MATERIAŁY Z SESJI NAUKOWEJ ZORGANIZOWANEJ PRZEZ KOMISJĘ HISTORII NAUKI PAU I OBSERWATORIUM

ASTRONOMICZNE UJ.

W 215. rocznicę założenia przez Jana Śniadeckiego Obserwatorium Astronomicznego (9 V 2007)

Ryc. 2. Obecny widok Collegium Śniadeckiego Uniwersytetu Jagiellońskiego od strony północnej. Przy oknie na II piętrze widoczna klatka stacji historycznej. Fot. A.

Grzybo-rowska

Rys. 3. Taras na II piętrze Collegium Śniadeckiego od strony południowej. Widoczny deszczomierz starego typu, z połowy XIX wieku. Fot. A. Grzyborowska

niezmiennie trwa w jednym i tym samym miejscu. Obserwacje były wykonywane zgodnie z określonym porządkiem wprowadzonym przez założyciela. Wzbogaca-niu ulegało instalowane instrumentarium meteorologiczne, zmieniano jednostki po-miarowe ciśnienia i temperatury powietrza oraz rozszerzano zakres prowadzonych obserwacji. Pracownicy Obserwatorium obsługujący stację z biegiem lat podejmo-wali współpracę z innymi instytucjami, takimi jak Komisja Fizjograficzna i Akade-mia Umiejętności w XIX wieku, Państwowy Instytut Meteorologiczny – późniejszy Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w XX i XXI wieku.

W skład Stacji wchodzą obecnie dwa punkty pomiarowe: stacja historyczna usytuowana przy oknie II piętra budynku i stacja klimatologiczna, funkcjonująca od 1958 roku na terenie Ogrodu Botanicznego. Bogaty zbiór materiałów archi-walnych związanych z działalnością Stacji został w 1976 roku przekazany przez władze Obserwatorium Astronomicznego do Instytutu Geografii UJ (obecnie Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej). Zbiór rękopisów został opisa-ny przez Bzinkowską [1989]. Stacja meteorologiczna wraz z archiwum wchodzi w skład Stacji Naukowej Zakładu Klimatologii IGiGP UJ.

Profesor Jan Śniadecki – matematyk, astronom, geograf

Początki działalności stacji były skromne, chociaż została uruchomiona przy uroczystości oficjalnego otwarcia Obserwatorium Astronomicznego dnia 1 maja 1792 roku. Pomiary meteorologiczne rozpoczął osobiście profesor Jan Śniadecki (1756–1830), pierwszy dyrektor

Obserwato-rium Astronomicznego, desygnowany na to stanowisko przez Komisję Edukacji Narodo-wej. Śniadecki, urodzony w Żninie w Wiel-kopolsce, otrzymał staranne wykształcenie gimnazjalne w poznańskim gimnazjum Lu-brańskiego, które preferowało nauki ścisłe.

W 1772 roku kształcił się w Uniwersytecie Jagiellońskim (Akademii Krakowskiej) w za-kresie filozofii, matematyki i fizyki, zdoby-wając stopień bakałarza, a następnie doktora filozofii. Uzyskując poparcie Komisji Edu-kacji Narodowej, wyjechał za granicę, aby kontynuować edukację kolejno w Getyndze, w Utrechcie, w Collège de France w Paryżu.

Ścisły umysł, wszechstronne zainteresowa-nia, łatwość przyswajania sobie języków ob-cych i pisania w języku polskim dość

szyb-ko stały się podstawą uznania jego wiedzy Ryc. 4. Profesor Jan Śniadecki (1756–1830)

i umiejętności. Jako młody profesor został przez Komisję Edukacji Narodowej desygnowany do założenia Obserwatorium Astronomicznego w Krakowie i kie-rowania nim. Wrócił zatem do Krakowa w 1781 roku, objął katedrę matematy-ki wyższej i astronomii w Szkole Głównej Koronnej (Uniwersytet Jagiellońsmatematy-ki).

