płk.Maria WITTEK

42

W IT T E K M aria (1899-1997), członkini KN III/PO W Kijów, uczestniczka obrony Lw ow a

Afkjf™/ . . 0- i '• i--'- ©<4k

1920, członkini OLK, inicjatorka i od 1 9 2 8 /K om endantka N aczelna O rganizacji PW K,

r n 'i l :A y k \

kierow niczka R eferatu ds. Wychowania) Fizycznego i Przysposobienia W ojskow ego K obiet w fiĄ po m aturze w 1918 podjęła studia m atem atyczne na Uni\versyleci.e'Kijowskim będąc pierw szą studińjącą k obietą w historii tego uniwersytetu. W lip c u /f9 1 9 jak o je d n a z nielicznych

inicjatorka upam iętniania wojennej / ł y ż

c y ”"’ >•«

- koła polonijno-historycznego. W 191

do Sztabu D ow ództw a 3, a potem 6 A rm ii aw ansując z czasem na stanow isko szefa sekcji ofensywnej O ddziału II. Brała udział w obronie Lw ow a w czasie w ojny polsko-bolszew ickiej.

M aria W ittek Dekretem N aczelnika Państw a i N aczelnego W odza z V x 1922 (Adj.

Gen. L. 14147/VM ) została odznaczona K rzyżem Srebrnym O rderu W ojennego V irtuti M ilitari z nr. Krzyża 5787. W 1922 na w niosek O ddziału II Sztabu G eneralnego W P została odznaczona K W po raz 1.

W grudniu 1921 została odkom enderow ana w stopniu porucznika do OLK, która po zakończeniu działań w ojennych m iała służyć szkoleniu w ojskow em u kobiet. Kiedy dow iedziała się, że OLK m a być zlikw idow ana do m arca 1922, w raz z g rup ą koleżanek oficerów OLK podjęła starania na rzecz stw orzenia przysposobienia w ojskow ego kobiet i po pow ołaniu w październiku tr. K om itetu Społecznego Przysposobienia K obiet do Obrony Kraju (PKdO K ) została w nim kierow niczką w ydziału szkoleniowego. Została skierow ana do Szkoły Podchorążych Piechoty w R em bertow ie wraz z Ju lią H aliną K ow alską-P iw ońską i M arią P odhorską i po jej ukończeniu i po weryfikacji stopnia oficerskiego objęła w 1923 stanow isko kierow niczki Referatu Rezerw K obiecych (referatu PW K ) w W ydziale Przysposobienia R ezerw y O ddziału III Sztabu G eneralnego. Pierw sze obozy i szkolenia w ram ach pw k objęły m łodzież żeńską akadem icką. Po lecie 1923 kadra instruktorska obozów zorganizow ała się w Klub Starszych Instruktorek, na czele którego stanęła M. W ittek. D nia 1 IX 1924 obsada Referatu Przysposobienia R ezerw K obiecych zw olniono ze służby w ojskow ej, a sam referat w krótce zlikw idow ano. M im o to M. W ittek w raz z innymi instruktorkam i kontynuow ała prace ju ż społecznie. Od 1925 (1926?) działania K om itetu, za zgodą M inisterstw a W RiOP rozszerzono na szkolnictw o średnie organizując ochotnicze hufce pwk. W 1927 M aria W ittek została kierow nikiem R eferatu ds. W ychow ania Fizycznego i Przysposobienia W ojskow ego Kobiet, pow ołanego tr. w ram ach PU W FiPW działającego przy M SW . W krótce zaczęto wydawać m iesięcznik PW K „D la Przyszłości” . W 1928 została K om endantką N aczelną PW K, kierując jednocześnie sam odzielnym referatem PW K , a od 1935 pełniła w stopniu m ajora funkcję N aczelnika W ydziału WF i PW K w PU W F i PW.

