List żelazny w znaczeniu karnoprocesowym występuje także w przepi-sach prawa międzynarodowego. W literaturze niemieckiej instytucja udzielająca takiej ochrony na podstawie art. 12 Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z 1959 r. nosi nazwę freies Geleit66 albo sicheres Geleit67. Terminy te występują w ustawach karnoprocesowych państw niemieckojęzycz-nych. Terminu sicheres Geleit używa ustawodawca niemiecki w § 295 StPO, au-striacki w § 197 ust. 4 StPO i liechtensteiński w § 291 i 292 StPO. W art. 204 szwajcarskiego StPO użyto terminu freies Geleit.
W tych systemach nie wprowadza się istotnego rozróżnienia terminolo-gicznego odnośnie do pojęcia listu żelaznego występującego w ustawach karno-procesowych i gwarancji nietykalności przyznanej w regulacjach prawa między-narodowego. W piśmiennictwie polskim dla określenia instytucji przyznającej gwarancję nietykalności w związku z prowadzonym postępowaniem karnym dla innej osoby niż oskarżony utrwalił się termin quasi list żelazny68.
65 F. Riklin, Schweizerische Strafprozessordnung…, s. 344.
66 W. Gollwitzer [w:] Die Strafprozessordnung…, E. Löwe, W. Rosenberg (red.), s. 374.
67 G. M. Bauer, Das sichere Geleit…, s. 105.
68 A. Majewski, B. Mikosz, A. Skowron, Kodeks postępowania karnego z
komenta-rzem, Kraków 1995, s. 314; T. Grzegorczyk, Zapewnienie świadkowi, biegłemu lub oskarżo-nemu nietykalności osobistej w procesie karnym, Prokuratura i Prawo 1996, nr 9, s. 27–28;
tenże, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, War-szawa 2008, s. 1218; tenże [w:] T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2007, s. 979; F. Prusak, Komentarz do kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1999, t. II, s. 1603, 1604; M. Płachta [w:] J. Grajewski, L. K. Paprzycki, M. Płachta,
Ko-deks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, t. II, s. 505; M. Ziółkowski, Quasi – list żelazny, Wiedza Prawnicza 2010, nr 1, s. 25; A. Sołtysińska [w:] G. Jaworski, A.
Soł-tysińska, Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych. Komentarz, Warszawa 2010, s. 55; P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania
Nie ma jednakże żadnych przeszkód, aby dla określenia tej instytucji, która występuje także w prawie międzynarodowym, używać pojęcia list żelazny. Za takim stanowiskiem przemawia wykładnia historyczna. List żelazny oznacza dokument przyznający oskarżonym, podróżnym, kupcom lub innym osobom bezpieczeństwo osobiste podczas przejazdu lub pobytu na danym terytorium69. W sensie historycznym termin list żelazny jest właściwy dla instytucji zapew-niającej gwarancję nietykalności określonej osobie i to niezależnie od jej statusu karnoprocesowego70.
1. Europejska konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych
Stronami Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych są wszystkie państwa członkowskie Rady Europy71, a także nienależące do niej Chile, Izrael i Korea Południowa72. Konwencja w stosunku do Polski weszła w życie w dniu 17 czerwca 1996 r. Spośród dwóch Protokołów dodatkowych do tej Konwencji Polska ratyfi kowała obydwa – Protokół dodatkowy (pierwszy) z 1978 r. oraz Drugi Protokół dodatkowy z 2001 r., który wszedł w życie w 2004 r.73
Stosownie do art. 12 ust. 1 Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych, świadek lub biegły, który w wyniku wezwania stawi się przed organami sądowymi Strony wzywającej, nie może, niezależnie od posiada-nego obywatelstwa, być ścigany, zatrzymany lub w jakikolwiek inny sposób po-zbawiony osobistej wolności na terytorium tej Strony, w odniesieniu do czynów popełnionych lub orzeczeń skazujących wydanych przed opuszczeniem przez niego terytorium Strony wezwanej.