Zasłynął z wygłoszenia w języku polskim inauguracyjnego wykładu O nauk matematycznych początku, znaczeniu i wpływie na oświecenie powszechne…[Foryś, Mietelski, Pelczar 2000]. Interesował się licznymi zagadnieniami i wynikami ba-dań fizycznych oraz obserwacji astronomicznych i atmosferycznych. Zainspiro-wany skonstruowaniem balonu przez francuskich uczonych braci Montgolfier zachwycił się tym wynalazkiem i wraz z krakowskimi profesorami Akademii Krakowskiej w ciągu trzech miesięcy zbudował balon na ogrzane powietrze, któ-ry wypuszczony z terenu Ogrodu Botanicznego przez pół godziny unosił się nad Krakowem, lądując przy starych murach miasta¹. Interesował się zjawiska-mi optycznyzjawiska-mi w atmosferze, co pozostawiło ślad w pięknym opisie zjawiska dwóch słońc pobocznych Parelia, które obserwował 28 lutego 1785 r.² W 1787

1 Dzieła Jana Śniadeckiego, wydanie nowe Michała Balińskiego, Warszawa 1837, t. I, cz. 1, s. 88–89.

2 Jeografia czyli opisanie matematyczne i fizyczne Ziemi przez Jana Śniadeckiego. W: Dzieła Jana Śniadeckiego, t. VII, s. 79.

Ryc. 5. Pierwsze strony księgi z zapisami obserwacji meteorologicznych wykonanymi przez Jana Śniadeckiego. Fot. A. Grzyborowska

roku odbył podróż przez Wiedeń i Paryż do Anglii, gdzie został przyjęty przez członków Towarzystwa Królewskiego w Londynie oraz spotkał się z uczony-mi w Cambridge i w Oxfordzie. Wracając do Krakowa przez Francję, Śniadec-ki zatrzymał się w Mannheim, gdzie działało Towarzystwo Meteorologiczne, założone przez księcia Karola Teodora, elektora bawarskiego i palatyna Renu [Śniadecki 1837]. Zaznajomił się tam z ideą wykonywania obserwacji meteoro-logicznych, którą propagował książę, wspomagając ją bezpłatnym przekazywa-niem podstawowych przyrządów meteorologicznych z jednoczesnym zobowią-zaniem wykonywania pomiarów instrumentalnych. Prawdopodobnie stamtąd Śniadecki przywiózł do Krakowa niektóre przyrządy, chociaż pierwsze używane przez niego instrumenty – termometry i barometry rtęciowe były wyproduko-wane we Francji. Ceremonia otwarcia Obserwatorium odbyła się 1 maja 1792 r., ale już wcześniej Śniadecki opracował nowoczesny program obserwacji astrono-micznych [Rybka 1964], a zapewne także instrukcję wykonywania spostrzeżeń meteorologicznych [Trepińska 1997].

Bogata i różnorodna działalność Jana Śniadeckiego – naukowa, edukacyjna, popularyzatorska, propagująca nauki matematyczne i obserwacje optyczne, ode-grała istotną rolę w rozwoju nauk matematyczno–fizycznych i przyrodniczych w Uniwersytecie Jagiellońskim.

Początki instrumentalnych obserwacji pogody w Krakowie

Meteorologia nie znajdowała się w centrum naukowych zainteresowań Śnia-deckiego, jednakże jego wszechstronne działania odzwierciedliły się również w tej dziedzinie nauki. Zachował się pierwszy dziennik obserwacji meteorolo-gicznych, w którym pierwsi obserwatorzy, tj. Jan Śniadecki i matematyk profesor Józef Czech, pracowicie wpisywali odczyty barometru i termometrów rtęciowych oraz tzw. stan atmosfery, czyli opis pogody w czasie obserwacji. Z późniejszych zapisów wiadomo, że obserwacje były wykonywane w godzinach: między 7.00 a 8.00, o 12.00, między 14.00 a 15.00 i między 19.00 a 21.00 czasu lokalnego kra-kowskiego [Trepińska 1982b]. Słynny polski klimatolog Władysław Gorczyński pisał [Gorczyński 1911], że seria obserwacji krakowskich z lat, w których wyko-nywano obserwacje w zmiennych terminach jest mało wartościowa, jednakże późniejsze badania jednorodności serii [Ustrnul 1997], w których porównywano przebieg średnich miesięcznych wartości temperatury w Krakowie, Warszawie, Pradze i Wiedniu metodą regresji wielokrotnej, wykazały wręcz zadziwiająco wy-sokie wartości współczynników korelacji, istotne statystycznie na poziomie 0,99.

