Sytuacja metanaukowa u progu rewolucji metanaukowej w uj˛eciu ˙ Zy-ci´nskiego przedstawiała si˛e zatem nast˛epuj ˛aco. W wyniku rewolucji naukowej filozofia nauki odkryła nieusuwaln ˛a obecno´s´c w nauce ele-mentów pozanaukowych oraz determinuj ˛acych te elementy czynni-ków pozaracjonalych54. Poniewa˙z odkrycia te stały w sprzeczno´sci z dotychczasowym ideałem episteme, dlatego konieczna była reak-cja ze strony filozofów w celu ich „normalizacji”. Zgodnie ze swym zwi ˛azaniem z szeroko pojmowan ˛a tradycj ˛a episteme, ˙Zyci´nski
sta-53Oba ostatnie przykłady commitment w nauce ˙Zyci´nski podci ˛aga pod ogóln ˛a na-zw˛e epistemologicznej zasady niepewno´sci (uncertainty). Taka nazwa pada równie˙z w ( ˙Zyci´nski, 1985, s. 159). Polski przekład angielskiej Structure oddaje t˛e nazw˛e za-równo jako zasada nieoznaczono´sci ( ˙Zyci´nski, 2013, s. 240), jak i zasada
niepewno-´sci(s. 245). Faktem jest, ˙ze ˙Zyci´nski wzoruje j ˛a na słynnej zasadzie nieoznaczono´sci Heisenberga. Szczegółowe omówienie tej zasady b˛edzie mo˙zliwe dopiero w kolejnym artykule. Zob. tekst i przypis nr 5.
54Ideaty cz˛esto zale˙z ˛a wył ˛acznie od uwarunkowa´n psychologicznych i socjologicz-nych, a nie od bardziej podstawowej ontologii, zob. ( ˙Zyci´nski, 1988b, s. 29; 2013, s. 51).
wia wymóg, by były to rozwi ˛azania racjonalne, wykluczaj ˛ac tym samym rozwi ˛azania sceptyczne czy anarchiczne ( ˙Zyci´nski, 1988b, s. 143; 2013, s. 254). Krytyczne zwi ˛azanie z tradycj ˛a episteme po-zwala ˙Zyci´nskiemu na racjonaln ˛a ocen˛e wszystkich analizowanych rozwi ˛aza´n.
Nowe rozwi ˛azania metanaukowe w uj˛eciu ˙Zyci´nskiego były cał-kowicie rozbie˙zne. W tym miejscu ˙Zyci´nski z historyka metanauki zamienia si˛e w teoretyka metanauki. Rozbie˙zne tendencje rozwi ˛ a-zywania problemu obecno´sci czynników pozaracjonalnych w nauce klasyfikuje za pomoc ˛a dwóch przeciwstawnych kategorii. W pierw-szych pracach mówi o rozwi ˛azaniach internalistycznych i ekster-nalistycznych. Z czasem wprowadza specyficzne, teoretyczne kate-gorie epistemologiczne ‘internalizmu’ i ‘eksternalizmu’55. Wydaje si˛e, ˙ze wła´snie te kategorie dostarczaj ˛a klucza do najlepszej in-terpretacji filozofii nauki ˙Zyci´nskiego. Pełni ˛a one w jego filozofii rol˛e uogólnionych teoretycznych kategorii meta-metanaukowych, po-zwalaj ˛acych podda´c analizie merytorycznej (tre´sciowej) wszystkie dwudziestowieczne teorie (rozwi ˛azania) metanaukowe. Za ich po-moc ˛a ˙Zyci´nski odkrywa i nazywa najogólniejsze presupozycje teo-retyczne kształtuj ˛ace implicite charakter dwudziestowiecznych
roz-55Przeciwstawienie to funkcjonuje od samego pocz ˛atku w tekstach ˙Zyci´nskiego (1983, s. 141nn; 1988b, s. 12.16; 2013, s. 21.29). Termin ‘eksternalizm’ pojawia si˛e w ( ˙Zyci´nski, 1985, s. 120n), ale oznacza tam jedynie specyficzne stanowisko metama-tematyczne, uznaj ˛ace matematyk˛e za wynik uwarunkowanych genetycznie ludzkich intuicji logicznych oraz kulturowo uzale˙znionych zdolno´sci do ł ˛aczenia abstrakcyj-nych tez. W sensie ogólabstrakcyj-nych kategorii metanaukowych oba terminy pojawiaj ˛a si˛e ju˙z w (1993, s. 242), ale dopiero w (1996, s. 133nn) ˙Zyci´nski wykorzystuje je do opisu ogólnej sytuacji problemowej w metanauce i w filozofii nauki.
wi ˛aza´n metanaukowych. Mo˙zna powiedzie´c, ˙ze kategorie te słu˙z ˛a mu do hipotetyczno-teoretycznej interpretacji racjonalnej rzeczywisto´sci (sic!) metanauki56.
