1355 tajnych związków (ujęto w tych sprawach 8678 osiem osób). Na podstawie Atlasu polskiego podzie-mia niepodległościowego udało się ustalić istnienie od 1944/1945 do 1956 r. 972 podziemnych organizacji, skupiających ok. 11 tys. człon-ków. Nieznana pozostaje natomiast liczba grup, których nie wykryto. Trudno zatem powiedzieć, ile rzeczywiście powstało związków tego
46
typu. Można jednak z pewnym prawdopodobieństwem stwierdzić, że młodzi Polacy powołali do życia maksymalnie dwa razy więcej taj-nych związków niż wynikało to ze statystyk prowadzotaj-nych przez UB. Analizując chronologię i dynamikę rozwoju konspiracyjnych or-ganizacji młodzieżowych można wskazać trzy podstawowe okresy ich funkcjonowania. W skali ogólnopolskiej ich największy odsetek został wykryty w latach 1948–1953 – 66,42 proc. Do 1948 r. działało 29,22 proc. wszystkich znanych grup. Po 1953 r. powstało natomiast 4,35 proc. związków (zob. diagram 1). Prawidłowość ta odnosi się także właściwie do większości województw (zob. tabela 1).
Diagram 1. Chronologia i dynamika konspiracji młodzieżowej w la-tach 1944/1945–1956
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa–Lublin 2007 s. LXVII.
Lata 1944/1945–1948 Lata 1949–1953 Lata 1954–1956
Tabela 1: Liczba organizacji w poszczególnych województwach w la-tach 1944/45–1956 W ojewództwo 1944/45–1948 (I) *
1949–1953 (II) 1954–1956 (III) Razem I (pr
oc.) II (pr oc.) III (pr oc.) białostockie 6 25 1 32 18,75 78,13 3,12 bydgoskie (pomorskie) 39 90 5 134 29,11 67,16 3,73 gdańskie 20 40 1 61 32,79 65,57 1,64 katowickie 18 38 2 58 31,03 65,52 3,45 kieleckie 11 10 – 21 52,38 47,62 – koszalińskie** 8 10 2 20 40,00 50,00 10,00 krakowskie 13 38 – 51 25,50 74,50 – lubelskie 11 53 7 71 15,49 74,64 9,86 łódzkie 29 53 2 84 34,52 63,10 2,38 olsztyńskie 3 11 – 14 21,43 78,57 – opolskie** 4 9 1 14 28,57 64,29 7,14 poznańskie 38 53 8 99 38,38 53,54 8,08 rzeszowskim 15 12 2 29 51,72 41,38 6,90 szczecińskie 3 16 1 20 15,00 80,00 5,00 wrocławskie 32 98 5 135 23,70 72,59 3,70 warszawskie 26 64 5 95 27,37 67,37 5,26 zielonogórskie** 6 21 – 27 22,22 77,78 – Razem / średnio (proc.) 282 641 42 965 29,22 66,42 4,35
Źródło: Atlas polskiego podziemia niepodległościowego…
* Podstawą klasyfikacji jest data powstania
48 BIAŁYSTOK GDAŃSK KIELCE KRAKÓW WROCŁAW KATOWICE OPOLE LUBLIN OLSZTYN WARSZAWA BYDGOSZCZ POZNAŃ RZESZÓW ZIELONA GÓRA SZCZECIN ŁÓDŹ KOSZALIN Mapa 1.1944/45–1948
BIAŁYSTOK GDAŃSK KIELCE KRAKÓW WROCŁAW KATOWICE OPOLE LUBLIN OLSZTYN WARSZAWA BYDGOSZCZ POZNAŃ RZESZÓW ZIELONA GÓRA SZCZECIN ŁÓDŹ KOSZALIN Mapa 2.1949–1953
50 Mapa 3.1954–1956 BIAŁYSTOK GDAŃSK KIELCE KRAKÓW WROCŁAW KATOWICE OPOLE LUBLIN OLSZTYN WARSZAWA BYDGOSZCZ POZNAŃ RZESZÓW ZIELONA GÓRA SZCZECIN ŁÓDŹ KOSZALIN
Największa aktywność przypadła zatem na okres wzmożonej pre-sji ideologicznej, kiedy rządzący zamierzali zrealizować projekt pełnej sowietyzacji. Jej elementem było zanegowanie i niszczenie wartości ważnych dla społeczeństwa. Do tego dochodziła również gwałtowna laicyzacja przestrzeni publicznej, której symbolem stało się usuwa-nie lekcji katechezy, krzyży i księży ze szkół. Panował powszechny terror. Na przekór tym tendencjom początek i apogeum stalinizmu były okresem, kiedy pewna część młodych ludzi, przełamując strach, podjęła decyzję o czynnym oporze wobec reżimu.
