Mapa percepcyjna społecznego świata poezji

Warunkiem pomyślnego przebiegu procesu stawania się poetą, jak starałam się pokazać w niniejszej pracy, jest uczestnictwo w społecznym świecie poezji. To proste stwierdzenie komplikuje się, gdy weźmiemy pod uwagę silne zróżnicowanie tego świata. W jego ramach można bowiem wyróżnić kilka poziomów, z których każdy ma złożoną strukturę wewnętrzną, będącą mozaiką składających się na niego grup i jednostek (obrazuje je rys. 2). Przedstawiony poniżej podział jest swego rodzaju mapą percepcyjną świata poezji, która wyłoniła się w wyniku obserwacji, a także

podczas wywiadów swobodnych i nieformalnych, jako wynik spontanicznego teoretyzowania jego aktywnych uczestników oraz tych twórców, którzy aspirując do niego, prezentowali perspektywę zewnętrznego obserwatora (por. Hammersley, Atkinson 2000 : 60).

Rys. 2 Mapa percepcyjna społecznego świata poezji

Źródło: opracowanie własne.

Zdecydowane najliczniejszym segmentem świata poezji, niezauważanym przez jego aktywnych uczestników, są twórcy piszący wiersze „do szuflady”. We wszystkich wywiadach byli oni sytuowani poza światem poezji, jako grupa61 całkowicie wyłączona z jego aktywności i nie mająca wpływu na jego kształt. Można więc powiedzieć, że twórcy, którzy nie prezentują publicznie swoich utworów, nie istnieją (w sensie społecznym) jako poeci. Ta niewidoczna, marginalizowana i sama siebie marginalizująca grupa (poprzez nie podejmowanie prób włączenia się w obieg świata poezji), jest jednak niezbędna dla jego funkcjonowania. To właśnie z niej rekrutują się nowi, aktywni uczestnicy tego świata, ale także bierni odbiorcy: nabywcy tomików i publiczność spotkań poetyckich. Warto zaznaczyć, że jest to grupa bardzo

zróżnicowana wewnętrznie; składają się zarówno twórcy, którzy nigdy nie zdecydują się pokazać komukolwiek swoich tekstów, jak i tacy, którzy bardzo szybko debiutują i przenoszą się na wyższe piętra w hierarchii społecznego świata poezji.

Kolejny poziom tworzą amatorzy, ludzie, którzy piszą wiersze i funkcjonują jako poeci, ale wyłącznie w ramach wąskich grup rówieśniczych, koleżeńskich czy rodzinnych62. Poziom ten, mimo iż jest zauważany przez moich rozmówców, sytuowany jest poza bądź na obrzeżach świata poezji, jako nie odgrywający większego wpływu na jego kształt. Tak więc poszczególni twórcy, nawet jeśli mają swoje grono czytelników, znajdują się poza środowiskiem, gdyż nie spełniają podstawowego kryterium, jakim jest branie aktywnego udziału w działaniach świata poezji i nawiązywanie relacji z innymi jego uczestnikami. Ograniczone uczestnictwo w spotkaniach, konkursach, incydentalne czytelnictwo prasy profesjonalnej owocuje słabym rozeznaniem w specyfice świata poezji, a to z kolei przyczynia się do jeszcze większego odizolowania twórców od jego głównego nurtu. Co ciekawe, zabarwione pejoratywnie określenie „amatorzy” używane jest zarówno przez poetów zajmujących wyższe pozycje w hierarchii społecznego świata, jak i samych zainteresowanych, którzy podkreślają w ten sposób długą drogę, jaka jest przed nimi do pełnego członkostwa w świecie poezji. Nie wszyscy podejmują trud przebycia tej drogi; niektórzy nie próbują zmienić swojej pozycji, traktując pisanie jako hobby; innym, mimo prób, nie udaje się awansować; trzon tej grupy stanowią zaś twórcy, którzy podejmują mniej lub bardziej zdecydowane próby włączenia się do głównego nurtu świata poezji, świata profesjonalistów. Często w tym celu tworzą swego rodzaju grupy „wsparcia”, pomagające sobie nawzajem w zdobywaniu wiedzy o środowisku, wymieniające uwagi na temat swojej poezji, kibicujące na turniejach poetyckich. Dostarczanie tego typu wsparcia jest głównym zadaniem grup poetyckich zakładanych przez początkujących twórców63.