Zatem zdanie Gorczyńskiego można potraktować jako nie do końca sprawdzone.

Pewne trudności wyłoniły się przy uzupełnianiu ciągów średnich miesięcznych wartości ciśnienia powietrza, z powodu braku serii pomiarów z początkowych lat XIX wieku na innych stacjach europejskich. Udało się wykorzystać ciągi

da-nych z Pragi, Wiednia i Bazylei, a wyliczone współczynniki korelacji z danymi krakowskimi również mają wysokie wartości [Ustrnul 1997].

Dwa barometry rtęciowe umieszczono w pokoju, dwa termometry rtęciowe przy oknie ściany eksponowanej na NNW na drugim piętrze Obserwatorium.

Termometry były tak przymocowane, aby w lecie można było odczytać wskaza-nia tego termometru, który znajdował się w cieniu. Szczegółowy opis wyznacze-nia wysokości nad poziomem morza za pomocą barometru rtęciowego Śwyznacze-niadecki zamieścił w Jeografii.³ Pozostałe obserwacje dotyczące zachmurzenia nieba i kie-runku wiatru prowadzono z tarasu budynku.

Śniadecki był autorem instrukcji do wykonywania obserwacji, prawdopo-dobnie pierwszej w języku polskim. Zamieszczone w pierwszym dzienniku obserwacji meteorologicznych, zapisane jego ręką Prawidła do zachowania w za-pisywaniu obserwacji meteorologicznych [Trepińska 1997] zawierają szczegółowe wskazówki odnoszące się do sposobu wykonywania odczytów wskazań in-strumentów meteorologicznych, ich utrzymywania i sposobu wpisywania do dziennika. Taka sama kolejność zapisów obowiązuje również obecnie, chociaż terminy (godziny) obserwacji w ciągu dnia kilkakrotnie zmieniały się w ponad dwustuletniej historii.

Rozpoczęte przez młodego uczonego z dużym zapałem i zaangażowaniem wykłady oraz badania naukowe, zarówno z zakresu optycznych obserwacji nieba, jak i spostrzeżeń pogody, zostały po dwóch latach przerwane, wskutek wydarzeń politycznych nie sprzyjających rozwojowi nauki. Szkoła Główna Ko-ronna, tak dobrze rozwijająca się dzięki Komisji Edukacji Narodowej, po III roz-biorze Polski w 1795 roku, została upodobniona do uniwersytetów austriackich.

Lata przełomowe XVIII i XIX wieku były bardzo niekorzystne dla rozwoju badań naukowych w krakowskim Obserwatorium. Zmiany dyrektorów, brak funduszy na opłacenie pracowników, utrzymanie budynku i zakup instrumentów stały się przyczyną przerw w wykonywaniu systematycznych obserwacji i badań. W la-tach 1794–1825 prowadzono je nieregularnie, a cześć zapisów zaginęła. Zacho-wały się jednak zapisy z ponad 17 lat z wymienionego 32-lecia [Trepińska 2007].

Powyżej wspomniano, iż dzięki zastosowaniu obliczeń korelacyjnych uzupeł-niono braki w szeregach danych średnich miesięcznych wartości ciśnienia i tem-peratury powietrza [Ustrnul 1997] oraz sum miesięcznych opadów [Twardosz 1999].