O rganizacja terenow a PW K opierała się na poszczególnych D ow ództw ach O kręgów G eneralnych, a od 1928 na O kręgowych U rzędach WF i PW , w których pow ołano referaty PW K i grupy instruktorskie PWK. Szkolenie odbyw ało się na organizow anych lokalnie okresow ych kursach w łasnych PW K i na obozach PW K oraz na kursach specjalistycznych, a od 1926 w ram ach hufców szkolnych PW K w szkołach żeńskich. W m arcu 1938 Sejm RP uchw alił now ą ustaw ę o pow szechnym obow iązku w ojskowym , uw zględniającą pow rót

44

kobiet do pom ocniczej służby w ojskowej, a na mocy zarządzenia m inistra spraw w ojskow ych z czerw ca 1938 w ram ach PW K scentralizow ano całość akcji przysposobienia w ojskow ego kobiet. PW K, w spółpracując w tedy z 44 różnym i organizacjam i kobiecyrńi, otrzym ało status organizacji wyższej użyteczności publicznej. Przed w ybuchem wcyhy PW K liczyła 35 tys.

członkiń ćw iczących i w spółpracow ała ze stow arzyszeniam i kobiecym i liczącym i ponad 700 tys. członkiń. M aria W itteków na, na polecenie m inistra spraw w ojskow ych przygotow ała plany organizacyjno m obilizacyjne dla kobiecych form acji pom ocniczych.

W chwili w ybuchu w ojny została m ianow ana K om endantką G łów ną K obiecych Batalionów Pom ocniczej Służby W ojskowej z przydziałem do Sztabu N aczelnego W odza.

We w rześniu 1939 podążyła za m inistrem spraw w ojskow ych gen. T. K asprzyckim , aby podpisał rozkazy regulujące m iejsce i status członkiń PW K w W ojsku Polskim (rozkazy te dotyczyły tylko niektórych spraw i m ^gły być w ykorzystane tylko dla kobiecego batalionu lwowskięgo). Podczas tej misji, W dniu 15 IX 1939 została m ianow ana m ajorem - (inne źródła podają, że pułkow nikiefn), ale rozkaz ten do niej nie dotarł i nie został uznany.

Przedostała się do Lw o t o' gdzie dokonała inspekcji tw orzonego tam dla obrony m iasta batalionu kobiecego PW K dow odzonego przez H. W asilew ską i brała dział w obronie Lw ow a przed w ojskam i niem ieckim i. Po pow rocie do W arszaw y w dniu 11 (lub 12) X 1939 zam eldow ała się do służby SZP pod rozkazam i gen. M ichała K araszew icza-Tokarzew skiego.

ZaprzysifżerrEr-jako—„Pani M ar ia ż —( p ó ź m ź f w - ZW Z jak o „M ira”) otrzym ała ro zkaż zorganizow ania i kierow ania specjalną kom órką kobiecą o kryptonim ie „S półdzielnia” - (później „C zytelnia”), a w m arcu 1940 została m ianow ana przez K om endanta G łów nego ZW Z szefow ą W SK KG ZW Z. Pierw szoplanow ym jej zadaniem była pom oc w o rg an izo w a n k fl obsadzie centralnej i terenowej sieci łączności. Form alne pow ołanie W SK nastąpiło^na mocy rozkazu nr 59 z 25 II 1942. D ziałalnością W SK i „C zytelni” kierow ała z klasztoru ss. U rszulanek przy ul. Gęstej 1 przez całą okupację. |Śfa m ocy dekretu Prezydenta

RP z października 1943 (załatw ionego przez w ysłaną przez M. W ittek do Londynu Elżbietę Zaw acką) „M ira” przystąpiła do przygotow yw ania rozkazu dow ódcy A K o stopniach w ojskow ych dla kobiet, który został podpisany przez T. K om orow skiego ju ż w czasie Pow stania 23 IX 1944. - był to rozkaz N r 871/1 „każda kobieta będąca żołnierzem w czynnej służbie S ił Zbrojnych w K raju ma pra w o do stopnia w ojskow ego j a k żołnierz m ężczyzna W ów czas otrzym ała stopień m ajora (w edług innych źródeł podpułkow nika). R ozkaz ten um ożliw ił kobietom uzyskanie statusu jeńców wojennych.

