1. KOMPETENCJE W EDUKACJI I NA RYNKU PRACY
1.3. M ODELOWANIE KOMPETENCJI
Operowanie na kompetencjach, takie jak ich porównywanie, wymaga znajomości metod ich modelowania. Na potrzeby niniejszej pracy zdecydowano się przedstawić dwa podstawowe podejścia do modelowania kompetencji: oparte na zbiorach kompetencji i oparte na ontologii. Wstępna analiza tych podejść, z punktu widzenia opracowywania systemów informatycznych w edukacji, została już wcześniej przedstawiona w [93]. Krótkie podsumowanie innych dostępnych rozwiązań (z których większość zgodna jest z drugim podejściem, np. [69], [28]) można znaleźć w [106].
Modelowanie zbiorów kompetencji
Jedno z pierwszych formalnych podejść do analizy kompetencji skupia się na traktowaniu kompetencji jako zbioru. Opiera się ono na pojęciu dziedziny charakterystycznej (ang. habitual domain), rozumianej jako kolekcja wiedzy oraz umiejętności posiadanych przez człowieka, pozwalających na rozwiązywanie problemów [127]. Można zatem stwierdzić, że dziedzina charakterystyczna danej osoby to zbiór posiadanych przez nią kompetencji. Zbiór ten nie jest stały, zmienia się wraz z rozwojem danej osoby, ale stabilizuje się przy zaprzestaniu dalszej edukacji. Jak jednak słusznie zauważono w [124], samo określenie posiadania kompetencji jako ich obecności lub braku, nie stanowi dobrego odwzorowania rzeczywistości, z tego względu wprowadzono dodatkowo określenie siły kompetencji. Stąd każdą kompetencję możemy opisać jako g , gdzie g oznacza kompetencję, a α α siłę tej kompetencji.
Poszczególne kompetencje mogą być ze sobą powiązane, przy czym najważniejszą z tych relacji jest relacja wiążąca wybraną kompetencję z jej tzw. kompetencjami bazowymi. Kompetencja bazowa, to kompetencja, bez której opanowania nie jest możliwe zdobycie nowej kompetencji. Z tego względu wprowadzono dodatkowo parametr β, pozwalający na określenie siły kompetencji podstawowej, niezbędnej do zdobycia nowej kompetencji.
Mając dane parametry α oraz β możemy zdefiniować zbiór kompetencji w sposób Odniesienie kompetencji do konkretnego problemu, z którym należy się zmierzyć,
pozwala na wprowadzenie następujących zbiorów kompetencji [44]:
• Tr(E) – zbiór kompetencji niezbędnych do rozwiązania problemu E,
• Sk(P) – zbiór kompetencji posiadanych przez osobę P,
• HD(E) – dziedzina charakterystyczna, zawierająca kompetencje powiązane z problemem E.
Dzięki tym trzem zbiorom podstawowym można określić jakie kompetencje należy zdobyć (Tr(E)\Sk(P)) oraz jakie kompetencje można do tego wykorzystać (HD(E)\Tr(E)).
W cytowanych tu pracach, a także w innych (np. [44, 65] przedstawia to w inny sposób) poruszany jest również problem określania kosztów rozszerzania kompetencji z punktu widzenia ich obecnych i wymaganych poziomów. Wykorzystanie możliwości jego rozwiązania jest szczególnie korzystne z punktu widzenia firm inwestujących w szkolenie swoich pracowników – możliwość określenia kogo i w jakim zakresie najłatwiej, w sensie kosztów finansowych oraz czasu, będzie wyszkolić pozwoliłoby na znaczne oszczędności.
Modelowanie zbiorów kompetencji znajduje swoje zastosowanie także do zadań takich jak dobór partnerów do projektu naukowego [68], wybór zadań do wykonania ze względu na kompetencje posiadane przez studenta [96], czy też ilościowej oceny kompetencji na potrzeby tworzenia systemów zarządzania kompetencjami [95].
