1. PIŁSUDSKI i jego czasy : materiały z ogólnopolskiej studenckiej konfe-rencji z okazji 140 rocznicy urodzin Józefa Piłsudskiego / red. Marek Hańderek. – Kraków : Koło Naukowe Historyków Studentów UJ : AT Group, 2007. – 245 s. : il.
2. POLSKA i Ukraina w walce o niepodległość 1918-1920 / pod red. Tade-usza Krząstka. – Warszawa : Vipart i Stowarzyszenie Twórców Filmów Patriotyczno – Historycznych, 2009. – 469 s. : il.
3. WIZJE programowe Polski niepodległej w przeszłości i teraźniejszości / pod red. Andrzeja Stawarza. – Warszawa : MN, 2002. – 159 s.
Andrzej Dudziak
Dział Informacji Bibliograficznej i Regionalnej
S K A U T I N G I H A R C E R S T W O W P O L S C E I N A Ś W I E C I E
Początki skautingu sięgają przełomu XIX i XX wieku. Skauting był wów-czas ruchem społecznym i pedagogicznym, który znalazł odzwierciedlenie w wielu organizacjach młodzieżowych w licznych krajach. Szczególnie ruch ten rozprzestrzenił się w Anglii za sprawą gen. Roberta Baden-Powella oraz w USA, gdzie działania inspirował Ernest Thompson Seton, a drużyny skautowe organi-zował Daniel Carter Beard.
Ruch skautowy został określony jako apolityczny ruch wychowawczy dla młodzieży, otwarty dla wszystkich bez względu na pochodzenie, rasę czy wy-znanie, zgodny z celem, zasadami i metodą, które ustalił Robert Baden-Powell. Celem ruchu skautowego jest przyczynianie się do rozwoju młodych ludzi, by mogli wykorzystać indywidualne możliwości fizyczne, umysłowe, społeczne i duchowe jako odpowiedzialni obywatele i zarazem członkowie wspólnot lokal-nych, narodowych i międzynarodowych. Zasadami ruchu skautowego są podsta-wowe wierzenia i prawa ujęte w kodeks postępowania, obowiązujący wszystkich uczestników ruchu.
Skauting oparty jest na trzech zasadach ujmowanych jako: „obowiązek wobec Boga”, „obowiązek wobec bliźnich” i „obowiązek wobec samego siebie”. Obowiązek wobec Boga to wierność zasadom duchowym, lojalność wobec reli-gii, która je wyraża i akceptacja obowiązków, które z niej wynikają. Pojęcie siły wyższej jest podstawą skautingu, a wychowawcze znaczenie takiego podejścia polega na pomocy młodym ludziom w zrozumieniu świata materialnego i doce-nianiu wartości życia.
Obowiązek wobec bliźniego to pomoc wszystkim osobom bez względu na to czy są wrogami, przyjaciółmi czy wręcz ich nie znamy. Obowiązek wobec samego siebie określa się jako odpowiedzialność za własny rozwój, pomoc w odkrywaniu pełnych możliwości. W tym procesie podstawową role odgrywają Przyrzeczenie i Prawo Skautowe, czyli ideał i zarazem cel, do którego należy dążyć.
W Polsce skauting zaczął rozwijać się od 1911 roku, kiedy to Andrzej Mał-kowski, student Politechniki i Uniwersytetu Lwowskiego przetłumaczył książkę Roberta Baden- Powella „Skauting dla chłopców”. Publikacja stała się bestselle-rem i wkrótce ziemie polskie pod zaborami pokryły się siecią drużyn
skauto-wych. Już w 1913 roku polscy skauci uczestniczyli w zlocie skautów angielskich w Birmingham z flagą ojczyzny, nieistniejącej na mapie politycznej Europy. W tym roku w Polsce przyjęto nazwę „harcerz” (od harcownicy, harce przed bi-twą), czyli ten, który pierwszy staje do walki w odróżnieniu od skauta (ang. Scouts – zwiadowca) – idącego na zwiad.