45

Po upadku Pow stania w yszła z m iasta z ludnością cyw ilną i dalej kierow ała W SK poza W arszawą, a następnie w C zęstochow ie aż do rozw iązania A K w dniu 191 1945.

Gen. M aria W ittek za udział w Pow staniu została ponow nie odznaczona (co je st niespotykanym „w ykroczeniem regulam inow ym ”) Srebrnym K rzyżem O rderu W ojennego Virtuti M ilitari. Była także odznaczona K NzM i KAK. W 1948 otrzym ała Sr.KZ. W dniu 28 IX 1944 została m ianow ana pułkow nikiem . Postanow ieniem Prezydenta RP Lecha W ałęsy z 30 IV 1991 N r W -l 11-24-91 została m ianow ana na stopień generała brygady.

W lutym 1945 w róciła z C zęstochow y do W arszaw y i tam w spółdziałała w organizow aniu „N IE” . W końcu 1945 uczestniczyła w odtw orzeniu PU WP i PW i od m arca 1946 kierow ała tam sekcją PW K, a po jego rozw iązaniu w lutym 1948 została szefem W ydziału K obiecego KG Powszechnej O rganizacji „Służba Polsce” . N a jej apel zgłosiły się do pracy jej dawne w spółpracow niczki i w ychowanki. Pracę rozpoczęły w oparciu o dekret z 31 XII 1945 o pow szechnym obow iązku w ychow ania fizycznego i przysposobienia w ojskowego w szkołach i na wsi. W naprędce odbudow anym przedw ojennym obozie PW K w G arczynie przeszkolono ju ż w sierpniu 1945 600 referentek i kom endantek hufców PW K. W 1946 uruchom iono (głównie na ziem iach odzyskanych) 27 obozów pracy społecznej dla junaczek z hufców szkolnych pod hasłem pom ocy m łodzieży miejskiej dla m łodzieży w iejskiej, ukierunkow anej na opiekę nad dziećm i z dożyw ianiem w czasie żniw i bezpośrednią pracę w polu, opiekę sanitarną i świetlicową. W yniki obozów letnich były pozytywne i zim ą uruchom iono 29 obozów , w 1948 m iały być organizow ane po dw a obozy na każde w ojew ództw o. Przez cały ten czas M. W ittek pozostaw ała pod nadzorem UB. W m arcu (lub kw ietniu) 1949 została aresztow ana i uw ięziona. Przebyw ała w śledztw ie bez w yroku do lipca (lub sierpnia) 1949. Zw olniona z zakazem jakiejkolw iek pracy w śród m łodzieży, znalazła zatrudnienie w kiosku „R uchu” w Polskim Radiu, gdzie dotrw ała o em erytury. Od lat 60-tych czynna w w arszawskiej konspiracji niepodległościow ej, utrzym yw ała łączność z w ładzam i R zeczypospolitej na U chodźstw ie. Zainicjow ała pow stanie w 1970 Kom isji Historycznej K obiet w W alce o N iepodległość przy Tow arzystw ie M iłośników H istorii w W arszaw ie - efektem w ieloletniej pracy K om isji je st Słow nik uczestniczek wałki o niepodległość Polski 1939-1945. Poległe i zm arłe w okresie okupacji niem ieckiej. Była w spółtw órczynią Rodziny Legionowo-Peow iackiej oraz D uszpasterstw a Piłsudczyków . Zaangażow ana w działalność „Solidarności”, po ogłoszeniu stanu w ojennego w grudniu 1981 uczestniczyła w zabezpieczeniu archiw um N SZZ „S olidarności” U niw ersytetu W arszaw skiego. W 1988 była członkinią Prym asow skiego K om itetu O bchodów 70-lecia