Jakkolwiek zastosowanie zbiorów kompetencji posiada niewątpliwie wiele zalet i daje wiele możliwości, nie uwzględnia kwestii zawartości kompetencji. Rozpatrywane są wzajemne powiązania między kompetencjami, na zasadzie kompetencji bazowych, cząstkowych, jednakże struktura i treść wewnętrzna każdej z kompetencji nie jest brana pod uwagę. Nie jest zatem możliwe określenie ile poszczególne kompetencje maja ze sobą wspólnego, ani też przedstawienie jednostkowej kompetencji w sposób pozwalający na zrozumienie jej znaczenia zarówno przez człowieka, jak i przez maszynę.
Modelowanie kompetencji w oparciu o podejście ontologiczne
Podejściem alternatywnym do metody zbiorów kompetencji jest wykorzystanie ontologii do przedstawienia kompetencji i ich wzajemnych zależności. Jak pisano wcześniej w [60], ontologia jest jednym z popularnych narzędzi do reprezentacji wiedzy dziedzinowej, może więc zostać zastosowana do reprezentacji wiedzy związanej z kompetencjami. W [38] usystematyzowane zostały różne podejścia do budowy modelu kompetencji z punktu widzenia dziedziny, w której model kompetencji miałby być wykorzystany (zarządzanie przemysłowe, informatyka, nauki o zarządzaniu).
Przedstawione w tej pracy modele oparte są na spojrzeniu na kompetencję jako na strukturę złożoną i uwzględniające semantykę relacji między poszczególnymi elementami mającymi wpływ na kompetencje i samymi kompetencjami, można więc nazwać je modelami ontologicznymi. Rysunek 1.3 przedstawia przykładową ontologię dotyczącą pojedynczej kompetencji. Przejście z poziomu prostych kompetencji (na rysunku „simple competence”) do tematów (na rysunku „topics”) pozwala na przedstawienie kontekstu oraz poziomu biegłości odnoszących się do danej kompetencji.
Rys.1.3. Ontologia kompetencji językowej (oryginał) Źródło: [101]
Reprezentacja kompetencji w postaci ontologii jest ściśle związana z omawianą w punkcie 1.1. strukturą kompetencji, gdyż pozwala na jej pełne odzwierciedlenie.
Opracowano i utworzono wiele różnych ontologicznych modeli kompetencji, których forma różni się w zależności od zastosowań (np. w [6] do przedstawienia ontologii
opisu różnych aspektów kompetencji związanych z zarządzaniem projektami zastosowano podejście obiektowe i utworzono diagram klas, podczas gdy w [105] do reprezentacji ontologii przeznaczonej do opisu, oceny i planowania rozwoju kompetencji w kontekście zawodowym wykorzystuje się model bardziej konceptualny, a zatem mniej zbliżony do implementacji).
Wśród zastosowań ontologicznego podejścia do modelowania kompetencji wymienić możemy na przykład:
• zarządzanie kompetencjami w organizacji edukacyjnej (Competence Object Library) [95],
• aplikacje służące projektowaniu nauczania opartego na kompetencjach i zarządzaniu wiedzą [85],
• modyfikacja systemu SOBOLEO do zarządzania kompetencjami [11].
Podejście to stanowi także podstawę istniejących standardów opisu kompetencji (przedstawionych w punkcie 1.2), w których uwzględnia się strukturę kompetencji i jej powiązania z różnymi elementami mającymi znaczenie w edukacji lub pracy zawodowej.
W związku z tym, że podejście to pozwala na spojrzenie w głąb pojedynczej kompetencji oraz na określenie relacji między kompetencjami oraz między ich elementami składowymi, zdecydowano, że na potrzeby niniejszej pracy jest ono preferowane względem innych. Ponieważ nie znaleziono gotowych rozwiązań służących analizie i porównaniu kompetencji między sobą, z uwzględnieniem aspektu technologicznego (dotyczącego powiązanych metod, technologii i narzędzi), zdecydowano się na opracowanie własnego rozwiązania.
2.