Łączna powierzchnia: 802 lon^
Lokalizacja: północna część Zagłębia Ruhry w Nadre- nii-Westfalii
Czas realizacji: 1989-1999
Liczba mieszkańców w roku 2000: ca 2 min.
Poszukując możliwie najlepszej formuły rozwiąza nia tych trudnych problemów, rządy wschodnich landów niemieckich wykorzystały mechanizm wielkich wystaw budowlanych, doskonalony w tym kraju od blisko stu lat. Poczynając od pierwszej, lokalnej jeszcze wystawy w Darmstadt (1901-1914), dalsze zasady organizacyjne modyfikowano już w ramach
Międzynarodowych Wystaw Budowlanych {Internationale
Bauausstellung - IBA).
Służyły one nie tylko promocji najnowszych tendencji w architekturze i technice budowlanej
(Stuttgart 1927, Berlin 1957), lecz również reali zacji ważnych celów praktycznych, takich jak:
• sanacja i dopełnianie zniszczonej tkanki miasta (Berlin 1980-1987: postmodernistyczna zabu
dowa plombowa w dzielnicy Kreuzberg i wokół portu Tegel);
• rewitalizacja regionu poprzen^słowego (Zagłę
bie Ruhry, 1989-1999: zielony korytarz wzdłuż rzeki Emschy - tzw. IBA Emscher Park; oraz blisko 120 realizacji różnego typu na obszarze 802 km^).
Szczególnie inspirującym poligonem doświadczal nym okazała się ostatnia wystawa, znana jako IBA
Emscher Park. Udało się tam nie tylko osiągnąć
znaczącą poprawę jakości wód (poprzez system oczyszczalni, zbiorników sedymentacyjnych i wyko rzystanie starorzeczy)oraz scalić mozaikę terenów zieleni w jeden spójny system łączący 17 głównych ośrodków miejskich. W nawiązaniu do hasła „Praca w parku" powstała bogata oferta miejsc pracy w usługach, nauce i szeroko rozumianej ochronie
środowiska. Liczne zespoły projektowe szukały odpowiedzi na to, jak można rozumieć i wdrażać zasady ekonomii bazującej na recyklingu i wykorzy staniu energii naturalnych. Przedmiotem rozważań stał się sposób ochrony i ponownego wykorzystania obiektów poprzemysłowych, traktowanych jako relikty pewnego okresu w historii regionu. Na tej kanwie powstał cały system rekreacji oraz turystycznego udostępniania terenu. Podjęto też problemy moderni zacji i rozbudowy zespołów mieszkaniowych.
Koordynacja tylu eksperymentalnych projektów naraz była nie lada wyzwaniem logistycznym, finan sowym i medialnym. Co prawda Program Ekologiczny dla Rejonu Emscher-Lippe (OPEL) zyskał wsparcie finansowe Unii Europejskiej, ale środki te umożli wiły reałizację tylko części zadań. Dla pozostałych należało pozyskać inwestorów prywatnych, samorządy lokalne i - w możliwie szerokim zakresie - miesz kańców Zagłębia. Istotnym aspektem była, niewątpli wie, międzynarodowa rywalizacja zespołów projekto wych. Organizatorzy musieli wziąć pod uwagę jednak nastroje społeczne, zwłaszcza przywiązanie ludzi do pewnego stanu rzeczy i ich nieufność wobec zmian. Ciężar zarządzania całością przedsięwzięcia spoczął na Spółce Planistycznej IBA Emscher Park. Przyjęta przez nią formuła „festiwalizacji" osiągnięć wysta wy odpowiadała zarówno potrzebom mieszkańców, jak i inwestorów.
W poszukiwaniu rozmaitych metod i środków się gnięto również do mechanizmu Federalnych ł^staw Ogrodniczych (Bundesgartenschau, BU C A ) . Ze względu
na dwuletni cykl mają one tak ewidentne atuty, jak: • stała struktura organizacyjna (Deutsche Bundes gartenschau GmbH),
• stały zespół sponsorów i kooperantów, • „know how" doskonalone od ponad 50 lat.
