Po wyznaczeniu i uzasadnieniu już wielu logicznie postępujących po sobie ogniw w procesie badań własnych, między innymi w ostatnim podrozdziale ustaleniu terenu i próby badań przyjmę wybór oraz uzasadnię metody i narzędzia badawcze.
Według Janusza Gniteckiego, aby wyjaśnić głębiej zmiany zachodzące w osobie ucznia jako jednostce, a więc w przypadku wybranego tematu, będącego w toku procesu edukacji do starości, z punktu widzenia źródeł i warunków ich dokonywania, trzeba posłużyć się odpowiednimi metodami oraz procedurami badawczymi. Zdaniem metodologa, metoda badań w pedagogice empirycznej to sposób postępowania badawczego zmierzający do wyjaśnienia zmian w osobie w procesach całożyciowej edukacji z punktu widzenia źródeł i warunków ich dokonywania282
Także Stefan Nowak twierdzi, iż metody badawcze służą do uzyskania jak najlepszej odpowiedzi na pytania związane z interesującą badacza problematyką. Uważa on, iż metody badawcze to sposoby rozwiązywania problemów o różnym stopniu ogólności, a wybór metod badań powinien być podporządkowany przede wszystkim problematyce badań
.
283
Zaś Mieczysław Łobocki uważa, że zarówno metody jak i techniki badań to sposoby postępowania naukowego, mające na celu rozwiązanie sformułowanego wcześniej problemu. Przez metodę badań rozumie on sposób postępowania, mający na celu realizację założonego celu badawczego. Zaś techniki - w ujęciu tego metodologa - dotyczą bardziej uszczegółowionych sposobów postępowania badawczego. Są one zatem także metodami badań
. Zatem w niniejszym temacie – badaniom dotyczącym rozpoznania edukacji do starości realizowanej w stosunku do uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej i wychowanków klas I-III gimnazjum, w badanych jednostkach oświatowych w Chorzowie.
284
Przyjmując więc za obowiązujący ten punkt widzenia, dla rozwiązania problemów badawczych postawionych w niniejszej pracy wykorzystałam: analizę dokumentów, ankietę, wywiad nieskategoryzowany pogłębiony, metody projekcyjne takie, jak: Test Niedokończonych Historii i Test Niedokończonych Zdań.
.
282 J. G n i t e c k i, Zarys metodologii…, s.164-165.
283 S. N o w a k, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, s.46-47.
284M. Ł o b o c k i, Metody i techniki…, s.27.
Dalej te metody badań scharakteryzuję, mając na uwadze wybrany przedmiot i cele badań.
A. Rozpocznę od analizy dokumentów
W badaniach empirycznych przydatnych tematycznie i opisanych w niniejszej rozprawie została wykorzystana metoda analizy dokumentów (Aneks nr 6). Analizie wewnętrznej i zewnętrznej poddane zostały Rozporządzenia Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu, programy nauczania, przewodniki metodyczne dla nauczycieli oraz podręczniki szkolne do wybranych przedmiotów w szkole podstawowej i w gimnazjum.
Jeśli chodzi o analizę wewnętrzną, to miała ona charakter jakościowy i ilościowy.
Chodziło bowiem o to, aby można było dokonać obiektywnej diagnozy podjętej kwestii badawczej. Także została przeprowadzona analiza treści celowych ze względu na edukację do starości, znajdujących się w podręcznikach szkolnych, a w szczególności ich występowanie w ramach następujących przedmiotów: język polski, biologia, przyroda, historia, geografia, wiedza o społeczeństwie, wychowanie do życia w rodzinie oraz wychowanie fizyczne, ponieważ rozpoznałam wcześniej, że w tych przedmiotach występują treści o starości i człowieku starym.
W analizowaniu tych przedmiotów ważne okazały się poglądy Władysława Zaczyńskiego. Według niego, analiza dokumentów polega na wyodrębnieniu elementów składowych dokumentu, według przyjętego kryterium. Metodolog pisze, że kryteria analizy mogą być różne, w zależności od potrzeb badawczych. Cel analizy wyznacza również sposoby jej przeprowadzania. Z tego wynika, iż jeden i ten sam dokument może być przedmiotem różnych analiz, zarówno z punktu widzenia wybranego kryterium, jak również wykorzystanej metody badania285
W przypadku podjętego tematu pracy badawczej, były to: treści dotyczące starości, przebiegu procesu starzenia się, potrzeb oraz problemów ludzi starych, promowania postaw prozdrowotnych, a także roli i znaczenia seniorów w społeczeństwie, szacunku wychowanków względem nich oraz formy i metody, za pomocą których są te treści realizowane w toku zajęć szkolnych.