Uwaga6. Heurystyczna funkcja procedury klasyfikacyjnej na gruncie nauk przedmiotowych stosunkowo wyczerpuj ˛aco została przedstawiona przez Herschela (1955, s. 131–139). Klasyfikacji zjawisk dokonuje si˛e z nadziej ˛a na „po´srednie” odkrycie gł˛ebszych, ukrytych przyczyn wzgl˛ednie praw przyrody. Klasyfikacja jest hipotez ˛a teoretyczn ˛a. Ewentualne potwierdze-nie empirycznych predykcji klasyfikacji uwiarygodnia jej status jako po-prawnej hipotezy wyja´sniaj ˛acej. Analogiczna sytuacja zachodzi w odnie-sieniu do klasyfikacji teoretycznych, czyli klasyfikacji ró˙znego typu teorii naukowych. Pozwala ona na odkrycie ukrytych, gł˛ebszych i bardziej ogól-nych (w sensie dedukcyjnym) przesłanek wzgl˛ednie presupozycji teore-tycznych warunkuj ˛acych tre´s´c okre´slonych rozwi ˛aza´n teoretycznych. W fi-zyce przykładem takiej klasyfikacji mo˙ze by´c podział rozwi ˛aza´n problemu natury ´swiatła na rozwi ˛azania korpuskularne i rozwi ˛azania falowe, z na-dziej ˛a na pokonanie tego podziału na „gł˛ebszym” poziomie teoretycznym.
Oba typy klasyfikacji, klasyfikacje zjawisk (faktów) i klasyfikacje teo-retyczne, funkcjonuj ˛a zarówno na poziomie nauki przedmiotowej, jak i na poziomie metanauki, a przynajmniej na poziomie metanauki w rozumieniu Poppera, Lakatosa czy ˙Zyci´nskiego, której postulowana metoda (specyficz-nie transcendentalna) jest analogiczna do metody empirycznej.
Przez internalizm ˙Zyci´nski rozumie stanowisko metanaukowe (1996, s. 134), według którego „tre´s´c teorii i twierdze´n naukowych jest determinowana przez wewn˛etrzn ˛a zawarto´s´c ich racjonalnych uzasadnie´n, natomiast czynniki pozaracjonalne mog ˛a okaza´c si˛e istotne dla nauki dopiero w sytuacjach, gdy nie mo˙zna przedstawi´c
56Od dziewi˛etnastego wieku, od czasów J. Herschela, albo jeszcze wcze´sniej, od cza-sów Kanta, wiadomo jednak, ˙ze wszelkie kategorie opisowe i klasyfikacyjne maj ˛a jednocze´snie charakter aprioryczno-teoretyczny, a zatem w du˙zej mierze idealizuj ˛acy.
Racjonaln ˛a rzeczywisto´s´cmetanauki mo˙zna rozumie´c jako historyczn ˛a artykulacj˛e racjonalno´sci obiektywnejtypowej dla metanauki. Ide˛e racjonalno´sci obiektywnej przedstawi ˛a analizy zawarte w cz˛e´sci drugiej mojego artykułu.
merytorycznych uzasadnie´n dla proponowanych tez”. Eksternalizm jest okre´slany natomiast jako stanowisko przeciwne wzgl˛edem inter-nalizmu. Tym, co ł ˛aczy wszystkie koncepcje eksternalistyczne jest szczególne „wyakcentowanie” zwi ˛azków mi˛edzy tre´sciow ˛a
zawarto-´sci ˛a nauki a zewn˛etrznymi uwarunkowaniami jej rozwoju ( ˙Zyci´nski, 1996, s. 134)57. Do rozwi ˛aza´n internalistycznych ˙Zyci´nski zalicza koncepcje Koła Wiede´nskiego, Poppera i Lakatosa, z kolei do rozwi ˛ a-za´n eksternalistycznych koncepcje wczesnego Kuhna, Feyerabenda, Szkoły Edynburskiej i ró˙zne koncepcje postmodernistyczne. Katego-rie ‘internalizmu’ i ‘eksternalizmu’ podlegaj ˛a jednak gradacji orze-kalno´sci w zale˙zno´sci od stopnia uwzgl˛ednienia czynników pozara-cjonalnych. Sytuacja jest analogiczna jak w przypadku orzekalno´sci kategorii ‘racjonalizmu’ i ‘irracjonalizmu’.
