Wprowadzenie
Według wymagań ogólnych nowej podstawy programowej przedmiotu Chemia do liceum ogólnokształcącego (zakres podstawowy) uczeń powinien „zdobywać wiedzę chemiczną w sposób badawczy (…) i posługiwać się zdobytą wiedzą chemiczną w życiu codziennym” (http://
www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Reforma/men_tom_5.pdf). Z kolei w zalecanych warunkach i sposobie realizacji programu stwierdza się, że „samodzielna obserwacja ucznia jest podstawą do przeżywania, wnioskowania, analizowania i uogólniania zjawisk (…)” (http://www.men.gov.pl/
images/stories/pdf/Reforma/men_tom_5.pdf).
Prezentowany scenariusz zajęć: Plama z ketchupu, czyli o tym jak usuwać brud, pozwala na realizację różnymi metodami nauczania wielu celów wskazanych w tych zaleceniach.
Obserwacja doświadczalnej pracy uczniów, jak i ich opinie na temat proponowanych form realizacji tematu wskazują na potrzebę stosowania w praktyce szkolnej zaproponowanych rozwiązań dydaktycznych.
Praktyka szkolna - scenariusz i jego główne elementy:
1. Jak działają mydła?
Z czego zbudowana jest cząsteczka mydła? – pogadanka w oparciu o informacje zdobyte w szkole gimnazjalnej
Zastanówmy się, jak cząsteczki mydła będą ułożone wokół cząsteczki tłuszczu? – pogadanka połączona z przygotowaniem ideowego rysunku
Co rozumiemy pod pojęciem zwilżanie? Jakie znasz ciała stałe znajdujące się w twoim otoczeniu, które są dobrze zwilżalne i te, których kąt zwilżania jest mały? Jak doświadczalnie sprawdzić czy ciało jest zwilżalne przez wodę czy tez nie jest zwilżalne przez wodę? – pogadanka połączona z projektowaniem i wykonaniem doświadczenia
Jaką funkcję pełni powstająca piana podczas mycia rąk czy prania ubrań? Czy piana pojawia się zawsze? – pogadanka
Czy teraz już wiadomo, dlaczego na wannie lub umywalce znajduje się po kąpieli biały pierścień z osadu? A co ze śnieżnobiałymi koszulami? Czy zawsze pozostaną białe? – pogadanka
2. Detergenty – ogólna charakterystyka.
Czy słyszeliście o detergentach? Co w naszym domu jest detergentem? – ćwiczenie: analiza etykietek kilku środków myjących: proszek do prania, płyn do naczyń, żel pod prysznic.
Rys. 01. Etykieta żelu pod prysznic.
Sprawdźmy jaki wpływ ma temperatura wody na proces prania – pogadanka w oparciu o zaprojektowanie i wykonanie doświadczenia.
Przykładowe doświadczenie:
Temat: Wpływ temperatury wody na proces prania.
Szkło, sprzęt i odczynniki: 4 miedniczki, roztwór wodny mydła w kostce, proszek do prania, zimna i ciepła woda.
Opis doświadczenia:
- Do dwóch miedniczek należy wlać zimną wodę. Następnie do jednej dodać wodny roztwór mydła, a do drugiej proszek do prania. Mocno zamieszać.
- Do dwóch miedniczek należy wlać ciepłą wodę. Następnie do jednej dodać wodny roztwór mydła, a do drugiej proszek do prania. Mocno zamieszać.
Obserwacje należy zanotować w karcie pracy.
Obserwacje:
Zimna woda Ciepła woda
Mydło w kostce Brak piany Pojawia się piana
Proszek do prania Pojawia się piana Pojawia się piana
Komentarz: Proszki do prania lub inne detergenty np. płyny do prania lub płyny do naczyń mogą być używane do prania w niskiej temperaturze.
Czy mydło to też detergent? – pogadanka 3. Fosforany(V) jako składnik proszków do prania.
Zapoznanie się ze składem proszków do prania – ćwiczenie: analiza etykiety proszku do prania:
Rys. 02. Etykieta proszku do prania.
Eutrofizacja wód - pogadanka z wykorzystaniem Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 lutego 2012.
Rys. 03. Fragment Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 lutego 2012.
