Rektascensja Deklinacja O dległość Jasność obserw owana R ozm iary kątowe
12h56m,7 +21°41’ 19 000 l.św. 8,5 mag 9’,3 x 5’,4
Dość kuriozalny je st rozrzut wartości, jakie podaje się na odległość M 64 — od 12 do 44 min l.św. Wynika to z faktu, że do tej pory nie zaobserwowano w niej ani żad nej supernowej, ani „standardowych świec” — cefeid.
M 66 (NGC 3627) w Lwie
Rektascensja Deklinacja Odległość Jasność obserwowana Rozmiary kątowe 11 h20m,2 +12°59’ 35 000 l.św. 9,0 mag 8 \ 7 x 4 ’,4M 66 to najm asywniejsza galaktyka Trypletu Lwa. Posia da wyraźnie rozwinięte, choć niejasno określone zgrubie nie centralne oraz zdeformowane ramiona spiralne — sku tek zb liżeń z jej sąsiadkam i. R am iona z d a ją się być rozciągnięte i wysunięte ponad płaszczyznę dysku (widać to na zdjęciu na przykładzie lewego ramienia, częściowo przesłaniającego centralne zgrubienie). I w tym przypad ku dostrzec można liczne pasma pyłu oraz obszary pow sta wania gwiazd w ram ionach spiralnych. W M 66 zaobser w o w an o trzy su p ern o w e: 1973 R (12 g ru d n ia 1973,
15 mag.), 1989 B (31 stycznia 1989,12 mag.) oraz 1997 bs (15 kwietnia 1997, 17 mag.). Halton Arp um ieścił M 66 na pozycji 16 w swoim Katalogu Galaktyk Osobliwych (cały Tryplet Lwa figuruje zaś tam pod numerem 317).
W prawdzie NGC 3628 to najsłabsza galaktyka Tryple tu Lwa, również j ą M essier mógłby w idealnych warun kach atm osferycznych wypatrzyć. Dokonał tego jednak dopiero William Herschel. Na fotografiach (galaktykę ob serwujemy w płaszczyźnie dysku) ukazuje wyraźnie znie kształcone pasmo pyłu.
M 67 (NGC 2682) w Raku
Rektascensja 08h50m,4 Deklinacja +11°49'
Odległość 2 700 l.św. Jasność obserwowana 6,1 mag
Rozmiary kątowe 30’,0
To jedna z najstarszych gromad otwartych: jej wiek szacu je się na 3 -4 miliardy lat. Tego typu obiekty rzadko doży w ają tak sędziwego wieku, zwykle rozpadając się znacz nie wcześniej. W śród dotychczas odkrytych starsze są tylko m.in. NGC 188 (licząca 5 mld lat) i NGC 6791 (7 mld lat — to rekordowy w Galaktyce wiek gromady otwartej). Jak się wydaje, M 67 ma szansę przetrwać jako gromada jeszcze kolejne 5 mld lat.
Na diagramie Hertzsprunga-Russela dla M 67 odnajdzie my dobrze już ukształtowaną gałąź olbrzymów (m.in. kil kanaście jasnych olbrzymów typu K), zaś punkt odejścia gwiazd ciągu głównego przypada na klasy widmowe A-R Jest też trochę „błękitnych maruderów”, sięgających do typu B8 i jasności obserwowanej 10 magnitudo (co przy odległo ści M 67 oznacza moc promieniowania 50 razy w iększą od Słońca). Całkowitą liczbę gwiazd w gromadzie szacuje się na 500, z czego niemal 200 stanowią białe karły.
Grom adę odkrył najprawdopodobniej Johann Gottfried Koehler przed rokiem 1779, Messier zanotował jej pierwszą obserwację 6 kwietnia 1780 roku.
M 68 (NGC 4590) w Hydrze
Rektascensja Deklinacja Odległość Jasność obserwowana Rozmiary kątowe 12h39m,5 -26°45’ 33 300 l.św. 7,8 mag 12’,0To dość trudna do zaobserwowania z północnej półkuli gro mada kulista. Odkrył ją Pierre Mechain 9 kwietnia 1780r.; M essier w swoim opisie powołuje się na gwiazdę 6 wielko ści jako swego rodzaju drogowskaz — to ADS 8612, w rze czywistości układ podwójny o jasności 5,4 mag., leżący na przedłużeniu linii łączącej d i b Crv.