Uwaga 7. W toczonym w neokantowskiej perspektywie sporze o cha-rakter referencjalny poj˛e´c teoretycznych (zarówno nauki przedmiotowej, jak i metanauki) ˙Zyci´nski opowiada si˛e po stronie umiarkowanego reali-zmu. Opowiada si˛e za umiarkowanym realizmem teoretycznym nie tylko w odniesieniu do j˛ezyka nauk empirycznych, lecz tak˙ze w odniesieniu do j˛ezyka metanauki. Umiarkowany realizm teoretyczny oznacza, ˙ze ter-miny teoretyczne oprócz aspektu konstruktywnego posiadaj ˛a tak˙ze aspekt realno-opisowy (referencyjny). W przypadku kategorii metanaukowych znaczy to, ˙ze odnosz ˛a si˛e one referencjalnie do racjonalnej
rzeczywisto-´scimetanauki. Referencja terminów teoretycznych według realizmu umiar-kowanego jest jednak tylko po´srednia. Nie mo˙zna wskaza´c bezpo´srednio na ich referenty. W przypadku terminów metanaukowych mo˙zna jedynie wskaza´c ich historycznie zmienne przejawy pod postaci ˛a ró˙znych teorii lub koncepcji.
57W ( ˙Zyci´nski, 1993, s. 242) pada bardziej lakoniczne okre´slenie internalizmu jako uj˛ecia kład ˛acego nacisk na racjonalno´s´c nauki. Z kolei okre´slenie eksternalizmu jest bardziej radykalne: oznacza uj˛ecia traktuj ˛ace nauk˛e jako „wynik zewn˛etrznych poza-racjonalnych czynników”.
Uwaga8. Istnienie racjonalno´sci obiektywnej jest zatem odmiennym spo-sobem istnieniaod istnienia przedmiotów empirycznych. To ju˙z kwestia ontologii przyjmowanej przez ˙Zyci´nskiego. Wydaje si˛e, ˙ze jego koncep-cja sposobów istnienia „przedmiotów” b˛ed ˛acych desygnatami teoretycz-nych terminów metanauki bliska jest partycypacyjnej ontologii neoplato´n-skiej b˛ed ˛acej prób ˛a pogodzenia ontologii Arystotelesa i Platona. Racjonal-no´s´c obiektywna maj ˛aca swe ´zródło w samym Bogu obecna jest implicite w ´swiecie i w ludzkiej my´sli, a ujawnia si˛e poznawczo nie wprost, lecz w sposób uwikłany w historii tej˙ze my´sli ludzkiej. Jej poznanie wymaga odpowiedniej hermeneutyki.
W tej perspektywie koncepcja Lakatosa jest mniej radykalnie in-ternalistyczna ni˙z koncepcja Poppera, a ta z kolei mniej ni˙z koncep-cje Koła Wiede´nskiego, gdy˙z w ró˙znym stopniu uwzgl˛edniaj ˛a one rol˛e czynników zewn˛etrznych. Podobnie koncepcja Kuhna wydaje si˛e by´c mniej radykalnie eksternalistyczna ni˙z mocny program socjo-logii wiedzy58.
W przypadku eksternalizmu ˙Zyci´nski rozró˙znia (por. 1996, s. 135) mi˛edzy eksternalizmem umiarkowanym a skrajnym. Pierw-szy nie neguje elementu racjonalnego w rozwoju nauki, lecz traktuje rozwój nauki jako wypadkow ˛a elementów racjonalnych i czynników pozaracjonalnych. Z kolei eksternalizm skrajny traktuje wewn˛etrzn ˛a racjonalno´s´c nauki jako funkcj˛e samych tylko zewn˛etrznych czynni-ków psycho-społecznych. W Strukturze funkcjonuje nieco inny po-dział na trzy mo˙zliwe rodzaje rozwi ˛aza´n eksternalistycznych (1988b, s. 123n; 2013, s. 218). Pierwszy typ rozwi ˛aza´n ogranicza si˛e do uzna-nia czynników pozaracjonalnych za pozaracjonalne inspiracje wy-st˛epuj ˛ace wył ˛acznie w kontek´scie odkrycia, drugi mówi o niezwykle
58Zyci´nski pisze przykładowo (1988b, s. 135; 2013, s. 239): „Asercje o ró˙znym stop-˙ niu racjonalno´sci[podkre´slenie moje] pojawiaj ˛a si˛e w obr˛ebie poszczególnych pro-gramów, a nawet w obr˛ebie poszczególnych teorii”. Pisze te˙z, ˙ze wiele umiarkowa-nych tez Kuhna zawartych w jego Strukturze rewolucji naukowych zostało zradykali-zowanych w socjologicznej interpretacji nauki (zob. ˙Zyci´nski, 1996, s. 207n).