W czasie I wojny światowej instruktorzy i skauci zostali wcieleni do armii zaborczych, a część wstępowała do Legionów Polskich. Grupy harcerzy i har-cerek podejmowały pracę w służbach pomocniczych Legionów i organizowały pomoc dla sierot, uciekinierów i innych ofiar wojny. W dniach 1-2 listopada 1918 roku odbył się zjazd polskich organizacji skautowych, na którym utworzono Związek Harcerstwa Polskiego. Harcerze brali udział w obronie Lwowa, po-wstaniu wielkopolskim, powstaniach śląskich i plebiscytach prowadzonych na terenach spornych. W okresie międzywojennym powstały organizacje czerpiące z dorobku ZHP, ale o odmiennym profilu. Powstało wówczas Wolne Harcerstwo (1921-1923) zrywające z „militaryzmem” i zwracające się w kierunku idei pusz-czańskich T.E. Setona. Od 1926 roku w środowisku robotniczym zaczęło dzia-łać Czerwone Harcerstwo. Pod koniec lat trzydziestych ZHP liczyło ponad 200 tys. osób.
Przed wybuchem II wojny światowej członkowie ZHP podjęli służbę w ra-mach Pogotowia Wojennego Harcerek i Harcerzy. Po wkroczeniu do Polski armii niemieckiej i rosyjskiej członkowie ZHP przeszli do konspiracji. Działali w „Szarych Szeregach” realizując program „Dziś – Jutro – Pojutrze”. Harcerki były zorganizowane w Związku Koniczyn (od 1943 r. – „Bądź Gotów”); prowadziły po-mocniczą służbe wojskową oraz cywilną – opieka nad sierotami i więźniami, kolportaż prasy podziemnej, tajne nauczanie. Instruktorzy harcerscy związani z nurtem katolicko-narodowym powołali Hufce Polskie (Harcerstwo Polskie – HP) z hm. Stanisławem Sedlaczkiem, a po jego śmierci w Auschwitz komendę objął Witold Sawicki. Harcerze brali udział m.in. w Powstaniu Warszawskim, w czasie którego szczególnie odznaczyły się bataliony „Zośka”, „Parasol”, Wigry i „Gustaw”.
Pod koniec II wojny światowej (od 1944 roku) na wyzwolonych terenach zaczęły powstawać drużyny harcerskie. Do pracy instruktorskiej powracała przedwojenna kadra instruktorska, a cała organizacja przyłączyła się do odbu-dowy kraju. Wiele drużyn popierało środowiska opozycyjne wobec komunistycz-nej władzy, a część harcerzy działała w konspiracji. W czasie zlotu młodzieżowe-go pod hasłem „Trzymamy straż nad Odrą” w czerwcu 1946 roku doszło do kon-frontacji komunistycznego Związku Walki Młodych (ZWM) z harcerzami z ZHP, którzy poparli opozycyjne Polskie Stronnictwo Ludowe i jego przywódcę Stani-sława Mikołajczyka. To wydarzenie przyspieszyło dążenie władzy do zawłasz-czenia organizacji. W 1948 roku nasilił się proces likwidacji harcerstwa;
nastąpi-ło zerwanie z tradycją skautową i odejście od metody harcerskiej. W 1950 roku władze ZMP przejęły kierownictwo nad ZHP. Ideologizacja ruchu harcerskiego doprowadziła do wykluczenia ZHP ze światowego skautingu.
Harcerstwo zaczęło odradzać się w 1956 roku. Powołano Wówczas Na-czelną Radę Harcerską z przewodniczącym Aleksandrem Kamińskim i naczel-niczką Zofią Zakrzewską. Dwa lata później ponownie PZPR przejęła władzę nad ZHP, co spowodowało odejście wielu instruktorów. Działały wówczas dwie grupy harcerskie. Jedna zbliżona do władzy oraz druga działająca w myśl har-cerskich zasad. Obrazem wynaturzeń idei harcerstwa w PRL stał się program Harcerskiej Służby Polsce Socjalistycznej (HSPS) stworzony w 1973 roku, a wdrażany w szkołach ponadpodstawowych.