46

N iepodległości. W tym też roku - dopiero 43 lata po w ojnie - M. W ittek dokonała odsłonięcia tablicy pośw ięconej „pam ięci wszystkich kobiet-żołnierzy W ojskowej Służby K obiet...” w kościele św. Jacka w W arszaw ie powstałej z inicjatywy kom batantek. Po utw orzeniu ŚZŻAK została członkiem Rady N aczelnej. D nia 2 V 1991 jak o pierw sza kobieta w historii W ojska Polskiego otrzym ała z rąk prezydenta Lecha W ałęsa nom inację na generała brygady (nom inację w ręczył m.in. L. Kaczyński). W 1992 uczestniczyła w K om itecie H onorow ym O bchodów 200-lecia O rderu W ojennego Y irtuti M ilitari. W 1996 w Toruniu pow ołano M em oriał G enerał M arii W ittek, którego celem je st grom adzenie m ateriałów i upam iętnianie wojennej służby Polek. M aria W ittek zm arła 19 IV 1997 w W arszaw ie, w m iejscu swego dawnego dow odzenia w K lasztorze ss. U rszulanek, pochow ana 24 kw ietnia w Alei Zasłużonych na C m entarzu W ojskow ym na Powązkach. W 1999, staraniem członków

„M em oriału G enerał M arii W ittek”, zorganizow ano uroczyste obchody 100-letniej rocznicy urodzin. M. W ittek. W K atedrze Polowej W ojska Polskiego w W arszaw ie odbyła się m sza święta celebrow ana przez Biskupa Polow ego gen. Sław oja G łódzia a także uroczystość przy jej grobie m.in. Apel Pamięci. Tego dnia przy ul. 3 M aja na Solcu została odsłonięta tablica

upam iętniająca postać M. W ittek, która tam m ieszkała od 1929.

Ojciec M arii, Stanisław W ittek, członek PPS w Łodzi, zagrożony w 1905 aresztow aniem za działalność niepodległościow ą przeniósł się z rod zin ą na U krainę i tam w K ijow ie pobudow ał now oczesne młyny, których był w łaścicielem , w czasie w ojny m ieszkali we W łocław ki, potem w W arszaw ie gdzie zginął od bom by w 1944. M atka, w yw odziła się z francuskiej rodziny Fawre, która zam ieszkała w Polsce w XIX w ieku, była bardzo religijna, prow adziła stancję w W innicy. M łodsza siostra Irena zam. Bartnicka, absolw entka szkoły handlowej w K ijow ie, pracow nica banku w W arszaw ie, zam ieszkała w Gdyni, w czasie w ojny była z dziećm i we W łocław ku przy rodzicach, działała w konspiracji - brak szczegółów , w 1944 m ieszkała w W arszaw ie, po w ojnie w róciła do Gdyni, zm arła 1980. Siostra Zofia, zam.

K ozicka za dyrektora banku w Słonim iu zam ordow anego w 1937, zam ieszkała w W arszaw ie, pracow ała w BGK, zm arła 1972. Brat Stanisław Zygm unt, nie brał udziału w konspiracji, po w ojnie m ieszkał w Krakowie.

AAN, Odpis aktu urodzenia M. W ittek; A PA K , sygn. 379/W SK (tam że W spom nienia p. M.

W ittek spisane 30 IV 1981 prze T. Krawczaka; opracow anie H. Szew czykow ej; w spom nienia M. M arszałkow skiej-K aniew skiej); Dz. Pers. M SW ojsk. N r 41 z 27 X 1922, N r 56 z 16 XII 1922, N r 1 z 4 I 1923; SPP Londyn, TP 1;

47

Butler T., Z żałobnej karty, G dański Przekaz 1997, nr 3, s. 37-38; Cieślikow a, O LK..., s. 93- 94; Czyżak M ., K om endantka M aria W ittekówna, N ow ości 22 X 1997; D ziew częta ze Stalagu ..., s. 19; Fandrejew ska A., K om endantka M aria W ittekówna (1899-1997). Bolszew icy wyznaczyli za nią nagrodę, R zeczpospolita 2-4 V 1997, s. 26; Frankow ski S., Kobieta- generał, N ow ości 8 V 1997, s. 9; Gen. bryg. M aria W ittekówna (nekrolog), R zeczypospolita 1997, nr 97; Grzybowski S., N adzieja z tam tych lat, W arszaw a 1990, s. 26; Janicki S., Zaczkow ski H., N a Ziem i Sochaczew skiej, Sochaczew 1991, s. 45; Jędrzejew ska W., Gen.