W celu zmniejszenia eutrofizacji wód powierzchniowych zawartość fosforu w proszkach piorących określona jest przez odpowiednie normy: Wspólnotowe oznakowanie ekologiczne «Eco-label» dla detergentów pralniczych - “Oficjalny znak UE dla wyrobów bardziej ekologicznych”.
Dopuszczalna ilość fosforu wynosi 6% (odpowiada to 23,7% tripolifosforanu(V) sodu).
4. Zakończenie zajęć:
Sztuka prania – gra zespołowa.
Uczniowie otrzymują w zespołach planszę z opisanymi polami oraz symbole pojawiające się na metkach. Zadaniem uczniów będzie dopasowanie odpowiedniego symbolu do jego charakterystyki. Prawidłowo uzupełniona plansza wygląda następująco (Rys. 4):
SYMBOLE DOTYCZĄCE
Rys. 04. Prawidłowo rozwiązana gra „Sztuka prania”.
Domowe sposoby usuwania brudu – gra zespołowa w oparciu o poszukiwanie informacji i ich sprawdzenie na drodze doświadczalnej.
Należy przygotować kilka koszulek, które zostaną zabrudzone: atramentem z długopisu, tuszem do rzęs, kawą, herbatą; a klasę należy podzielić na kilka grup. Zadaniem każdej grupy będzie usunięcie zabrudzenia z otrzymanych koszulek. Liderzy grup prezentują wyniki swojej pracy. Poniżej dwa wybrane przykłady zastosowanych metod do usuwania popularnych plam:
RODZAJ PLAMY SPOSÓB OCZYSZCZANIA
atrament Plamę z atramentu kolorowego bądź czarnego czyścimy za pomocą szmatki zanurzonej w alkoholu, a następnie przemywamy gliceryną. Na końcu przemywamy starannie czyszczone miejsce wodą.
tusz do rzęs Zaplamione miejsce pocieramy połówką cytryny i przemywamy ciepłą wodą z dodatkiem mydła.
5. Proponowane tematy projektów badawczych: Proszek ekologiczny - prawda czy fałsz?
Zdolności piorące mydeł i detergentów w środowisku kwaśnym. Dlaczego podczas prania pocieramy materiał? Czym są bańki mydlane?
Wyniki i wnioski:
Zaprezentowane doświadczenia zostały przetestowane przez uczniów i poddane ich ocenie np. pod względem prawidłowości treści poleceń. Według uczniów:
- treści poleceń są czytelne i zrozumiałe;
- proponowane doświadczenia są proste w wykonaniu i ciekawe, jednocześnie pozwalające na poszerzanie wiedzy chemicznej uczniów;
- proponowane doświadczenia podkreślają szczególne znaczenie chemii w życiu codziennym;
- proponowane doświadczenia pozwalają na rozwijanie zainteresowań ucznia;
Ponadto przeprowadzono obserwację doświadczalnej pracy uczniów wykorzystując kartę obserwacji ucznia (Kiełka, 2009). Uczeń zarówno w pracy indywidualnej, jak i w pracy w grupie radzi sobie bardzo dobrze. Świadczy to o jego chęci uzyskania dokładnego wyniku danego doświadczenia, który będzie podstawą do rozwiązania danego problemu/zadania.
Małgorzata Krzeczkowska, Kinga Patrzałek, Anna Migdał-Mikuli Zakład Dydaktyki Chemii, Wydział Chemii UJ, Kraków, PL kinga_patrzalek@wp.pl
KARTA OBSERWACJI POSTAW UCZNIA Imię i nazwisko ucznia XXX Klasa: I Data 01.06.2012 Obszar Ocena WspanialeBardzo ładnieDobrzePrzeciętnieSłabo Musisz poćwiczyć I. Praca na lekcji
Wykonywanie poleceń + Staranność wykonywania prac + Samodzielność w pracy + Efektywność wykorzystania czasu pracy + Aktywność na zajęciach+ Obszar Ocena WspanialeBardzo ładnieDobrzePrzeciętnieSłabo Musisz poćwiczyć II. Praca w grupie
Umiejętność pracy w grupie + Poszanowanie cudzej pracy i własności + Pomoc innym uczniom: na ich prośbę + z własnej inicjatywy + Kulturalne komunikowanie się:z nauczycielem + z kolegami + Ilość razy komunikowania się z nauczycielem 7 razy z kolegami 10 razy