wa˙znej rolitych˙ze czynników (elementów) tak˙ze w okresie rewolu-cji naukowej, natomiast trzeci uznaje dominuj ˛ac ˛arol˛e tych czynni-ków nad elementami racjonalnymi zarówno w okresie powstania, jak i rozwoju programu badawczego. To ostatnie rozwi ˛azanie ˙Zyci´nski z góry odrzuca jako nieracjonalne.
Zyci´nski poddaje szczegółowej analizie krytycznej wszystkie˙ najwa˙zniejsze dwudziestowieczne rozwi ˛azania racjonalistyczne (in-ternalistyczne) i sceptyczne (eks(in-ternalistyczne). W jednym i drugim przypadku pokazuje ich wewn˛etrzne ograniczenia, a wielokrotnie wewn˛etrzne sprzeczno´sci. Tego typu analizy zajmuj ˛a znaczn ˛a cz˛e´s´c jego twórczo´sci metanaukowej. Nawet pobie˙zna ich prezentacja mu-siałaby zaj ˛a´c zbyt wiele miejsca. Ograniczmy si˛e zatem do konkluzji, jakie wyci ˛aga on z tej analizy oraz do kilku przykładów. Konkluzje formułuje nast˛epuj ˛aco:
Długie dyskusje na temat natury wiedzy naukowej pokazały,
˙ze nauka nie jest ani tak racjonalna, jak chciał tego młody Popper, ani tak socjologicznie uwarunkowana, jak twierdził Kuhn w pierwszym wydaniu Struktury rewolucji naukowej ( ˙Zyci´nski, 1988b, s. 145; 2013, s. 256).
W innym miejscu t˛e sam ˛a ide˛e rozwija w typowym dla siebie reto-rycznym stylu:
´Swiadomo´s´c epistemologicznych ogranicze´n nauki oraz uwa-runkowania historyczne wpływaj ˛ace na niektóre determi-nanty racjonalno´sci nie daj ˛a zatem ˙zadnych podstaw do stwierdzenia, ˙ze wszystkie przekonania dotycz ˛ace wewn˛etrz-nej racjonalno´sci nauki s ˛a przejawem nierealnych marze´n.
Niew ˛atpliwie takimi marzeniami były maksymalistyczne idee filozofów epoki Wiktoria´nskiej, którzy na podobie´nstwo wcze´sniejszych metafizyków poszukiwali racjonalno´sci se-kretnej i tajemnej. Z faktu, ˙ze ich nadzieje okazały si˛e płonne,
nie wynika jednak, ˙ze nauka jest irracjonalna. Mo˙zna jedy-nie powiedzie´c, ˙ze [sama] racjonalno´s´c jest ró˙zna od tego, czego oczekiwano. Upraszczaj ˛ace zast˛epowanie
racjonalno-´sci socjologi ˛a mo˙ze okaza´c si˛e równie nierealnym, marzyciel-skim przedsi˛ewzi˛eciem (1988b, s. 123; 2013, s. 217).
W dychotomicznym uj˛eciu stanowisk metanaukowych po rewo-lucji naukowej Popper zajmuje miejsce internalizmu, Kuhn miejsce eksternalizmu. Krytyk˛e pierwotnej koncepcji dedukcjonizmu Pop-pera jako teorii nazbyt optymistycznej ˙Zyci´nski przejmuje od Laka-tosa (zob. ˙Zyci´nski, 1983, s. 120n). Od siebie dodaje, ˙ze „w wie-rze w racjonalno´s´c nauki i w pot˛eg˛e falsyfikacji był równie˙z zawarty element uproszczenia idealizuj ˛acy procedury stosowane w rzeczywi-stej nauce” ( ˙Zyci´nski, 1996, s. 230). Przykładowo, w historii nauki istnieje wiele modyfikacji ad hoc, które podobnie jak modyfikacja Einsteina miały pozytywny wpływ na rozwój nauki, i to wbrew irra-cjonalno´scipostulowanej przez Popperowsk ˛a teori˛e falsyfikacji (zob.