M aria W itte k ,... ; Juchniew icz M ., Żyją w śród nas. M aria Wittek, Za W olność i Lud 1981, nr 24; K ledzik M ., G enerał brygady M aria W ittekówna (1899-1997), D ziennik Polski 3 V 1997; K om orow ski K , Polityka i walka, W arszaw a 2000, s. 127, 131, 172, 251; K raw czak T., Kom endantka, D ziennik Polski, 8 X 1997; tenże, M aria W ittekówna (16 V I I I 1899 - 19 IV 1997). G eneral Brygady, działacz niepodległościowy, ...; tenże, Pułkow nik M aria Wittek. Wojskowa Służba Kobiet w SZP-ZW Z-AK, Ład 1990, nr 3; K rawczak T., K rząstek T., P ierw sza w Polsce kobieta-generał K om endantka M aria W ittekówna, Słowo Powszechne 10-11 VIII 1991; Kromp D., M inczykow ska K , G eneral M aria Wittek 1899- 1997, w: Służba Półek..., cz. 5, s. 263-270; K unert A. K , Gen. bryg. M aria Wittekówna, Dziennik Polski Londyn 23 III 1992, s. 5; tenże, Pierw sza kobieta - generałem Wojska Polskiego. Gen. bryg. M aria Wittekówna „M ir a ”, „Pani M a ria ”, Polska Zbrojna 1991, nr 86;

Liksza W., G enerał w spódnicy, Expess W ieczorny 1998, nr 125, s. 22; M aria Wittekówna (nekrolog), Gazeta W yborcza 1997, nr 96; M aria Wittekówna (nekrologi), Tygodnik Powszechny 1997, nr 19; M atuszewski J., M aria Wittekówna (16 VIII 1899 - 19 I V 1997).

Generał Brygady, działacz niepodległościowy, Gazeta G ostynińska 1998, nr 2, s. 8; Ney- Krwawicz, Kom enda..., s. 467; N ekrolog M arii W ittek, Gazeta W yborcza 1997, nr 96;

O strowska E., Co wiem y o kobietach oficerach?, Życie W arszawy 16-17 V 1998; Puchalski, W awrzyński, K rzyż..., s. 87; Rom an B., G enerał M aria Wittekówna, Przeszłość i Pamięć 1999, nr 3; Sikora L., Żołnierz nie umiera - on oddaje życie, Biuletyn Inform acyjny ZG ŚZZAK 1999/10, s. 42-43; Sikorska J., Gen. M aria Wittek (1899-1997), Barykada Powiśla 1997/8, s. 4; Służba Polek..., cz. 2, passim; Strzem bosz T., Oddziały Szturmow e konspiracyjnej Warszawy 1939-1944, W arszaw a 1983, s. 165, 170; Śląski, Polska..., t. 3, s.

217-218; Tazbir-Tom aszew ska B., W spomnienia o gen. M arii W ittekównie, Biuletyn Informacyjny ŚZŻAK Okręg W arszaw a 1997, nr 6-7; Terej J. J., N a rozstajach dróg, W arszawa 1980, s. 249, 266; Trafikowska I., M aria Wittek - je d yn a Półka generał, Biuletyn Informacyjny ŚZŻAK Zarząd Okręgu Dolnośląskiego we W rocławiu, 2004/74, s. 16-17;

48

ii'1 ^hc

W esołow ski, Order s. 357 i ; W itteków na M ., N a szkolnej ławie. Tajna organizacja szkolna P O W w Kijowie w: Służba Ojczyźnie..., s. 350-356; Zaw acka E., G enerał M aria

Wittek p ostać i dzieło (w 100 rocznicę urodzin), Biuletyn Inform acyjny ZG ŚZŻA K 1999/8, s.

23-24; Ziem iański, Praca kobiet..., passim

49