Kolejnym poziomem, a jednocześnie pierwszym, postrzeganym przez moich rozmówców jako część składowa społecznego świata poezji, jest poziom lokalnych środowisk poetyckich. Składają się na niego grupy literackie o różnym stopniu sformalizowania, luźne środowiska skupione wokół domów kultury, wydziałów filologicznych, lokalnie działających pism literackich czy wyrazistych osobowości. Charakterystyczną cechą jest samowystarczalność takich grup. Zwykle posiadają one zasoby konieczne do wydawania własnych tomików i antologii, organizowania konkursów poetyckich, utrzymują ścisłe kontakty z redaktorami lokalnej prasy,

urzędnikami w wydziałach kultury, w związku z tym zapewniają swoim członkom możliwość podejmowania wszystkich działań związanych z rolą społeczną poety, co może owocować zajmowaniem wysokich pozycji w hierarchii lokalnej społeczności, ale rzadko przekłada się na uznanie w szerszych kręgach społecznego świata poezji. Najbardziej aktywni członkowie środowisk lokalnych, którym uda się nawiązać współpracę z ogólnopolskimi pismami literackimi i znaczącymi wydawnictwami, mogą zasilić środowisko ogólnopolskie64, czyli elitę świata poezji, złożoną z autorów mieszkających na terenie całego kraju, których łączą zbieżne przekonania na temat poezji, roli poety, a także zbliżona, wysoka, pozycja w hierarchii tego społecznego świata i uznanie, jakim się w nim cieszą. Są to poeci, którzy nie tylko dużo piszą, ale także aktywnie uczestniczą w życiu społecznego świata i współtworzą jego dyskurs. Należy jednak zaznaczyć, że nie jest to grupa jednolita wewnętrznie; wręcz odwrotnie, dzieli się na liczne subświaty65, które powstają wokół pism i wydawnictw (tworząc „stajnię” danego wydawcy czy redaktora). Jest to bardzo ciekawe zjawisko, gdyż mimo iż grupy takie mają charakter nieformalny, tworzone są oddolnie i spontanicznie, są jednak ściśle związane, by nie powiedzieć uzależnione od sformalizowanych instytucji obiegu sztuki, co niewątpliwie wpływa na ich funkcjonowanie (por. Golka 1986: 154). Charakterystyczną cechą tych środowisk jest ich hermetyczność oraz podobna jak w przypadku środowisk lokalnych, samowystarczalność, która sprzyja wytwarzaniu silnej identyfikacji wśród członków. Każdy subświat posiada własne kanały prezentacji, sieci kontaktów między innymi z krytykami, którzy legitymizują prezentowaną wizję poezji. Z uwagi na to, że uczestnictwo w nim wiąże się z wyznawaniem określonej ideologii oraz przekłada się na liczne korzyści, zwykle ma ono charakter długotrwałych, osobistych relacji, zaś przejścia z jednego do drugiego subświata bywają traktowane jako zdrada i nie zdarzają się zbyt często.

Wśród uczestników poziomu ogólnopolskiego można wyodrębnić „szczyt” społecznego świata poezji, który stanowi wąska grupa poetów cieszących się prestiżem i uznaniem zarówno w środowisku jak i w szerszych kręgach społecznych. Są oni nie tyle aktywnymi „praktykami”, gdyż jak zaznaczyłam, miejscem, w którym pojawiają się nowe prądy jest raczej poziom ogólnopolski, co raczej „żywymi legendami”, instytucjami legitymizującymi istnienie świata poezji i cementującymi tradycję i ciągłość. „Szczyt” tworzy zaledwie kilku twórców, którzy w ciągu dziesięcioleci budowania swojej kariery i reputacji zdołali wypracować silną pozycję, stając się autorytetami zarówno dla innych poetów jak i dla szerszego społeczeństwa.

Co ciekawe, dla obserwatorów spoza świata poezji jest to jedyny widoczny jego poziom, często utożsamiany z całym środowiskiem. Wiąże się to ze specyfiką edukacji formalnej w zakresie literatury, w toku której poznaje się przede wszystkim tych twórców, którzy powszechnie uznawani za dobrych poetów; także wyłącznie oni pojawiają się w ogólnodostępnych masowych mediach; może to sprawiać wrażenie, że poza kilkoma znanymi nazwiskami nie ma żadnych innych godnych zainteresowania poetów.