Śniadecki – matematyk i astronom – doceniał znaczenie obserwacji pogody, chociaż jego pogląd o meteorologii jako o nauce nie był entuzjastyczny. Pisał: […]

napisy na barometrach o deszczu, pogodzie, burzy itd. są częstokroć zawodne

3 J. Śniadecki w rozdziale VI: O atmosferze ziemskiej i o tworach napowietrznych (s. 6–15) pisał: „Można nawet z pomocą barometru, znając jego wysokość średnią w jakimkolwiek miejscu ziemi, znaleźć podniesienie tego miejsca nad powierzchnię morza w stopach pa-ryskich, rozmnożywszy przez 56621,8 logarytm wysokości średniej barometru przy po-wierzchni morza, do wysokości średniej barometru w miejscu danem”.

i nie zgodzą się ze stanem nieba, kiedy nie są na samym miejscu z długich ob-serwacji oznaczone; bo te punkta odmian atmosferycznych zawisły od położe-nia… nie tak pewne barometru wysokość, jako raczej jego bieg w górę i na dół i dążenie do dźwigania się lub spadku ostrzega nas o odmianach atmosfery […]

atmosfera jest to laboratorium ustawicznych przeistoczeń, składów i rozkładów i z nich powstających rozmaitych tworów napowietrznych, których ciężko pojąć przez samą siłę pociągającą księżyca i słońca […] Śniadecki [1837].

Lata 90. XVIII wieku nie sprzyjały rozwojowi nauk w Uniwersytecie Ja-giellońskim, zarówno z powodów finansowych, jak i politycznych. Śniadecki przebywał w Krakowie, z przerwami spowodowanymi przez liczne wyjazdy, do połowy 1803 roku. Został zwolniony dekretem cesarskim z 2 czerwca 1803 roku [Rybka 1964]. Bardzo boleśnie przeżywał wkroczenie do Krakowa wojsk najpierw pruskich, potem austriackich i III rozbiór Polski w 1795 roku. W tym właśnie roku zaczął pisać swoje dzieło Jeografia czyli opisanie matematyczne i fizyczne Ziemi, jak sam określa „płacząc nad grobem ojczyzny”, w którym to dziele aż trzy obszerne rozdziały poświęcił atmosferze ziemskiej i pogodzie na kuli ziemskiej. Warto przytoczyć tytuły tych rozdziałów: rozdział VI: O at-mosferze ziemskiej i o tworach napowietrznych. Opis atmosfery i jej widok; rozdział VII: O poruszeniach atmosfery i wiatrach; rozdział VIII: O temperaturze i o porach rocznych na całej ziemi.

Obserwacje meteorologiczne w pierwszej połowie XIX wieku

Po wyjeździe Śniadeckiego obserwacje astronomiczne i meteorologiczne aż do sierpnia 1825 roku były wykonywane sporadycznie. Szczęśliwie zachowały się zapisy spostrzeżeń meteorologicznych z ponad 17 lat w okresie 1794–1825.

Dłuższa przerwa w działalności Obserwatorium była spowodowana zmienia-jącą się sytuacją polityczną Krakowa i permanentnym brakiem funduszy na pensje pracowników i działalność badawczą. Pozycja naukowa Obserwatorium zmieniła się na korzyść, gdy w 1825 roku dyrektorem Obserwatorium został mianowany Austriak Maksymilian Weisse (1798–1863). Astronom ten wznowił normalne funkcjonowanie Obserwatorium, wyposażył je w nowe instrumenty astronomiczne i meteorologiczne, od 16 sierpnia 1825 roku wprowadził regular-ne obserwacje pogody o stałych terminach. Osobiście interesował się wynikami tych spostrzeżeń, kładąc szczególny nacisk na zapisy stanu barometru rtęcio-wego [Dworak 2000]. Opublikował tabele wskazań barometru rtęciortęcio-wego z lat 1826–1852, wprowadził przyrządy samopiszące w latach 40. XIX wieku i pomia-ry opadów atmosfepomia-rycznych w 1849 roku. Niektóre z rejestratorów, mianowicie barograf, termograf i inne, zachowały się w Muzeum UJ. Według ich wskazań publikowano tabele godzinnych wartości ciśnienia i temperatury powietrza.