69 W. Blackstone, J. Eardley Eardley-Wilmot, An abridgment of Blackstone’s
Com-mentaries…, s. 57; T. Czacki, K. J. Turowski, O litewskich i polskich prawach…, s. 215;
K. Machczyński [w:] Encyklopedyja…, K. W. Wóycicki, L. Rogalski, F. H. Lewestam, J. Pankiewicz, J. Grajnert, F.M. Sobieszczański (red.), t. IX, s. 968; Z. Gloger, Księga
rze-czy…,, s. 94; P. Stebelski, Komentarz do austryackiego …, s. 650; E. Jowitt, C. Walsh (red.), The Dictionary of English Law… t. II, s. 1080; F. Prusak, List żelazny…, s. 6; S. Płaza, Hi-storia prawa…, t. I, s. 463; G. M. Bauer, Das sichere Geleit…, s. 102.
70 D. Drajewicz, Quasi list żelazny, Prokuratura i Prawo 2013, nr 11, s. 148.
71 Albania, Andora, Armenia, Austria, Azerbejdżan, Belgia, Bośnia i Hercegowi-na, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czarnogóra, Czechy, Dania, Estonia, Federacja Rosyjska, Finlandia, Francja, Grecja, Gruzja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Macedonia, Liechtenstein, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Mołdawia, Monako, Niemcy, Norwe-gia, Polska, Portugalia, Rumunia, San Marino, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Ukraina, Węgry, Włochy, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.
72 P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania…, t. III, s. 581.
Zgodnie z art. 12 ust. 2 Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w spra-wach karnych, osoba wezwana do stawiennictwa przed organami sądowymi Strony wzywającej w celu poniesienia odpowiedzialności za czyny, o które toczy się postępowanie, nie może, niezależnie od posiadanego obywatelstwa, być tam ścigana, zatrzymana lub w jakikolwiek inny sposób pozbawiona osobistej wolno-ści, w odniesieniu do czynów popełnionych lub orzeczeń skazujących wydanych przed opuszczeniem przez nią terytorium Strony wezwanej i nie określonych w wezwaniu.
Na podstawie art. 12 ust. 3 Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych, immunitet wygasa, jeżeli świadek, biegły lub oskarżony, mając możliwość opuszczenia terytorium Strony wzywającej w ciągu kolejnych 15 dni od dnia, w którym jego obecność nie była już wymagana przez organy sądowe, pozostał na tym terytorium lub powrócił na nie po jego opuszczeniu.
Regulacja przewidziana w art. 12 Europejskiej konwencji o pomocy praw-nej w sprawach karnych jest określana jako przejaw zasady specjalności lub przy-wilej przeciwko samooskarżeniu74. Artykuł 12 Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych ma szeroki zakres, gdyż obejmuje immunitetem osoby wezwane. Dotyczy to świadka, biegłego (art. 12 ust. 1) oraz osoby we-zwanej do stawiennictwa w celu poniesienia odpowiedzialności za czyny, o które toczy się postępowanie (art. 12 ust. 2). Osobą tą w polskim postępowaniu kar-nym na etapie postępowania przygotowawczego jest podejrzany, zaś na etapie postępowania sądowego oskarżony. W postępowaniach karnych państw niemie-ckojęzycznych jest nią obwiniony (Beschuldigter). Jako że zakres przedmiotowy ochrony nietykalności w postanowieniach konwencji dotyczy czynów (art. 12 ust. 2 Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych), zatem obejmuje on nie tylko przestępstwa, ale także wykroczenia75, a więc osobą we-zwaną może być również obwiniony w rozumieniu przepisów polskiego kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, czyli osoba, przeciwko której wniesio-no wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenie (art. 20 § 1 k.p.w.).