Zyci´nski, 1996, s. 108). Przypadek Poppera i jego koncepcj˛e mo-˙ dyfikacji ad hoc mo˙zna zatem zinterpretowa´c jako specyficzny fakt metafilozoficzny, który daje ˙Zyci´nskiemu do my´slenia. Popperowska teza o irracjonalno´sci modyfikacji ad hoc nie wynika logicznie z fak-tów opisuj ˛acych rzeczywiste zachowania naukowców, lecz okazuje si˛e wyrazem nazbyt wyidealizowanej i nazbyt apriorycznej koncep-cji racjonalno´sci. Koncepcja Poppera jest zatem wyrazem silnych zało˙ze´n filozoficznych i jako taka wskazuje na obecno´s´c zewn˛etrz-nych uwarunkowa´n Poppera. W terminologii ˙Zyci´nskiego ten
subiek-tywny czynnik wyboru i zwi ˛azania z tradycj ˛a filozoficzn ˛a przyjmuje posta´c optymistycznej wiary Poppera w racjonalno´s´c nauki i w po-t˛eg˛e falsyfikacji59.
Analogicznej krytyce poddana zostaje koncepcja Kuhna i jego ra-dykalnie eksternalistyczna interpretacja zwi ˛azania z paradygmatem z 1962 roku. W perspektywie tej interpretacji, jak zauwa˙za ˙ Zyci´n-ski (1983, s. 106), logika nauki zostaje niemal całkowicie zast ˛apiona socjologi ˛a wiedzy. Tymczasem bli˙zsza analiza historyczna pokazuje,
˙ze w dłu˙zszej perspektywie mo˙zliwe jest racjonalne wykazanie wy˙z-szo´sci jednego programu badawczego nad innym, gdy˙z wewn˛etrzna logika rozwoju nauki jest silniejsza od emocjonalnych przywi ˛aza´n do poszczególnych teorii (1983, s. 165). Z kolei w (1996, s. 195) stwier-dza, ˙ze rzeczywista nauka obala tez˛e o dogmatycznym charakterze zwi ˛azania z paradygmatem, gdy˙z „zmiana paradygmatu jest nie tylko mo˙zliwa teoretycznie, lecz równie˙z zachodzi rzeczywi´scie w nauce”.
Najsilniejszym argumentem przeciw skrajnie eksternalistycznej interpretacji zwi ˛azania z paradygmatem jest argument na rzecz epi-stemologicznej konieczno´sci takiego zwi ˛azania w sytuacji, gdy nie-mo˙zliwe jest precyzyjne rozstrzygni˛ecie pomi˛edzy alternatywnymi tradycjami badawczymi. W takiej sytuacji jedyn ˛a alternatyw ˛a dla idei podmiotowego commitment byłby jedynie sceptycyzm. Ten na-tomiast, jak pami˛etamy, jest z góry wykluczony, gdy˙z nie jest reak-cj ˛a racjonaln ˛a na fakt czynników pozaracjonalnych w nauce. Zatem zgoda na podmiotowy commitment jest jedynym racjonalnym roz-wi ˛azaniem w tej sytuacji60.
59W tym kontek´scie ˙Zyci´nski przywołuje te˙z przykład naukowych reakcji na wy-nik eksperymentu EPR czy na odkrycie nierówno´sci Bella, których nie potraktowano jako falsyfikatory mechaniki kwantowej, jak to powinno si˛e sta´c w my´sl koncepcji Poppera.
60Jest to argument rozwijaj ˛acy ide˛e epistemologicznej zasady niepewno´sci. Zob. po-przedni punkt, przypis 53.
