160 Patrz – Aneks I: Mapa z lokalizacją konwentów bernardyńskich ufundowanych na przełomie XV i XVI
48
że niemalże dorównali liczebnie franciszkanom konwentualnym mającym na Litwie 5 siedzib161. Zaprezentowana poniżej tabela przedstawia obraz zgromadzeń mendykanckich obecnych w poszczególnych dzielnicach kraju na przełomie XV i XVI wieku.
Tabela 1. Klasztory mendykanckie na terenie Korony w latach 1453 - 1530162.
Franciszkanie Dominikanie Augustianie Karmelici Bernardyni
Wielkopolska 5 8 1 1 9 Małopolska 10 8 6 1 6 Mazowsze 2 5 3 1 3 Kujawy 4 1 - 1 1 Ruś 7 2+19 placówek - 1 3 Litwa 5 - 1 - 4 Ogółem: 33 24+19 placówek 11 5 26
Przy wyborze lokalizacji swoich konwentów obserwanci polscy kierowali się przepisami, które regulowane były przez piętnastowieczne konstytucje zakonne oraz opierali się na wytycznych, ustalanych podczas kolejnych posiedzeń kapituły generalnej163. W myśl idei serafickiego ubóstwa, pryncypialną dyrektywą był obowiązek
161 J. Kłoczowski, Wspólnoty zakonne, s. 267; tenże, Bracia Mniejsi w Polsce średniowiecznej, s. 62; M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w społeczeństwie, s. 31-32; A. Szulc, Homo religiosus, s. 60.
162 Tabela została przygotowana na podstawie M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w społeczeństwie,
s. 31 i w oparciu o: K. Kantak, Franciszkanie polscy, t. 1, Kraków 1937. Zob. również: J. Kłoczowski, Dominikanie polscy na Śląsku w XIII-XIV wieku, Lublin 1956; J. Kłoczowski, Zakon braci kaznodziejów w Polsce 1222-1972. Zarys dziejów, [w:] Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222-1972, red. J. Kłoczowski, t. 1, Warszawa 1975, s. 19-158; J. Kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich, [w:] Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1, Kraków 1966, s. 373-582; T. M. Trajdos, U zarania Karmelitów w Polsce, Warszawa 1993; G. Uth, Szkic historyczno-biograficzny zakonu augustianów w Polsce, Kraków 1930.
163 Najstarszą konstytucją prowincji polskiej, która mówiła o budowie klasztorów na terenie Korony była konstytucja opracowana przez wizytatora generalnego Ludwika de la Torre w 1488 roku, zob. K. Kantak,
49
umiejscawiania zabudowań kościelno-klasztornych na przedmieściach miast. Tym samym starano się odwzorować usytuowanie pierwszego domu zakonnego San Damiano pod Asyżem, w którym mieszkał św. Franciszek. Polscy zakonnicy starali się dostosowywać do tej zasady. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy są źródła zakonne, w których odnajdujemy liczne adnotacje określające lokalizację konwentów na terenie Korony jako: „extra muros”, „in oppido suburbio”, „circa civitas”164. Bernardyni sytuowali swoje siedziby przeważnie na przedmieściach dużych i średnich miast, o zróżnicowanym poziomie rozwoju gospodarczego, jednak o zawsze dobrej koniunkturze ekonomicznej. Miejsce osiedlenia, w pobliżu dróg wiodących w stronę bram miejskich, gwarantowało zakonnikom utrzymanie i zapewniało sposobność posługi duszpasterskiej wśród szerokiego grona wiernych165. Odstępstwami od tej reguły były trzy konwenty. Pierwszym z nich był klasztor u podnóża Św. Katarzyny, który zyskał miano eremu. Mógł on jednakże funkcjonować sprawnie dzięki odwiedzającym go pielgrzymom. Podobnie było w Skępem, w którym zakonnicy czuwali nad miejscem kultu maryjnego. Natomiast trzecią placówką był litewski Połock, ale w tym wypadku kapituła otrzymała zapewnienie o stałym finansowym wsparciu ze strony fundatora166. Przepisy zakonne, oprócz wskazywania przedmieść, jako miejsca wznoszenia siedzib, nakazywały wykorzystanie pod budowę gruntów położonych z dala od domostw i uważanych za nieużytki. Owo zarządzenie nastręczało bernardynom najwięcej problemów. Częstokroć wybierano podmokłe łąki leżące w pobliżu starorzeczy (Poznań, Koło, Kowno, Tykocin, Bydgoszcz, Połock, Warta, Sambor, Wilno), co skutkowało
Capitula necnon constitutiones FF. Minorum Observantium (Bernardinorum) Provinciae Polonia, 1453 (1467) - 1628, „Collectana Theologica” 15 (1934), z. 4, s. 480-481; M. Kutzner, Architektura polskich późnogotyckich klasztorów franciszkanów obserwantów (zwanych bernardynami), [w:] Zakony franciszkańskie w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1: Franciszkanie w Polsce średniowiecznej, cz. 1: Franciszkanie na ziemiach polskich, Kraków 1983, s. 281-282.