W ciągu tego czasu kilkakrotnie zmieniały się pola tematyczne wystaw. O ile pierwsza BUGA'51 w Hanowerze podejmowała probłem usuwania zniszczeń wojennych, o tyłe następne rozwijały motywy ścieżek i terenów rekreacyjnych, ekologii miasta, a w końcu - w latach 90. - rekultywacji obszarów zdegradowa nych"' . Taki właśnie charakter miała BUGA '97
w Gelsenkirchen, gdzie powstał wzorcowy park dla
terenów pokopalnianych^. Model ten został niemal równolegle wdrożony również w innych miejscach IBA Emscher Parku: w Duisburgu oraz w Oberhausen.
W tym rozciągniętym w czasie i przestrzeni programie rewitalizacji regionu w twórczy sposób wykorzystano zasadę działania zintegrowanych sieci połączeń. Pojedyncza inwestycja wiąże się z dużym
ryzykiem, ale szanse powodzenia rosną w miarę jak coraz więcej różnych inwestorów postrzega sens zaangażowania się w dane przedsięwzięcie. Rozwiąza nia przestrzenne w obszarze IBA Emscher Park mają taki właśnie charakter. Do nowo powstałych sieci można zaliczyć:
• sieć powiązań przyrodniczych, w tym zbiorników wodnych o istotnym znaczeniu dla poprawy warunków środowiska,
• sieć ścieżek pieszych, rowerowych oraz infra struktury związanej z wypoczynkiem,
• sieć nowych miejsc pracy, bazujących na naj nowszych, proekologicznych technologiach,
• sieć zespołów mieszkaniowych oferujących wysoki standard zamieszkania oraz bliski dostęp do miejsc pracy i wypoczynku,
• sieć placówek planistycznych, projektowych i naukowo-badawczych, powoływanych na potrzeby wystawy.
• sieć punktów informacyjnych, wystawowych i edukacyjnych związanych z promocją lub udostęp nianiem najnowszych osiągnięć regionu oraz jego przemysłowej spuścizny®.
Rzecz jasna, wystawa nie rozwiązała wszystkich problemów Zagłębia. Dalsza moderacja rozwoju regio
nu odbywa się w ramach programu Park Krajobrazowy Emschy 2010, do którego zaproszono dziewięć spośród wcześniej zaangażowanych zespołów projektowo- badawczych (2001). W ciągu tych dziesięciu lat zmienił się jednak nie tylko krajobraz Zagłębia. Zmienił się również sposób jego postrzegania. Jeden z najsilniej skażonych i zdegradowanych zakątków Europy zaczął się kojarzyć z życiem i pracą w parku, z nowoczesnymi technologiami i środowiskiem przyja
znym dla ludzi’. Co więcej - rozmach i powodzenie
wystawy stały się źródłem nadziei oraz inspiracji dla innych landów niemieckich, borykających się z problemami poprzemysłowych zniszczeń krajobrazu.
„Przemysłowe Królestwo Ogrodów”:
próba stworzenia „muzeum kulturowych
krajobrazów”
Łączna powierzchnia: 4 254 km^ Lokalizacja: Saksonia-Anhalt Czas realizacji: 1995-2000
Liczba mieszkańców w roku 2000: ca 570 tys.