Skoro ani skrajny internalizm, ani skrajny eksternalizm nie wy-trzymuj ˛a krytyki, to ˙Zyci´nski konkluduje o konieczno´sci zanegowa-nia sensu zaistzanegowa-niałej dychotomii w´sród tych rozwi ˛aza´n. Co wi˛ecej, uwa˙za, ˙ze rozwianie marzycielskich tendencji metanaukowych skraj-nego internalizmu i skrajskraj-nego eksternalizmu dokonało si˛e nie tyle za spraw ˛a wewn˛etrznych analiz metanaukowych, ile za spraw ˛a samej nauki, która nie dała si˛e wtłoczy´c w sztywne ramy ideologiczne61:
W tej sytuacji [gdy programy badawcze i teorie cechuj ˛a si˛e ró˙znym stopniem racjonalno´sci] próby absolutyzowania poj˛ecia racjonalno´sci, jak równie˙z skłonno´s´c do dychoto-micznego dzielenia interpretacji [metanaukowych] na racjo-nalne i irracjoracjo-nalne stanowi ˛a wyraz pewnej filozofii bronionej w sposób dogmatyczny, niemniej sfalsyfikowanej przez sam ˛a nauk˛e ( ˙Zyci´nski, 1988b, s. 135; 2013, s. 239).
Konfrontacji z rzeczywist ˛a nauk ˛a nie oparł si˛e ani internalizm, ani eksternalizm. Dokładniejsza obserwacja faktycznej nauki poka-zuje, „˙ze rzeczywisty rozwój nauki przebiega w odmienny sposób ni˙z sugerowali to przedstawicie normatywnych metodologii” ( ˙ Zyci´n-ski, 1996, s. 230). Z kolei eksternalizm radykalny wikła si˛e w nieusu-walne „antynomie” w wyja´snianiu faktów metateoretycznych z dzie-jów nauki62.
Dychotomia rozwi ˛aza´n metanaukowych b˛ed ˛acych reakcj ˛a na re-wolucj˛e naukow ˛a jest faktem. Pytanie, czy jest nieunikniona? ˙ Zyci´n-ski podejmuje si˛e pokaza´c, ˙ze ma ona jedynie charakter historyczny, a zatem niekonieczny. Mo˙zliwe jest uniewa˙znienie sporu internali-zmu z eksternalizmem. Powstaje pytanie, jak tego dokona´c?
61Jest to przykład sprzeczno´sci transcendentalnej rozumianej jako sprzeczno´s´c meta-naukowych hipotez z faktami metanaukowymi.
62Po´swi˛econy im jest cały podrozdział w ( ˙Zyci´nski, 1996, s. 147–156).
W my´sl nadrz˛ednej zasady racjonalno´sci – wyst˛epuj ˛acej impli-citecho´cby w przytoczonym przed chwil ˛a argumencie na rzecz ra-cjonalno´sci podmiotowego commitment w sytuacjach wyborów alter-natywnych – skoro rzeczywista nauka uniewa˙znia oba człony meta-naukowej alternatywy internalizm versus eksternalizm, to racjonaln ˛a reakcj ˛a na t˛e sytuacj˛e nie mo˙ze by´c sceptycyzm, lecz nowe zmodyfi-kowane rozwi ˛azanie racjonalne.
Z powy˙zszych tekstów mo˙zna wnioskowa´c (poszukuj ˛ac ich ukry-tych presupozycji), ˙ze kategorie ‘internalizmu’ i ‘eksternalizmu’
słu˙z ˛a do sproblematyzowania metanaukowej idei normatywnej de-markacji elementów wewn˛etrznych (racjonalnych) i zewn˛etrznych (pozaracjonalnych) w rozwoju nauki63jako szczególnego przypadku problemu racjonalno´sci jako takiej. Nowe rozwi ˛azanie mo˙ze potrak-towa´c ten spór jako ´slep ˛a odnog˛e ewolucji poj˛ecia racjonalno´sci.
Falsyfikacja teorii metanaukowych przez fakty metateoretyczne z rzeczywistej nauki nie implikuje ich całkowitej
bezwarto´sciowo-´sci i koniecznobezwarto´sciowo-´sci ich odrzucenia oraz zaproponowania całkiem no-wych teorii metanaukono-wych. ˙Zyci´nski preferuje bardziej umiarko-wan ˛a strategi˛e rozwoju teoretycznego w metanauce, zaczerpni˛et ˛a od pó´znego Poppera i od Lakatosa. Wystarczy dokona´c jedynie nie-zb˛ednych modyfikacji w dotychczasowych rozwi ˛azaniach metanau-kowych.