164 APB, rkps M-2, 1453-1642: Topographia specialis feliciter incipit Provinciae Polonae anno Virginei Partus 1597: Kościan „extra muros”, s. 60; Lwów „in suburbio”, s. 81; Koło „in oppido suburbio”, s. 86;
Sambor „circa civitate”, s. 125 oraz APB, rkps M-25, 1453-1656: Chronologia ordinis fratrum minorum
de Observantia Provinciae Minoris Poloniae et magni Ducatus Lithuaniae ex variis tam veterum manuscriptis (...) anno Domini 1656 per fratrem Thomam Digoń pro tunc chronologum Provinciae: Radom „extra muros in suburbio”, s. 71.
165B. Pierścionek, Ogrody użytkowe klasztorów bernardyńskich, „Architektura. Czasopismo techniczne
Politechniki Krakowskiej” 109 (2012), z. 8, s. 58.
50
częstymi wylewami wód i niszczeniem zabudowań lub grunty bagniste (Kraków, Lublin, Lwów) i grząskie, na których postawienie budynków wymagało nie lada kunsztu budowlanego (Warszawa, Kazimierz Biskupi)167. Niejednokrotnie nieużytki były miejscem, gdzie osiedlała się biedota oraz ludzie zaliczani do marginesu społecznego i wówczas to ta grupa stanowiła sąsiedztwo bernardynów168. Klasztory leżące zaś na wschodnich rubieżach państwa oraz w Małopolsce, częstokroć musiały zmagać się z niszczycielskimi najazdami Litwinów i Rusinów (Lwów, Kowno, Połock) oraz Tatarów (Lublin, Sambor, Radom, Tarnów, Przeworsk, Opatów).
Warto wspomnieć w tym miejscu jeszcze o samym procesie fundacyjnym, który w przypadku siedzib bernardyńskich, był wieloetapowy i często rozciągał się na przestrzeni kilku lat. Rozpoczynał się w chwili ogłoszenia projektu erygowania nowej siedziby, a kończył w momencie, gdy zaistniały warunki umożliwiające prowadzenie regularnego życia zakonnego169. Z inicjatywą wychodził fundator, który przedstawiał plan fundacji wikariuszowi lub bezpośrednio kapitule prowincji170. Po wyrażeniu zgody, kapituła przyjmowała miasto wskazane przez fundatora do struktury administracyjnej prowincji. Wśród polskich fundacji odnotowujemy przypadki, kiedy to kapituła generalna lub też sam papież, udzielali zgody na rozpoczęcie budowy. W drugim etapie fundator musiał czekać jeszcze na zgodę władz kościelnych, czyli ordynariusza diecezji, w której miał powstać konwent, jak i władz miasta. Dopiero po uzyskaniu wszystkich tych przyzwoleń, fundator mógł wystawić zakonnikom akt erekcyjny. Przebieg erygowania większości placówek bernardyńskich był zgodny z wytyczonym procesem fundacyjnym. Znamy jednakże przypadki, w których ze względu na najróżniejsze czynniki, niezależne od zakonników i fundatora, zmieniano kolejność poszczególnych etapów.
Wśród fundatorów bernardyńskich klasztorów znaleźli się przedstawiciele stanów społecznych, które miały decydujący wpływ na życie polityczne i ekonomiczne kraju. Niewątpliwie prym w aktywności fundacyjnej wiodła grupa możnowładców pochodzenia
167 M. Kutzner, dz. cyt., s. 293.
168 W przypadku Warszawy byli to ludzie określani jako „margines społeczny”, w Krakowie i Wilnie sąsiedztwo bernardynów stanowiły getta żydowskie.
169 Szczegółowy opis etapów erygowania klasztoru obserwanckiego przedstawiła M. Maciszewska,
Klasztor bernardyński w społeczeństwie, s. 32-34. 170 M. Kutzner, dz. cyt., s. 282.
51
szlacheckiego. Z ich inicjatywy powstało łącznie 10 konwentów, głównie na terenie Litwy i Rusi. Dzięki donacjom królewsko - książęcym zrealizowano 6 placówek, przede wszystkim na obszarze Małopolski. Na skutek działalności rycerstwa oraz mieszczaństwa, rozpoczęto budowę 5 klasztorów. Natomiast wyższe duchowieństwo, przyczyniło się do erygowania 4 konwentów. Najwięcej fundacji mieszczańskich i biskupich odnotowano w Wielkopolsce i na Mazowszu. Prześledźmy zatem, jak fundacje przebiegały w poszczególnych dzielnicach i miastach Korony171.
Wielkopolska, jak już zostało wspomniane, była dzielnicą Polski, w której bernardyni osiedlili się najliczniej. Doskonała kondycja ekonomiczno-społeczna miast, leżących w jej granicach, zapewniała utrzymanie domów klasztornych, które ze względu na swój mendykancki charakter, zdane były na pomoc materialną lokalnej społeczności. Do Poznania, liczącego wówczas 8000 mieszkańców, bernardyni przybyli w 1455 roku na czele z wikariuszem Gabrielem z Werony172. Na skutek decyzji kapituły w Ołomuńcu, która zaakceptowała ulokowanie konwentu obserwanckiego w stołecznym mieście dzielnicy, władze zakonne zwróciły się do magistratu o wystawienie dokumentu fundacyjnego173. Do fundacji klasztoru doszło dzięki radzie miejskiej Poznania, jakkolwiek, jako głównego fundatora, wymienia się rajcę miejskiego Macieja Czarnego, który podarował bernardynom kawałek ziemi na przedmieściu Piasek174. Grunty zostały
171 Patrz – Aneks II: Fundatorzy klasztorów obserwanckich w Koronie na przełomie XV i XVI wieku,