Wydawano je w języku polskim i niemieckim. Weisse był autorem większości

tych publikacji, głównie z lat 1839–1853⁴. W prowadzeniu obserwacji pomagał dy-rektorowi adiunkt Jan Steczkowski, który pozostawił wydane drukiem zestawienie obserwacji meteorologicznych i astrono-micznych wykonywanych w Obserwato-rium⁵. Po jego odejściu z Obserwatorium stanowisko adiunkta obejmowali mło-dzi pracownicy, wykształceni najczęściej w Uniwersytecie Jagiellońskim.

M. Weisse opuścił Kraków w maju 1862 roku, a jego następcą został Franciszek Karliński (1830–1903), późniejszy wielolet-ni dyrektor Obserwatorium Krakowskie-go. Karliński w latach 1851–1855 pracował w Obserwatorium jako obserwator, prze-bywał później w Pradze, gdzie prawdo-podobnie zainteresował się obserwacjami pogody prowadzonymi w Uniwersytecie Karola od 1779 roku.

Obserwacje meteorologiczne w drugiej połowie XIX wieku

Druga połowa XIX wieku to okres szybkiego rozwoju astronomii. Odkryciom wielu praw fizyki i przyrody sprzyjały nowe wynalazki w postaci coraz lepszych narzędzi do obserwacji. Karliński prowadził obserwacje optyczne nieba raczej dorywczo, w większości zajmował się pracami rachunkowymi, w tym z zakresu meteorologii.

Zakup nowoczesnych instrumentów do obserwacji astronomicznych napoty-kał na trudności, głównie z powodu niedoborów finansowych. Karliński zatem sporą część swojej działalności naukowej poświęcił opracowaniom regularnie prowadzonych obserwacji meteorologicznych w Obserwatorium. Dla rozwoju tej gałęzi nauki okazało się to bardzo korzystne, bowiem w jego spuściźnie na-ukowej sporo miejsca zajmują cenne publikacje i rękopisy. Opublikował kilka-dziesiąt artykułów dotyczących wieloletniego przebiegu i zmian temperatury

4 Np.: M. Weisse, Allgemaine Uebersicht der an der K.K. Krakauer Sternwarte vom Jahre 1826 bis 1852 gemachten Meteorologischen Beobachtungen Zusammengestellt von [...], Kraków 1853.

5 J. Steczkowski, Resultate der an der Cracauer Sternwarte gemachten meteorologischen und astronomischen Beobachtungen, Kraków 1839.

Ryc. 6. Profesor Maksymilian Weisse (1798–1863)

Ryc. 7. Przyrządy meteorologiczne używane w Obserwatorium Astronomicznym UJ w XVIII i XIX wieku. Własność Muzeum UJ. Fot. J. Kozina i G. Zygier

powietrza, stosunków klimatycznych Krakowa, surowych miesięcy zimowych⁶. Prace te ukazywały się w języku polskim (np. w „Sprawozdaniach Komisji Fi-zjograficznej” wydawanych w Krakowie) i niemieckim (np. w „Meteorologische Zeitschrift” i innych naukowych czasopismach wydawanych w Wiedniu).