Modyfikacje w przekonaniu ˙Zyci´nskiego powinny polega´c na
„liberalizacji” radykalnych postaw metanaukowych po obu stronach sporu. Wprawdzie nale˙zy przyzna´c racj˛e Lakatosowi, ˙ze „˙zadne kry-terium demarkacji nie ma charakteru absolutnego” ( ˙Zyci´nski, 1996,
63Przypomnienie: tre´s´c idei, podobnie jak tre´s´c poj˛e´c i koncepcji, dla ułatwienia lek-tury, podaj˛e kursyw ˛a.
s. 230)64, ale nie znaczy to, ˙ze nale˙zy odej´s´c od metodologii nor-matywnej, lecz jedynie to, ˙ze nale˙zy rozwin ˛a´c i zliberalizowa´c te normy, które doprowadziły do powstania wyidealizowanej koncep-cji nauki. Podobnie, chc ˛ac unikn ˛a´c antynomii eksternalizmu radykal-nego, „trzeba przyj ˛a´c jego umiarkowany wariant, który głosi, i˙z ele-menty racjonalne oraz zewn˛etrzne uwarunkowania psychospołeczne
‘przenikaj ˛a si˛e’ wzajemnie i uzupełniaj ˛a w procesie rozwoju nauki”
( ˙Zyci´nski, 1996, s. 156).
W obu przypadkach przyczyn ˛a (a zatem czynnikiem pozaracjo-nalnym) pojawienia si˛e bł˛ednych rozwi ˛aza´n radykalnych była nie-u´swiadomiona tendencja do nadmiernego upraszczania procedur na-ukowych na poziomie wyja´sniania metanaukowego i do idealizacji65. Tendencja ta stanowi cech˛e charakterystyczn ˛a „koncepcji niedojrza-łych”, mitologicznych, opieraj ˛acych si˛e na jednym uniwersalnym czynniku (przyczynie) maj ˛acym wyja´sni´c zło˙zon ˛a rzeczywisto´s´c. Za-równo skrajny internalizm, jak i skrajny eksternalizm mo˙zna zatem uzna´c w perspektywie analiz ˙Zyci´nskiego za metanaukow ˛a wersj˛e my´slenia mitologicznego na kształt mitu ostrej demarkacji przypisy-wanej Popperowi. Jako takie maj ˛a one jednak charakter wył ˛acznie hi-storyczny. Według ˙Zyci´nskiego, długie spory o kryterium demarkacji doprowadziły do u´swiadomienia sobie idealizacyjnych uproszcze´n i do sukcesywnego „odkrycia zło˙zonej prawdy o bogactwie procedur badawczych i wzajemnych uwarunkowa´n wyst˛epuj ˛acych w realnej
64Ale w tym samym rozdziale (1996, s. 244) ˙Zyci´nski uznaje Lakatosa za przedsta-wiciela nazbyt wyidealizowanej, normatywnej koncepcji nauki.
65Zyci´nski zarzuca nadmiern ˛˙ a idealizacj˛e tak˙ze Kuhnowi. Dotyczy ona kwestii zwi ˛ a-zania z paradygmatem (zob. 1983, s. 152).
nauce” ( ˙Zyci´nski, 1996, s. 230). Dzi˛eki temu odkryciu mo˙zliwe jest obecnie „wypracowanie bardziej realistycznych wzorców metanau-kowych” (s. 237)66.
Najlepszym kandydatem teoretycznym do poprawnego uj˛ecia ra-cjonalnego rozwoju nauki jest zdaniem ˙Zyci´nskiego odpowiednio zliberalizowana koncepcja Lakatosa naukowych programów badaw-czych( ˙Zyci´nski, 1996, s. 244n)67. Liberalizacja polega na rezygnacji z absolutyzowania norm metodologicznych wskazanych przez Laka-tosa i uznaniu ich tylko za przybli˙zony wzorzec racjonalnych zacho-wa´n naukowych, adekwatny jedynie w odniesieniu do okre´slonych okoliczno´sci:
Przejawem metanaukowego dogmatyzmu byłoby traktowanie normatywnej metodologii Lakatosa w tym samym stylu, w ja-kim przed laty narzucano nauce kanony Koła Wiede´nskiego.