Po zjednoczeniu Niemiec Saksonia Anhalt znalazła się w obliczu starych wyzwań i nowych możliwości. Z jednej strony w ramach IBA Emscher Park sprawdza ły się pewne obiecujące metody działań, z drugiej - impułsem do własnych przedsięwzięć stało się EXPO zaplanowane na rok 2000 w Hanowerze. Po raz pierw szy w dziejach tej światowej wystawy organizatorzy zaprosili uczestników do zgłoszenia EXPO-natów przeznaczonych do zwiedzania poza głównym terenem wystawowym. Wzorem IBA rozmaite lokalne programy mogły więc zyskać nagłośnienie w ramach międzynaro dowej rywalizacji. Nawiązujące do Agendy 21 hasło „człowiek - natura - technika" otwierało drogę do w pełni oryginalnych, proekologicznych poszukiwań. W tym kontekście rząd Saksonii Anhalt przyjął za cel praktyczną odpowiedź na to, czy dobrze zachowane fragmenty krajobrazów naturalnych i kulturowych da się zestawić w nową jakość z krajobrazami poprzemysłowymi. Czy odwołując się do przełomowych okresów w historii danego miejsca można jednocześnie stworzyć Regiony Przyszłości
(Regionen der Zukunft) - rodzaj „trzeciego krajo
brazu" (dritte Landschaft), otwartego na potrzeby nadchodzącego stulecia? Czy „muzeum kulturowych krajobrazów", będzie miało taką siłę nośną, aby zadziałać jako dźwignia dalszego rozwoju?
Pomysł stworzenia nowego „Królestwa Ogrodów" padł w 1989 roku, podczas II Międzynarodowego Seminarium imienia Waltera Gropiusa w odrestaurowa nym ośrodku Bauhausu. Kolejne przemyślenia rodziły się w tym samym miejscu, w trakcie kolejnych let nich seminariów (1991-1994) poświęconych problema tyce zrównoważonego rozwoju i przyszłości miast. Ten właśnie wątek ożywienia małych i średnich miast stał się równoległym tematem poszukiwań planistycz nych.
W roku 1995 zapadła decyzja o włączeniu projektu w skład niemieckich Expo-natów. Przyjęto zasadę koitpleksowych sieci powiązań, które miały połączyć główne atrakcje kulturowe regionu:
• rezerwat biosfery środkowej Łaby (na liście UNESCO od 1979 roku),
„Królestwo Ogrodów” - rezerwat biosfery środkowej Łaby. Harmonijne przenikanie stref chronionego krajobrazu przyrodniczego w rejonie Wörlitz (pierwszy plan) i kulturowego w rejonie Wörlitz (plan dalszy)
Fot. 0. Mycak
(Na sąsiedniej stronie)
Wyspy tematyczne kształtowane w ramach projektów rewitalizacji krajobrazu w rejonie Łużyc i Saksonii Anhalt:
1. Großräschen-Senftenberg - centrum recepcyjno- wystawowe IBA z zespołem amfiteatralnych tarasów nad sztucznym zalewem.
2. Lauchhammer-Klettwitz - rejon dokumentujący górniczą przeszłość Łużyc (z zachowanymi obiektami przemysłowy mi i reliktami parku maszynowego, jak gigantyczna zwałowarka F-60) w połączeniu z nowoczesną energetyką (farma wietrzna w Klettwitz).
3. Gräbendorf-Greifenhain - centrum artystycznej interpretacji krajobrazu w typie land-art., teren europejskich biennale, warsztatów i spotkań twórczych.
4. W elzow - Pustynna Oaza - fragment specyficznego ekosystemu, ukształtowanego spontanicznie na gmntach zdegradowanych przez górnictwo odkrywkowe. 5. Pojezierze Łużyckie - unikalny zespół jezior powstają cych na bazie rekultywowanych wyrobisk pogórniczych, w połączeniu z systemem kanałów, lasów i terenów wypoczynkowo-letniskowych (nowe miejsca zamieszkania, pracy I wypoczynku).
6. Seese-Schlabendorf - rejon akcentujący przedindu- strialną przeszłość kulturową (rekonstarkcja słowiańskiej osady Raddusch oraz rolniczego krajobrazu Fürstlich Drehna) i postindustrialną przyrodę odtwarzanych ekosystemów.