Kolejnym aspektem, któremu warto się przyjrzeć, jest geografia konspiracyjnych organizacji młodzieżowych z lat 1944/1945–1956. Ważnym wnioskiem wypływającym z geograficznego rozmieszczenia zakładanych przez młodych Polaków w tym czasie tajnych związków była ich stosunkowo mała liczba w regionach, w których działało sil-ne dorosłe podziemie niepodległościowe. Najmniej organizacji mło-dzieżowych powstało zatem w Świętokrzyskiem (21), Białostockiem (29) i Rzeszowskiem (32). W Małopolsce i Lubelskiem powstało ich odpowiednio – 51 i 71. Przyczyną tego stanu rzeczy była prawdopo-dobnie możliwość wstąpienia młodzieży do tzw. konspiracji dorosłej (Zrzeszenia „WiN” lub podziemia narodowego). Istotnym czynni-kiem była także prowadzona przez UB systematyczna pacyfikacja danego obszaru.
Inaczej kształtowała się natomiast sytuacji na terenach, gdzie dorosła konspiracja była słabsza. W Poznańskiem młodzież założyła 99 organizacji. Regionami, gdzie działało najwięcej grup młodzieżo-wych, były Dolny Śląsk – 135 i Bydgoskie – 134.
Nie mniej ważny był fakt, że na ziemiach odzyskanych pojawili się mieszkańcy Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej, Świętokrzy-skiego, Białostockiego, Mazowsza, KrakowŚwiętokrzy-skiego, Wielkopolski i Lu-belskiego. Wielu z nich doświadczyło sowieckich rządów, grabieży i gwałtów. Dlatego ich stosunek do komunistów i tworzonego przez nich systemu politycznego był nieprzychylny. Wiele organizacji mło-dzieżowych na Pomorzu Gdańskim, Górnym i Dolnym Śląsku nawią-zywało także do tradycji patriotycznych Lwowskiego i Wileńszczy-zny. Jesienią 1948 r. w Gdyni powstała chociażby Organizacja Bojo-wo-Dywersyjna „Orlęta”, której założyciele odwoływali się do Orląt
52
Lwowskich. W skład działającego we Wrocławiu w latach 1951–1952 Proletariatu wchodzili natomiast młodzi ludzie pochodzący głównie z Wilna i Lwowa. Związek Narodowo-Katolicki (Głubczyce – woj. ślą-skie) i Ligę do Walki z Bolszewizmem (Gliwice) powołali do życia młodzi ludzie pochodzący ze Lwowa, Stanisławowa i Jawora. Człon-kowie gliwickiego Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej wywodzili się natomiast z różnych regionów Polski (zarówno ziem wschodnich, jak i województw centralnych).
Omawiając geografię konspiracji młodzieżowej, należy zwrócić uwagę na kolejne zjawisko. W większości wypadków tajne grupy po-wstawały w miastach i miasteczkach, rzadziej na wsi, np. w woj. bia-łostockim połowa wszystkich grup działała w Białymstoku, w Łomży i Suwałkach. W Warszawskiem młodzi ludzie założyli 102 organiza-cje – w stolicy 62. W Małopolsce najwięcej związków podziemnych stworzyli krakowianie – 20 (ok. 40 proc.). Podobna sytuacja zaistniała również w województwach: łódzkim (miejscowa młodzież powołała do życia 81 organizacji – w samej Łodzi 39), poznańskim (ok. 30 proc. istniało w Poznaniu) czy wrocławskim (w stolicy województwa dzia-łało ok. 28 proc. tajnych związków młodzieżowych powstałych w tym regionie). Miejscem rozpoczynania podziemnej działalności były przede wszystkim szkoły średnie. Tym można również tłumaczyć dużą liczbę związków w województwach posiadających rozbudowa-ną sieć miejską.
Na wsiach miejscem powstania tajnych związków były placówki oświatowe. W Liwie (woj. olsztyńskie) uczniowie siódmej klasy szko-ły podstawowej powołali do życia Koło Demokratyczno-Katolickie. W Fajsławicach (woj. lubelskie) powstały z kolei Skrzydlate Serca (czterech uczniów szkoły podstawowej). W Zbylitowskiej Górze (woj. krakowskie) Związek Wolności założyli wychowankowie szkoły rol-niczej. W Olbięcinie (woj. lubelskie) Klub Idei Myśli Niezależnej utworzył Władysław Płecha, uczeń Liceum Rachunkowości Rolnej.