[...] Jego [tzn. Lakatosa] propozycje zdaj ˛a si˛e zawiera´c najbar-dziej rozwini˛et ˛a syntez˛e krytycyzmu i racjonalno´sci na pozio-mie refleksji metanaukowej. Niezale˙znie od emocjonalnych deklaracji autora [...] metodologia programów badawczych, w porównaniu z konkurencyjnymi propozycjami, stwarza naj-lepsz ˛a szans˛e racjonalnej rekonstrukcji nauki i racjonalnego wyboru rywalizuj ˛acych teorii. Metodologi˛e t˛e mo˙zna odrzu-ci´c a priori, np. z racji aksjomatycznego przyj˛ecia tezy o irra-cjonalnych mechanizmach rozwoju nauki. Je´sli jednak unika si˛e równie radykalnej aksjomatyki, mo˙zna z ostro˙zno´sci ˛a i krytycyzmem F. Suppego «skonkludowa´c, i˙z Lakatos ukazał cz˛e´sciowo pewien wzorzec rozumowania w rozwoju wiedzy naukowej, który to wzorzec – w okre´slonych okoliczno´sciach – charakteryzuje poprawne rozumowanie naukowe»
[After-word, 670]. Konkluzja ta, a zwłaszcza poło˙zony w niej akcent
66W obu cytatach kursywa pochodzi ode mnie. Wskazuje ona na specyficzny charak-ter metodologii metanauki ˙Zyci´nskiego.
67Za przykład pozytywnych modyfikacji podaje on prace J. Waralla, E. Zahara, P. Urbacha czy J. Watkinsa.
na cz ˛astkowy charakter opracowa´n Lakatosa, nie oznacza ab-solutyzowania przedstawionych opracowa´n metanaukowych, lecz wskazuje na potrzeb˛e dalszych poszukiwa´n umo˙zliwiaj ˛ a-cych pełniejsz ˛a charakterystyk˛e racjonalnych struktur nauki ( ˙Zyci´nski, 1996, s. 245n)68.
Zgodnie z tymi deklaracjami, proponowane przez ˙Zyci´nskiego rozwi ˛azanie metanaukowe nie posiada charakteru prostej i precyzyj-nej, uporz ˛adkowanej logicznie (dedukcyjnej) teorii metanaukowej wychodz ˛acej od kilku prostych aksjomatów metanaukowych. Raczej jest to pewien niedookre´slony logicznie obraz metodologiczny na-uki, składaj ˛acy si˛e z wielu stosunkowo lu´zno powi ˛azanych reguł me-tanaukowych. Do istotnych elementów rozwi ˛azania ˙Zyci´nskiego na-le˙zy zaliczy´c jego koncepcj˛e ideatów i ideologicznych programów badawczych, maj ˛acych na celu wykaza´c zasadnicz ˛a ci ˛agło´s´c i tym samym racjonalno´s´c w historycznym rozwoju nauki, pomimo wy-st˛epowania rewolucji naukowych i zwi ˛azania naukowców z tradycj ˛a badawcz ˛a. Do istotnych elementów nale˙z ˛a równie˙z trzy zasady: za-sada aracjonalno´sci i naturalno´sci interdyscyplinarnej oraz epistemo-logiczna zasada niepewno´sci. Ich celem jest racjonalna normalizacja funkcji czynników pozaracjonalnych w nauce tak, by zachowana zo-stała nadrz˛edna funkcja elementu racjonalnego. W´sród tych elemen-tów nie mo˙ze zabrakn ˛a´c równie˙z rozró˙znie´n wielu typów racjonal-no´sci oraz idei ewolucji poj˛ecia racjonalracjonal-no´sci. Dopiero omówienie wszystkich tych elementów pozwoli pozna´c doksatyczny charakter proponowanego przez ˙Zyci´nskiego rozwi ˛azania. Zagadnienia te ze wzgl˛edu na sw ˛a obszerno´s´c zostan ˛a przedstawione w kolejnym arty-kule (zob. przypis nr 5 niniejszej pracy).
68Cytat w tek´scie pochodzi z posłowia Fredericka Suppego do znanego zbioru tek-stów (Suppe, 1974).
∗ ∗ ∗
Na zako´nczenie tej cz˛e´sci chciałbym powróci´c do fundamental-nej idei metafilozoficzfundamental-nej ˙Zyci´nskiego, jak ˛a jest postulat, by meta-naukowe i filozoficzne koncepcje na temat natury i struktury nauki odnosiły si˛e do rzeczywistej nauki wzgl˛ednie do rzeczywisto´sci
Na zako´nczenie tej cz˛e´sci chciałbym powróci´c do fundamental-nej idei metafilozoficzfundamental-nej ˙Zyci´nskiego, jak ˛a jest postulat, by meta-naukowe i filozoficzne koncepcje na temat natury i struktury nauki odnosiły si˛e do rzeczywistej nauki wzgl˛ednie do rzeczywisto´sci