Do 1865 roku asystentem Karlińskiego był Jan Kowalczyk, a później, przez 36 lat na stanowisku adiunkta w Obserwatorium pracował Daniel Wierzbicki (1838–1901). Niezwykle pracowity i dokładny, znakomicie przyczynił się do rozwoju krakowskiej meteorologii, wykonując obserwacje pogody, prowadząc działalność edukacyjną i publikacyjną. Wierzbicki należał do kilku towarzystw naukowych, był autorem kilku instrukcji prowadzenia obserwacji meteorologicz-nych, osobiście uczył wykonywania spostrzeżeń na terenie całej Galicji. Napisał wiele artykułów z dziedziny astronomii, meteorologii, klimatologii⁷, intereso-wał się wszystkimi nowościami z wymienionych gałęzi nauk. Niemałą zasługą obu uczonych jest aktywny udział w powstaniu Sekcji Meteorologicznej Komi-sji Fizjograficznej w 1865 roku, która stała się zaczątkiem Akademii Umiejętno-ści. Ścisła współpraca astronomów z profesorem fizyki Stefanem Kuczyńskim, przewodniczącym Komisji Fizjograficznej, przejawiła się w jego publikacjach, poświęconych edukacji meteorologicznej i opracowaniom z zakresu meteorolo-gii. Działalność astronomów krakowskich w Komisji Fizjograficznej i ich praca w galicyjskiej sieci meteorologicznej została wnikliwie przedstawiona w obszer-nej monografii Hanika [Hanik 1972].

Konkursowy tryb zatrudniania na stanowisku asystenta spowodował, że wielu młodych uczonych rozpoczynało tu swoją karierę naukową. Pracowali w Obserwatorium kolejno: Jan Dziurzyński, Kazimierz Olearski, Ignacy Kranz, Jan Kanty Rolski, Bolesław Muszyński, Lucjan Grabowski, Zdzisław Krygowski i Jan Zajączkowski. Ten ostatni piastował to stanowisko do 1903 roku. Po śmierci D. Wierzbickiego w 1901 roku łączył pracę asystenta i adiunkta oraz zastępował F. Karlińskiego w czasie jego choroby.

Znaczące zainteresowanie astronomów obserwacjami pogody wynikało z ko-nieczności znajomości warunków pogodowych do obserwacji optycznych nieba.

Jest sprawą oczywistą, że bezchmurne lub nieznacznie zachmurzone niebo jest podstawą nocnych obserwacji astronomicznych, a systematyczne obserwacje po-gody pozwalają określić częstość występowania nocy z czystym niebem. Pod-stawowe przyrządy meteorologiczne były mniej kosztowne od instrumentarium astronomicznego, zatem astronomowie krakowscy wykonywali i gromadzili za-pisy obserwacji pogody, co więcej, zajęli się opracowaniami klimatograficznymi

6 Np.: F. Karliński, Mittlere Temperatur zu Krakau nach 40-jährigen Beobachtungen 1826–

1865, „Jahrbücher der k.k. Zentral-Anstalt für Meteorologie und Erdmagnetismus“ 3, Wien 1868.

7 Np. D. Wierzbicki, Untersuchungen über klimatographischen Verhältnisse zu Krakau nach 45-jährigen Beobachtungen 1826–1870, „Jahrbücher der k.k. Zentral-Anstalt für Meteorolo-gie und Erdmagnetismus“ 7, Wien 1871.

serii obserwacji. Wprowadzali także pew-ne nowości naukowe i aktualpew-ne przedmio-ty badań. Przykładem mogą być pomiary ozonometryczne, które podjęto w Krako-wie we wrześniu 1853 roku. Kontynuowa-no je przez pół wieku, aż do grudnia 1902 roku. Używano ozonometrów zaprojek-towanych przez szwajcarskiego uczonego Schönbeina. Zapisy wyników tych pomia-rów, prowadzonych dwukrotnie w ciągu doby, zachowały się w dziennikach obser-wacyjnych [Olecki 1997]. Można dodać, że krakowski zbiór obserwacji ozonometrycz-nych należy do unikatowych w Polsce, chociaż ich wyniki są trudne do porówna-nia z wynikami współcześnie otrzymywa-nymi z nowoczesnej aparatury.

Od 1 stycznia 1876 roku wprowadzono zmianę jednostek w rejestrowaniu

wyni-ków spostrzeżeń. Do zapisu ciśnienia atmosferycznego zamiast linii paryskich wprowadzono milimetry słupa rtęci, a do zapisu temperatury powietrza zamiast stopni Reaumura zaczęto stosować stopnie Celsjusza.