.
Zaś Tadeusz Pilch i Teresa Bauman piszą, że dokumenty i materiały wykorzystuje się do gromadzenia wstępnych, opisowych i ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Są także techniką poznawania jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach.
285W. Z a c z y ń s k i, Praca badawcza…, s.164-165.
Mając na uwadze niniejszy temat, dotyczący edukacji szkolnej do starości uczniów, ich uwzględnienie było istotne. Tym bardziej, że analiza pedagogiczna dokumentów (przewodników metodycznych i podręczników do nauczania wybranych przedmiotów) dotyczyła odnotowywania w nich śladów działalności dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela związanej z prowadzoną edukacją do starości; była ona związana z takim analizowaniem treści dokumentu, który pozwolił wyprowadzić wnioski dotyczące organizowanego procesu wychowawczo-dydaktycznego286, a więc przygotowania wychowanków do własnej starości oraz do integracji z seniorami. Jednak w badanych szkołach (w szkole podstawowe i w gimnazjum) dokumenty oraz materiały samodzielnie rzadko mogą występować w roli instrumentu naukowego poznania287
B. Wykorzystałam badanie ankietowe.
, dlatego zastosowałam też inne metody badawcze, o których piszę dalej.
Stosowana ankieta audytoryjna (Aneks nr 1) skierowana była do adolescentów Szkoły Podstawowej nr 1 w Chorzowie i Gimnazjum nr 1 w Chorzowie. Jak pisze Mieczysław Łobocki, badania ankietowe polegają na podawaniu respondentowi pytań w formie pisemnej, za pośrednictwem zestawu pytań – kwestionariusza288. Według Tadeusza Pilcha i Teresy Bauman ankieta, w badaniach pedagogicznych, służy jako narzędzie poznawania cech zbiorowości, faktów, opinii o zdarzeniach i danych liczbowych.
Metodolodzy podkreślają, że może ona spełniać ważną rolę w początkowym etapie badań, w celu zdobycia wiedzy wyjściowej, która następnie zostanie pogłębiona przy wykorzystaniu innych metod289
C. Zaś wywiad nieskategoryzowany pogłębiony wykorzystałam w stosunku do nauczycieli uczących wychowanków w klasach IV-VI badanej szkoły podstawowej oraz tych pedagogów, którzy prowadzili edukację w klasach I-III badanego gimnazjum.
Prosiłam ich o udzielenie otwartego wywiadu pogłębionego (Aneks nr 5). Zdaniem T.
Pilcha i T. Bauman, wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub , na przykład wywiadu – w przypadku niniejszej pracy.
Celem ankiety więc było uzyskanie informacji na temat wiedzy, zainteresowań i zachowań uczniów (w liczbie około 100 osób), przydatnych w związku z podjętym tematem: dotyczącym przygotowania do starości oraz kontaktów społecznych z osobami starymi, a także stosunku wychowanków do osób starych oraz do samego siebie - jako człowieka starego w przyszłości.
286 T. P i l c h, T. B a u m a n, Zasady badań…, s.98.
287Tamże.
288M. Ł o b o c k i, Metody i techniki…, s.259-260.
289 T. P i l c h, T. B a u m a n, Zasady badań…, s.97.
respondentami, według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz290. Zaś W. Zaczyński dodaje, że jest on metodą zdobywania informacji przez bezpośrednie stawianie pytań tym wybranym osobom, które mogą nam udzielić pewnej sumy informacji na dany temat291. Osobami kompetentnymi w tym zakresie byli właśnie nauczyciele. Zatem, aby zrealizować postawione cele badawcze w niniejszej pracy, przeprowadziłam wywiad nieskategoryzowany z pedagogami. Dał on możliwość swobody w formułowaniu pytań, zmieniania ich kolejności oraz umożliwił stawianie pytań dodatkowych292
Wywiad miał na celu pozyskanie informacji od kadry pedagogicznej na temat realizowanych w toku zajęć szkolnych celów i treści edukacji do starości. Istotne, z punktu widzenia problematyki niniejszej pracy, było także uzyskanie informacji, w jakich formach zajęć oraz przy użyciu jakich metod dydaktyczno – wychowawczych nauczyciele – wychowawcy realizują tematy dotyczące ostatniego etapu życia człowieka, a więc starości. Poza tym ważne było rozpoznanie poglądów ich na temat ewentualnych możliwości wprowadzenia istotnych zmian do procesu dydaktyczno-wychowawczego w badanych szkole podstawowej i w gimnazjum w związku z zachodzącymi zmianami demograficznymi w naszym kraju.