Gromada zajmuje w przestrzeni obszar o średnicy 140 l.św. i zbliża się do nas z prędkością 112 km/s. Oglądana przez amatorski teleskop sprawia wrażenie niemal dokład nie kolistego obiektu. Zawiera ok. 250 olbrzymów o jasno ści absolutnej przewyższającej 0 (mniej więcej połowa tego, co np. w M 3 lub M 13), najjaśniejsze gwiazdy świecą bla skiem 12,6 mag.
Do tej pory w M 68 zidentyfikowano 42 zmienne, głów nie cefeidy typu II. Na zdjęciu zaznaczono nie należącą do gromady zmienną typu Mira FI Hydrae o okresie 324 dni i maksymalnej jasności 9 magnitudo.
M 69 (NGC 6637) w Strzelcu
Rektascensja Deklinacja Odległość Jasność obserwowana Rozmiary kątowe 18h31m,4 _32=21 ’ 26 700 l.św. 7,6 mag 7’, 1Podobnie ja k je j sąsiadka (M 70), należy do najmniejszych i najsłabszych gromad kulistych i jest praktycznie nieosią galna w naszych szerokościach geograficznych. Nie widział ich z Paryża nawet Messier, dopóki de la Caille nie sporzą dził listy mglistych obiektów nieba południowego; po roku
1780, sprawiwszy sobie lepszy teleskop, zdołał wreszcie wypatrzyć także te dwie gromady.
Rozmiary kątowe M 69 przy wizualnych obserwacjach nie przekraczają 3 ’, zaś średnica przestrzenna całego ob szaru gromady to jakieś 55 l.św. Jej skład chemiczny cha rakteryzuje wysoka jak na gromady kuliste zawartość m e tali, d alek o je d n a k o d b ie g ająca od sło n eczn ej — co świadczy o jej zaawansowanym wieku. Na palcach obu rąk m ożna policzyć dotychczas zidentyfikow ane gw iazdy zm ienne (8 sztuk), wśród których dwie to M iry o okresie ok. 200 dni.
M 70 (NGC 6681) w Strzelcu
Rektascensja Deklinacja Odległość Jasność obserwowana Rozmiary kątowe 18h43m,2 -32 ° 18’ 28 000 l.św. 7,9 mag 7',8Jest tylko nieco jaśniejsza i w iększa od M 69 (rów nież w przestrzeni — zajmuje obszar o rozm iarach 65 l.św.); obie znajdują się dość blisko centrum Galaktyki, podlega jąc znacznym siłom pływowym. Bardzo gęste jądro M 70 ulegało w przeszłości kolapsowi (patrz M 15 — „Urania — PA” 1/99). Gromada oddala się od nas z prędkością ok. 200 km/s. Do tej pory zaobserwowano w niej zmienność zaledwie 2 gwiazd. Zyskała swoisty rozgłos w roku 1995: to jej okolice obserwowali Alan Hale i Thomas Bopp, od krywając sw ą słynną kometę.(Ar)
Dokończenie ze strony 260
jedynie precyzyjne wyznaczenie wza jemnych stosunków natężeń — do tego potrzeba więcej widm z toruńskiego ob serwatorium. Tym niemniej dopasowa nie długości fal i szerokości pięciu struk tur w idm ow ych pozostaw ia bardzo niewielki margines niepewności co do identyfikacji.
Przegląd widm toruńskich wskazuje także na obecność wielu podobnych struktur widmowych w materii między- gwiazdowej, które, jak należy oczekiwać, powstająw innych jonach wielopierście niowych związków aromatycznych. La boratorium NASA Ames obiecuje ich la- b o ra to ry jn e w e rsje w c iąg u k ilku miesięcy. Pozostaje czekać, gromadząc dalsze w idm a... Serdeczne podziękowa nia należą się Bogdanowi Wikierskiemu — to dzięki jego determinacji teleskop
i spektrograf znowu pracująi — co waż ne — dają wyniki. Jacek Krełowski o c ® ■N S '
ro
c (U c T>ay
ro
N 1,06 1,04 1,02 -1,00 0,98 1---1---1--- ■---1 ---HD 207198 (Toruń) 6675 6700 6725D ługość fali (A)
6750 6775
Rys. 2. Porów nanie w idm o dużej rozdzielczości z laboratorium , obserw atorium M cD onald (McD), obserw atorium na Terskole (Ter) i w idm a o m ałej rozdzielczości z to ru ńskiego spektrografu w okolicy struktu r kationu naftalenu.