Konwencja zapewnia osobie wezwanej ochronę, wykluczając jej ściganie, zatrzymanie lub pozbawienie wolności osobistej w jakikolwiek inny sposób (art. 12 ust. 1 i 2 Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych). Niedopuszczalne jest przedstawienie jej zarzutów popełnienia przestępstwa, zło-żenie przeciwko niej aktu oskarżenia, wniosku o ukaranie, a także jej zatrzyma-nie, zastosowanie tymczasowego aresztowania lub wykonanie kary pozbawienia
74 A. Lach, Europejska pomoc prawna w sprawach karnych, Toruń 2007, s. 221 i powołana tam literatura.
75 A. Sołtysińska [w:] Postępowanie w sprawach karnych…, s. 57; M. Ziółkowski,
wolności. Ochrona ta dotyczy czynów popełnionych lub orzeczeń skazujących wydanych przed opuszczeniem przez osobę wezwaną terytorium Strony wezwa-nej (art. 12 ust. 1 i 2 Europejskiej konwencji o pomocy prawwezwa-nej w sprawach kar-nych). Dodatkowo, w przypadku osoby wezwanej w celu poniesienia odpowie-dzialności karnej konwencja zabrania jej ścigania, zatrzymania lub pozbawiona osobistej wolności w jakikolwiek inny sposób w odniesieniu do czynów nie okre-ślonych w wezwaniu (art. 12 ust. 2 Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych).
Przyznana ochrona ma charakter czasowy. Immunitet wygasa, jeżeli osoba wezwana nie opuści terytorium Strony wzywającej mimo możliwości jego opusz-czenia w ciągu kolejnych 15 dni od dnia, w którym jej obecność nie była już wy-magana przez organy sądowe, a więc przez sąd lub prokuratora, lub powróci na terytorium Strony wzywającej (art. 12 ust. 3 Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych).
2. Konwencja Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi
Gwarancje nietykalności dla świadków i innych uczestników postępo-wania wprowadza także Konwencja Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi sporządzona w Wiedniu dnia 20 grudnia 1988 r.76 Stosownie do art. 7 pkt 18 zd. 1 tej konwencji, żaden świadek, biegły bądź inna osoba, która wyrazi zgodę na złożenie zeznania bądź pomoc w postępowaniu wyjaśniającym, przygotowaw-czym lub sądowym na obszarze Strony wzywającej, nie będzie prześladowana, uwięziona, ukarana ani nie będzie ograniczona w swej wolności osobistej na tym obszarze w związku z jej czynami, zaniechaniami bądź wyrokami skazującymi, wydanymi do chwili jej odjazdu z obszaru Strony wzywanej.
Ochrona wymieniona w tym przepisie ma charakter immunitetu i jest środkiem pomocy prawnej w sprawach karnych ze stosunków międzynarodo-wych77 (tak jak instytucja wymieniona w art. 12 Europejskiej konwencji o pomo-cy prawnej w sprawach karnych). Immunitet obejmuje świadka, biegłego, a także inne osoby, które wyraziły zgodę na złożenie zeznania, bądź pomoc w postępo-waniu. Do takich osób można zaliczyć tłumacza. Ochrona może zostać udzielo-na zarówno w postępowaniu karnym udzielo-na etapie postępowania przygotowawczego, jak i też sądowego. Przepis nie wyklucza udzielenia immunitetu nietykalności
76 Dz.U.1995 Nr 15, poz. 69.
w postępowaniu w sprawach o wykroczenia. Konwencja posługuje się terminem postępowanie wyjaśniające, które jest właściwe dla tego rodzaju postępowania. Nadto konwencja mówi o czynach, a zatem nic nie stoi na przeszkodzie, aby z przewidzianej w konwencji ochrony można było skorzystać w postępowaniu w sprawach o wykroczenia.
Konwencja Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi gwarantuje, że osoba wezwana nie może być prześladowana, uwięziona, ukarana, jak i też nie można ograniczać jej wolności osobistej w związku z jej czynami, zaniechaniami, bądź wyrokami skazującymi, wydanymi do chwili jej wyjazdu z obszaru państwa wzy-wanego (art. 7 pkt 18 zd. 2 konwencji). Przyznana przez tę konwencję ochrona nietykalności na charakter czasowy. Obejmuje okres 15 dni kalendarzowych, li-cząc od daty, w której podmiot objęty ochroną został ofi cjalnie powiadomiony, że jego obecność nie jest już wymagana przez organy sądowe, i mimo takiej moż-liwość nie opuścił obszaru, na którym udzielono mu ochrony nietykalności, lub po jego opuszczeniu, na to terytorium powrócił. Strony mogą ustalić inny termin niż 15 dni (art. 7 pkt 18 zd. 2 konwencji).