7. Cottbus - miasto o nowym obliczu, kształtowanym w nawiązaniu do hasła „miasto nad jeziorem, jezioro pod miastem" - przykład reorientacji rozwoju przestrzennego w kierunku największego pojedynczego jeziora Łużyc (Ostsee), powstającego w zalewanym wyrobisku. 8. Bad Muskau-Nochten - rejon rekonstrukcji krajobrazu kulturowego ukształtowanego przez księcia Hermanna von Pücklera - polsko-niemiecki projekt rewaloryzacji parku w Bad Muskau oraz pasa Muskau-Morainic.
9. Guben-Gubiń - projekt połączenia centrum miasta w układzie transgranicznym.
10. Przemysłowe Królestwo Ogrodów. I. Rezerwat biosfery Środkowej Łaby. 11. Rezerwat biosfery Spreewald.
Rys. A. Drapella-Hermansdorfer, K. Cebrat
• miejsca pobytu Lutra w Wittenberdze (na liście UNESCO od 1996 roku),
• „Królestwo Ogrodów" Dessau-Wörlitz (na liście UNESCO od 2000 roku),
• zespół budynków Bauhausu w Dessau (na liście UNESCO od 1996 roku).
Typując miejsca, które mogły trafić na światową listę dziedzictwa kulturowego, projektanci zapewnili całemu przedsięwzięciu odpowiednią rangę. Warto zau ważyć, że poza rezerwatem biosfery wszystkie pozos tałe obiekty znalazły się na liście UNESCO w wyniku zabiegów podjętych w ramach przygotowań do EXPO. Sięgając aż do czasów Lutra, można było docelowo włączyć do nowego „Królestwa Ogrodów" ponad 1000 lo kalnych założeń zieleni, ilustrujących rozwój archi tektury krajobrazu na przestrzeni 500 lat. Wśród
elementów uzupełniającej, równoważnej sieci znalazły się takie ośrodki i krajobrazy przemysłowe, jak;
• Ferropolis i tereny rekreacyjno-wypoczynkowe w rejonie dawnych kopalni w Bitterfeld,
• zrewitalizowane osiedle-blokowisko w Wolfen- Nord i zabytkowe osiedle robotnicze Priesteritz w Wittenberdze (pierwsze w Saksonii-Anhalt wzorco we osiedle „bez samochodu"),
• zrewitalizowane pod kierunkiem Hundert- wassera gimnazjum w Wittenberdze, wzniesione
pierwotnie w technologii budownictwa uprzemysło wionego,
• zaadaptowane na cele wystawowe dawne elektrow nie w Zschornewitz i Vockerode,
• „park pokoju", a w zasadzie park sztuki w Goitzsche/Pouch na terenach dawnego wyrobiska.
W tym zestawie do najbardziej spektakularnych obiektów należy Ferropolis - „miasto z żelaza" - zespół pięciu gigantycznych maszyn wydobywczych o swojskich nazwach: Szalony Max, Wielkie Koło, Meduza, Moskit oraz Bliźnięta. Maszyny te, zgroma dzone w jednym miejscu i wyeksponowane jak obiekty sztuki, stały się nową atrakcją turystyczną, punk tem wyjścia do aranżacji krajobrazowych w duchu land-artu. Dziesięć instalacji rzeźbiarskich po wstało wzdłuż blisko stukilometrowej promenady spacerowej nad brzegami sztucznie utworzonych zalewów Goitzsche/Pouch, gdzie jeszcze do 1990 roku eksploatowano (obok węgla) bogate złoża bursztynu.
Symbolem współczesnych przemian są elektrownie dużej mocy zlokalizowane na szczytach hałd, oraz „zielone technologie" rozwijane w miej scach największego bezrobocia. Ważną rolę w tym
systemie pełni założona w 1996 roku „Szkoła sztuki
ogrodowej połączona z zakładami produkcji ogrodni
czej w Vockerode. Podobnie jak w IBA Emscher Park