Warto także zauważyć, że poeci sytuujący się na najwyższych poziomach świata poezji przy okazji przekładów wierszy, odbierania międzynarodowych nagród czy odbywania stypendiów zagranicznych, nawiązują kontakty z twórcami na całym świecie, tworząc w ten sposób zręby środowiska na poziomie międzynarodowym. Wyróżnione przeze mnie poziomy świata poezji mają swoje odpowiedniki także w świecie wirtualnym66. W Internecie można znaleźć zarówno domowe strony i blogi prowadzone przez amatorów i czytane przez ich znajomych (co stanowiłoby odpowiednik poziomu amatorskiego), jak i strony zakładane przez grupy poetyckie (odpowiednik poziomu lokalnych środowisk). Odpowiednikiem poziomu ogólnopolskiego są zaś rozbudowane serwisy poetyckie (np. nieszuflada.pl, poezja.exe), które dzięki atrakcyjnym propozycjom (konkursy poetyckie, translatorskie, czaty z uznanymi twórcami) przyciągają do siebie także tych twórców, którzy aktywnie działają na poziomie ogólnopolskim świata poezji w „realu”. W ten sposób tworzy się wirtualny odpowiednik realnie istniejącego subświata poezji. Z uwagi na charakter Internetu i jego ogólną dostępność oddziaływanie internetowych publikacji może być, przynajmniej potencjalnie, dużo szersze niż tradycyjnych papierowych wydawnictw: tzn. może się zdarzyć tak, że strona domowa amatora zostanie zauważona i doceniona przez ważne środowiska poetyckie i przyczyni się do przyspieszenia kariery poety. Jednak z prowadzonych wywiadów wynika, iż faktyczny zakres oddziaływania tych stron w przypadku amatorów jest ograniczony do najbliższego kręgu znajomych.

Dla aktywności podejmowanych w Internecie charakterystyczne jest zorientowanie na dwa cele; z jednej strony poeci próbują zbudować reputację i zdobyć sieć czytelników wśród Internautów, jednocześnie podejmując bardzo intensywne działania w celu rozwinięcia kariery poza Internetem, w „normalnych”, tradycyjnych ścieżkach. Wiąże się to z brakiem legitymizacji dla tego kanału aktywności poetyckiej,

a co za tym idzie, ambiwalentnym wartościowaniem zbudowanej za jego pośrednictwem kariery.

W świecie poezji można także odnaleźć osoby funkcjonujące niejako poza opisanymi przeze mnie podziałami67, które nie są ściśle związane z żadnym środowiskiem, ale funkcjonują w ramach jednego z opisanych poziomów, chociażby przez fakt brania udziału w konkursach poetyckich organizowanych przez konkretne grupy czy publikowania wierszy w takich a nie innych pismach. Osoby te postrzegane są jako dość problematyczni członkowie świata poezji, gdyż mimo iż uczestniczą w jego działaniach, nie wykazują odpowiedniego zaangażowania, a wręcz odwrotnie, przyjmują często rolę krytyków i demaskatorów praw rządzących środowiskiem. Czasami także, funkcjonując na przecięciu różnych grup pozostających z sobą w konflikcie przyjmują rolę mediatora, łącznika czy tłumacza przyjmowanych przez nich perspektyw (por. koncepcja ludzi marginalnych; Hughes 1970).

Uczestników świata poezji można różnicować także ze względu na zakres działań podejmowanych w celu awansu na wyższy poziom w hierarchii środowiska, a także stopień zaangażowania w jego funkcjonowanie. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnić uczestników najbardziej zaangażowanych (highly involved), którzy stanowiąc rdzeń (core) tego świata, wyznaczają kurs rozwoju poezji, nadają ton i tempo istniejących w jego ramach dyskusji (są to przede wszystkim członkowie ogólnopolskich środowisk poetyckich). Na przeciwległym krańcu znajdują się osoby mniej zaangażowane w podejmowane działania, sytuujące się na bardziej peryferyjnych pozycjach (barely involved), często uczestniczący jednocześnie w innym społecznym świecie, który jest dla nich ważniejszy (Clarke 1990: 19; 1991: 132; Strauss 1993: 213; Kacperczyk 2005a: 170). Trzeba jednak zaznaczyć, że podziały te są płynne i zmieniają się wraz ze zmianami zachodzącymi w świecie poezji.

Z perspektywy społecznego świata poezji proces stawania się poetą można przedstawić jako stopniowe osiąganie kolejnych jego poziomów począwszy od etapu pisania wierszy „do szuflady”, poprzez funkcjonowanie w kręgu znajomych, zajęcie określonej pozycji w lokalnym środowisku poetyckim, po awans do środowiska ogólnopolskiego, a docelowo zdobycie miejsca w panteonie świata poezji. Oczywiście tylko nielicznym twórcom udaje się przebyć tę drogę do końca. Większość z nich zatrzymuje się na którymś z etapów, zasilając jeden z opisanych przeze mnie poziomów świata poezji.