, a te wpłynęły na uzyskanie dodatkowych, interesujących mnie informacji ze względu na wybrany temat.
D. Natomiast metody projekcyjne: Test Niedokończonych Zdań (Aneks nr 2 i 3) oraz Test Niedokończonych Historii (Aneks nr 4) przeprowadziłam z uczniami z badanych szkół: podstawowej i gimnazjum w celu poznanie postaw adolescentów wobec swojej starości i ludzi starych, a więc ich wiedzy, zainteresowań i zachowań, jako efektu procesu wychowania do starości.
Wszak Józef Rembowski uważa, że metody projekcyjne służą do poznawania postaw indywidualnych i zbiorowych pod działaniem czynnika celowo zorganizowanego.
Psycholog pisze, że projekcyjna metoda badania osobowości polega na przedstawieniu badanemu czynnika celowo dobranego – bodźca, który wywoła w nim określone reakcje i postawy emocjonalne. Jego zdaniem, najbardziej znanymi i możliwymi do wykorzystania metodami są metody werbalne i obrazkowe. Pierwsze z nich polegają na
290Tamże, s.91-92.
291W. Z a c z y ń s k i, Praca badawcza…, s.146.
292 T. P i l c h, T. B a u m a n, Zasady badań…, s.91-92.
kojarzeniu słów, kończeniu zdań lub odpowiedziach na specjalnie przygotowane pytania. Badany w ten sposób wyraża swoje uczucia i reakcje emocjonalne293
Metody projekcyjne, a więc Test Niedokończonych Zdań i Test Niedokończonych Historii miały dla mnie stanowić źródło informacji o złożonej oraz bogatej strukturze osobowości człowieka i jego związkach z otaczającym go światem, czyli z ludźmi starymi. Stosuje się je w celu uzyskania szybkiej odpowiedzi na interesujące zagadnienia
.
294. Dlatego zostały te metody badań wykorzystane w stosunku do uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej i uczniów klas I-III gimnazjum. Wybór przynajmniej dwóch metod projekcyjnych był celowy, gdyż według J. Rembowskiego, jedna metoda projekcyjna nie jest w stanie odsłonić całej osobowości. W związku z tym należało zastosować różne metody badawcze, uzupełniające się nawzajem295
Zależało mi bowiem na wywołaniu takich reakcji uczniów, w których ujawniają się ich emocje i uczucia na ogół niechętnie okazywane, a więc ich stosunek do procesu starzenia się, starości oraz ludzi starych. Ważne było także uzyskanie informacji na temat: znajomości problemów i zalet związanych ze starością, traktowania seniorów, postrzegania siebie jako człowieka starego w przyszłości oraz działalności podejmowanej przez wychowanków, mającej na celu przygotowywanie się przez badanych do tego okresu życia.
.
A zatem wykorzystane metody projekcyjne posłużyły mi do rozpoznania faktów świadczących o zainteresowaniach, wiedzy, zachowaniach oraz poglądach uczniów obu szkół - podstawowej i gimnazjum. Świadczą one o przebiegu i efektach wychowania do starości adolescentów, ich stosunku do własnej starości, zachowaniach i konkretnych nastawieniach do osób starych oraz rodzajach udzielanej im pomocy, a także sposobach wspólnego spędzania czasu osób młodych z seniorami.
Sądzę, iż wykorzystanie podanych metod badawczych, uzasadnionych w wybranym, interesującym mnie temacie umożliwiło mi zgromadzenie ważnych oraz pogłębionych danych, istotnych do rozwiązania postawionych w pracy problemów badawczych. Pozyskany materiał z badań empirycznych diagnostycznych charakteryzuję i oceniam w następnych dwóch rozdziałach pracy.
293Tamże, s. 101-102.
294Tamże, s.280-281, 284-285.
295Tamże.