Szczegółowy opis używanych przyrządów meteorologicznych, terminów ob-serwacji, wyników obob-serwacji, znajduje się w pracach Trepińskiej [1982a, 1982b], Kowanetza [1997], Trepińskiej, Kowanetza [2000].

Niektórzy historycy astronomii uważają, że zogniskowanie zainteresowań ówczesnych astronomów na meteorologii spowodowało zanik działalności z za-kresu astronomii, zwłaszcza po 1878 roku [Rybka 1964]. Pewnym usprawiedli-wieniem może być poważna choroba oczu F. Karlińskiego i zobowiązania podjęte przez Wierzbickiego w Komisji Fizjograficznej. Trzeba dodać, że obydwaj uczeni zasłużyli na ogromną wdzięczność współczesnych klimatologów, gdyż długa seria nieprzerwanych obserwacji pogody, nawet w nietypowych warunkach jest ewenementem w Polsce. W Europie jest zaledwie kilka takich długich serii obser-wacji wykonywanych w jednym i tym samym miejscu [Mietelski 1997].

Utworzenie Komisji Fizjograficznej w 1865 roku wraz z osobną sekcją Mete-orologiczną, spowodowało wzrost znaczenia tej gałęzi nauki. Sekcja ta spełniła bardzo ważną rolę w zakresie rozszerzania obserwacji meteorologicznych i zbie-rania danych z terenu Galicji. Więcej stacji powstało w zachodniej części Galicji.

Dzięki niestrudzonej pracy krakowskich astronomów Obserwatorium Astrono-miczne stało się w Galicji centralnym biurem, skąd wychodziły zalecenia, prze-pisy i nowości edukacyjne [Hanik 1972]. Bogaty zbiór wyników spostrzeżeń me-teorologicznych spowodował z kolei rozwój klimatologii – nauki powstałej na

Ryc. 8. Profesor Franciszek Karliński (1830–1903)

Ryc. 9. Okładka Materiałów do klimatografii Galicji z 1899 roku

Ryc. 10. Dr Daniel Wierzbicki (1838–1901)

Ryc. 11. Liczba stacji meteorologicznych w sieci galicyjskiej wg J. Hanika [1972]

bazie meteorologii. Na podstawie krakowskiej serii pomiarów i danych z sieci galicyjskiej powstało wiele opracowań dotyczących przebiegu temperatury i ci-śnienia powietrza, opadów atmosferycznych, zachmurzenia, prędkości i kierun-ku wiatrów⁸.

Rozwój meteorologii i klimatologii na bazie danych z Obserwatorium Astro-nomicznego, znaczenie prac z zakresu tych dziedzin, zainteresowanie nimi, współpraca z lekarzami, zajmującymi się wpływem warunków pogodowych na zdrowie ludzi, historia stacji z sylwetkami wielu obserwatorów są przedstawio-ne w publikacjach autorstwa Obrębskiej-Starklowej [1982], Obrębskiej-Starklo-wej, Trepińskiej [1999], Trepińskiej [2005], Trepińskiej, Ptak [2006], Trepińskiej [2007].

Obserwacje meteorologiczne w XX wieku

Stacja Meteorologiczna przy Obserwatorium Astronomicznym była zarządza-na przez Obserwatorium do 1 kwietnia 1976 roku. W dniu tym została oficjalnie przekazana do Zakładu Klimatologii Instytutu Geografii Uniwersytetu Jagielloń-skiego. Opis dziejów stacji w tym opracowaniu obejmuje zatem trzy ćwiartki XX wieku.

Wybitny geofizyk polski Maurycy Pius Rudzki [1862–1916], który objął stano-wisko dyrektora Obserwatorium w latach 1902–1916, przyczynił się do rozwo-ju meteorologii i popierał prowadzenie obserwacji meteorologicznych, ponad-to uruchomił w Obserwaponad-torium stację sejsmologiczną. Rudzki interesował się zagadnieniami z zakresu astronomii, fizyki, matematyki, geofizyki i geografii.