Po okresie przemian ustrojowych zapoczątkowanych w 1989 roku w Pol-sce powstało wiele organizacji harcerskich. Największe spośród nich to : Zwią-zek Harcerstwa Polskiego (ZHP), ZwiąZwią-zek Harcerstwa Rzeczypospolitej (ZHR) i Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza” (Skauci Europy) należące do Federacji Skautingu Europejskiego.
Zmiany przeprowadzone w Statucie ZHP w 1995 roku (wprowadzenie ka-dencyjności władz, likwidacja dwóch rot harcerskiego przyrzeczenia) spowodo-wały przywrócenie ZHP (17.01.1996) do Światowej Organizacji Ruchu Skauto-wego (WOSM) oraz do ŚwiatoSkauto-wego Stowarzyszenia Przewodniczek i Skautek (7.03.1996). Umożliwiło to wznowienie działalności na arenie międzynarodowej. ZHR powstał 12 lutego 1989 roku jako organizacja alternatywna, by zjed-noczyć wysiłki niezależnych organizacji harcerskich. Pracę wychowawczą opar-to tam na społecznej działalności jej członków a za podstawę uznano waropar-tości chrześcijańskie.
SHK „Zawisza” (Skauci Europy) wywodzi się z ruchu harcerstwa katolic-kiego działającego od lutego 1982 roku, który w 1989 roku przekształcił się w Stowarzyszenie, a w 1995 roku został członkiem rodziny Skautingu Europej-skiego.
Organizacja ta nawiązuje do tradycji harcerstwa przedwojennego inspiro-wanego myślą francuskiego jezuity, ojca Jakuba Sevina i Stanisława Sedlacz-ka, przedwojennego hm. RP, pedagoga, wybitnego instruktora.
W stulecie utworzenia Związku Harcerstwa Polskiego (listopad 1918) przypominamy burzliwe dzieje i zasługi tej organizacji w dziejach Rzeczpospoli-tej. Prezentowany wybór publikacji (pozycje zwarte od 1972 roku i artykuły od 1994 roku) podzielono na kilka części. Pierwsza z nich gromadzi opracowania ogólne. W kolejnych działach zgromadzone są prace o historii skautingu i har-cerstwa, kształtowaniu postaw i organizacji harcerskiego życia oraz opracowa-nia biograficzne o harcerkach i harcerzach. Całość kończy netografia.
I. Opracowania ogólne a. Pozycje zwarte
1. ALMANACH harcerski / Stefan Miecznikowski. – Łódź : „Lodart”, 1999. – 209 s. : il. nuty.
Bibliogr.
2. GENEZA skautingu i harcerstwa / Stanisław Sedlaczek. – Warszawa : Bibl. „Harcownika”, 1984. – 15 s.
3. GENEZA skautingu i harcerstwa : szkic w 25-lecie Harcerstwa / Stani-sław Sedlaczek. – Kraków : Oficyna Wydawnicza Impuls, 2014. – 39 s. – (Przywrócić Pamięć)
Przedr., oryg,: 1936.
4. HARCERSTWO : zarys podstaw ideowych i organizacji : próby / pod red. Sasa [pseud.]. – Kraków : Oficyna Wydawnicza Impuls, 2015. – 189 s. – (Przywrócić Pamięć)
Bibliogr. s. 142-154, 186-[190]. Przedr., oryg.: 1939.
5. HARCERZE / [red. Bożena Żaba ; Komenda Krakowskiej Chorągwi ZHP – Związku Harcerstwa Polskiego]. – Kraków : Harcerska Oficyna Wy-dawnicza, 1989. – 98 s. : rys.
Bibliogr. s. 94.
6. INFORMATOR harcerski / w oprac. i pod red. Wacława Wierzewskiego ; [przy oprac. współpracowali Paweł Raj i in.]. – Kraków : Harcerska Ofi-cyna Wydawnicza, 1990. – 528 s. : fot., mapy, nuty, portr., rys.
7. LEKSYKON harcerstwa / praca pod red. Olgierda Fietkiewicza. – War-szawa : Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, 1988. – 556 s., [32] s. tabl. : il., mapy
8. NOWE horyzonty harcerstwa / Adam Ciołkosz. – Kraków : Oficyna Wy-dawnicza Impuls, 2014. – 52 s. – (Przywrócić Pamięć)
Przedr., oryg.: 1921.
9. O DROGĘ harcerstwa / Kazimierz Grochowski. – Kraków : Oficyna Wy-dawnicza Impuls, 2015. – 60 s. : il. – (Przywrócić Pamięć)
Przedr., oryg.: 1924.
10. OBRZĘDOWY piec czyli Zwyczaje, obrzędy, tradycje harcerskie / Marek Kudasiewicz ; Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Główna Kwatera Harcerzy. – [Wyd. 3 popr. i uzup.]. – Warszawa : „Wydawnictwo Drogo-wskazów” : GKH ZHR, 1998. – 161 s. : fot., rys.
11. PEŁNIĆ służbę całym życiem? : ruch harcerski jako przykład działań or-ganizacji pozarządowych wdrażających do życia w społeczeństwie
oby-watelskim / Ewa Palamer-Kabacińska. – Kraków : Oficyna Wydawnicza Impuls, 2014. – 380 s. : il.
Bibliogr. s. 365-373.
12. PLURALIZM w skautingu i harcerstwo / Bolesław Leonhard. – [B.m.] : Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza”, 1995. – 9 s. 13. PODSTAWY etyczne skautingu Baden-Powellowskiego / Stanisław
Se-dlaczek. – Kraków : Oficyna Wydawnicza Impuls, 2015. – 48 s. – (Przy-wrócić Pamięć)
Przedr., oryg.: 1928.
14. PODSTAWY harcerstwa / Antoni Bogdański. – Kraków : Oficyna Wy-dawnicza Impuls, 2014. – 40 s. – (Przywrócić Pamięć)
Przedr., oryg.: 1928.
15. PODRĘCZNIK skautingu : podstawowe sprawności harcerskie zapew-niające doskonałą zabawę na łonie natury / [wersja oryg. oprac. i zred. przez Chrisa Jamesa ; konsult. merytoryczna i dostosowanie tekstu do pol. realiów Łukasz Jędrasiak]. – Warszawa : Wydawnictwo Wiedza Po-wszechna, 2016. – 177 s. : il.
16. PONADCZASOWOŚĆ idei kształtowania postaw w służbie bliźnim, wprowadzonej w polskim skautingu przez Andrzeja Małkowskiego / Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie. – Kraków : Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”, 2010. – 71 s. : il.
Materiały z konf., 10 grudnia 2010 r., Kraków. Bibliogr. przy ref.
17. PORADNIK harcerski / [przygot. zespół w składzie Maciej Bechtold i in. ; red. Agnieszka Kazek] ; Związek Harcerstwa Polskiego. – Wyd. 4. – Łódź : Marron Edition ; Warszawa : na zlec. Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego, 2010. – 315 s. : il.
Bibliogr. s. 309-310.
18. PORADNIK harcerza / Tadeusz Wyrwalski. – Kraków : Harcerska Oficy-na Wydawnicza, 1987. – 164 s. : rys.
Bibliogr. s. 160.
19. SOKÓŁ – skauting – harcerstwo / Jan Sochacki. – Sędziszów Małopolski : nakł. autora, 2003. – 147 s. :il.
Bibliogr. s. 140-141. b. Artykuły
1. PUSTKA po skautingu / Piotr Skórzyński. W: R z e c z p o s p o l i t a (Wyd. zasadnicze). – 2007, nr 287, s. A23
2. SKAUCI Europy wsparciem dla świętości rodzin / Arkadiusz Domaszek ; Wydział Prawa Kanonicznego UKSW w Warszawie, Wyższe Seminarium Duchowne SDB w Krakowie. W: S e m i n a r e : p o s z u k i w a -n i a -n a u k o w o - p a s t o r a l -n e . – 2017, t. 38, -nr 1, s. 37-51.
Bibliografia, netografia na stronach 49-51.
II. Historia skautingu i harcerstwa