Studiował w Uniwersytecie w Charkowie i w Odessie, wydawał prace w języ-ku rosyjskim, polskim, niemieckim i angielskim. Jego interesujące publikacje z dziedziny geofizyki, sejsmologii, meteorologii, także astrofizyki, spowodowały zaproszenie do pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w 1895 roku objął Katedrę Geofizyki Matematycznej i Meteorologii, jako profesor. Dyrektorem Ob-serwatorium został mianowany w 1902 r. Podjął starania o wybudowanie no-wego gmachu Obserwatorium lecz zabiegi te okazały się nieskuteczne. Zdołał sprowadzić jednak do Obserwatorium dwa sejsmografy, wznowił pomiary ma-gnetyzmu ziemskiego i czuwał nad dalszym systematycznym wykonywaniem obserwacji meteorologicznych. Wyniki tych obserwacji ukazywały się w Spra-wozdaniach Akademii Umiejętności [Rybka 1974]. Rudzki był autorem kilku pu-blikacji książkowych, m.in. podręczników: Fizyka Ziemi (1909), Gwiazdy i budowa Wszechświata (1912), Astronomia teoretyczna (1914), Zarys meteorologii (1917). Ta

8 Zestawienie wybranej bibliografii z XIX wieku, dotyczącej temperatury i ciśnienia powietrza w Krakowie, autorstwa K. Piotrowicz jest opublikowane w książce Wahania klimatu w Krakowie (1792–1995), 1997, J. Trepińska (red.).

ostatnia pozycja, wydana niestety już po śmierci Autora, została uznana przez współczesnych za znakomity podręcznik meteorologii. W czasie kierowania Ob-serwatorium w latach 1902–1917 adiunktami byli: Lucjan Grabowski, Władysław Dziewulski i Józef Ryzner, którzy dalszą karierę naukową rozwinęli w innych uczelniach w Polsce.

Nie zamknęli stacji meteorologicznej późniejsi dyrektorzy, także sławny astronom profesor Tadeusz Banachiewicz [1882–1954], który był dyrektorem Ob-serwatorium od 1919 roku do śmierci. Banachiewicz był wybitnym teoretykiem z zakresu mechaniki nieba, geodezji, „obdarzony umysłem bardzo krytycznym i wszechstronnym, a obok tego dobry praktyk obserwator” [Rybka 1964]. Bana-chiewicz zajął się energicznie sprowadzaniem narzędzi do obserwacji astrono-micznych, zakupionych i wypożyczonych, łącznie z lunetą nazwaną „amerykan-ką” wypożyczoną przez Amerykanów w 1922 roku, później podarowaną przez obserwatorium astronomiczne Harvard College w Cambridge (Massachusetts).

Luneta ta obecnie jest obiektem muzealnym. Banachiewicz nie zaniedbał trady-cyjnych już obserwacji meteorologicznych, sejsmologicznych i magnetycznych, co więcej dbał o poziom i wyposażenie stacji meteorologicznej. Po odzyskaniu niepodległości, w 1919 roku, stacja została włączona do sieci stacji Państwowe-go Instytutu MeteorologicznePaństwowe-go (PIM) w Warszawie. Banachiewicz zarządził

Ryc. 12. Profesor Maurycy Pius Rudzki

(1862–1916) Ryc. 13. Profesor Tadeusz Banachiewicz (1882–1954)

prowadzenie pomiarów opadów atmosferycznych w centralnej części Ogrodu Botanicznego, opracował krótką niedrukowaną instrukcję (powielaną), w której przypominał zasady dokonywania obserwacji pogody oraz prowadził korespon-dencję w sprawach meteorologicznych i wymianę publikacji, głównie roczników.

prowadzenie pomiarów opadów atmosferycznych w centralnej części Ogrodu Botanicznego, opracował krótką niedrukowaną instrukcję (powielaną), w której przypominał zasady dokonywania obserwacji pogody oraz prowadził korespon-dencję w sprawach meteorologicznych i wymianę publikacji, głównie roczników.