Zakres terytorialny badań obejmował obszar województwa dolnośląskiego z uwzględnieniem
jego podziału na 5 regionów funkcjonalnych obszarów wiejskich33. Zbieranie materiałów
źró-dłowych w gospodarstwach rolnych odbyło się w roku 2009 i pozwoliło na uzyskanie danych i zdarzeń za rok 2008.
W związku z podjętym w projekcie tematem wytypowano do badań szczegółowych
w sposób celowy34 200 gospodarstw rolnych, których kierownicy wyrazili zgodę na udział
w badaniu. W procesie doboru obiektów badawczych przyjęto następujące kryteria:
lokalizacja gospodarstw w regionach funkcjonalnych obszarów wiejskich województwa –
dolnośląskiego;
współpraca kierowników gospodarstw ze służbami doradczymi; –
wykorzystywanie w gospodarstwach instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) –
realizowanej w Unii Europejskiej.
33 Uchwała Nr XXXV/583/2001 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 25 maja 2001 roku w sprawie Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich Województwa Dolnośląskiego.
34 Dobór celowy należy do nielosowych metod doboru jednostek do próby [Kędzior 2005] i określany jest również jako dedukcyjny sposób tworzenia prób [Auger 1964]. Dobór celowy charakteryzuje się świadomą selekcją obiektów wchodzących w skład interesującej badacza zbiorowości ogólnej i włą-czaniu do próby ich cech. Zakłada się, że liczebność próby powinna wynosić 20–30% całej populacji, jednak przy zachowaniu reprezentatywności można wyznaczyć niższą liczebność badanych obiektów. Wyznaczenie odpowiednich kryteriów doboru celowego daje odpowiednie podstawy do zachowania reprezentatywności próby, a więc do mniejszej jej liczebności aniżeli przytoczony powyżej przedział procentowy [Ryznar 1999, 24]. Przyjęto, że do realizacji założonych zamierzeń badawczych liczeb-ność wybranej zbiorowości gospodarstw jest wystarczająca ze względu na ich celowy dobór oraz re-gionalny zakres badań [Bazarnik i in. 1992].
Materiały źródłowe, na podstawie których przygotowano charakterystykę rolników i gospodarstw, mają charakter pierwotny i uzyskano je dzięki metodzie wywiadu standary-zowanego [Stachak 1997]. Narzędziem badawczym był 4-częściowy kwestionariusz wywia-du [Ryznar 1999] opracowany w 2008 roku w ówczesnej Katedrze Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Zawiera on pytania otwarte, półotwarte oraz zamknięte, a także został rozbudowany o elementy tabelaryczne. Za pomocą wstępnej części kwestionariusza pozyskano podstawowe dane dotyczące badanych rolników (m.in.: wieku, wykształcenia, stażu pracy, liczebności rodziny, uzyskiwanych dochodów, sposobu nabycia gospodarstwa i planów na przyszłość) i ich gospodarstw (m.in.: powierzchni i jakości grun-tów, organizacji produkcji roślinnej i zwierzęcej, stanu oraz wartości budynków i budowli, a także maszyn i urządzeń), które zostały wykorzystane w niniejszym rozdziale.
Następna część kwestionariusza umożliwiła zebranie danych dotyczących opinii rolni-ków na temat skuteczności metod pracy doradczej, ich oczekiwań co do zakresu oddziały-wania doradców na procesy decyzyjne i rozwojowe w gospodarstwach oraz instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej. Dalsze części kwestionariusza wywiadu posłużyły do uzyskania informacji dotyczących wykorzystania komputerów i sieci internetowej w gospodarstwach, możliwości i potrzeb zastosowania rachunkowości rolniczej oraz realizacji programów rolno-środowiskowych przez rolników (m.in.: korzyści wynikających z wprowadzenia programów rolnośrodowiskowych do gospodarstw, a także roli doradców w podejmowaniu tych progra-mów przez rolników). Materiał badawczy uzyskany za pomocą tych części kwestionariusza został wykorzystany na potrzeby kolejnych rozdziałów monografii od 3 do 7.
Zebrane materiały źródłowe wykorzystane w rozdziale charakteryzującym rolników i ich gospodarstwa opracowano z zastosowaniem analizy poziomej, używając ponadto metody opi-sowej i porównawczej. Metod tych użyto również w kolejnych rozdziałach monografii, korzysta-jąc dodatkowo z elementów analizy SWOt oraz z wybranych miar statystycznych. Otrzymane wyniki zaprezentowano z użyciem techniki tabelarycznej i graficznej w postaci wykresów.
Do uzyskania szerszego wymiaru analizy zebranych materiałów źródłowych wytypowa-ną próbę 200 gospodarstw podzielono na cztery grupy badawcze. W tym celu przyjęto nastę-pujące kryteria podziałów badanych obiektów:
lokalizacja w poszczególnych regionach funkcjonalnych obszarów wiejskich wojewódz-•
twa dolnośląskiego;
wiek kierowników gospodarstw; •
powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach (podział na grupy obszarowe); •
poziom kwalifikacji zawodowych kierowników gospodarstw. •
Kryterium lokalizacji gospodarstw w regionach funkcjonalnych obszarów wiejskich województwa dotyczyło takiego wyboru obiektów badawczych, ażeby rozmieszczone były one we wszystkich pięciu regionach zgodnie ze Strategią Rozwoju Obszarów Wiejskich Wo-jewództwa Dolnośląskiego [Uchwała … 2001]. Według tego opracowania w województwie dolnośląskim wyróżnia się następujące regiony funkcjonalne obszarów wiejskich: I – inten-sywnego rolnictwa, II – rolniczo-rekreacyjny, III – przemysłowo-rekreacyjno-turystyczny, IV – rolniczo-przemysłowy, V – rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny (mapa 5).
Kolejny podział badanych gospodarstw służył wyróżnieniu grupy rolników młodszych (do 40. roku życia włącznie) oraz starszych (powyżej 40. roku życia). Przyjęty wiek 40 lat umownie uznaje się za graniczny pomiędzy średnim wiekiem dojrzałym i późnym wiekiem dojrzałym. Natomiast sam wiek badanych osób zaliczany jest do głównych czynników decydujących o oso-bowości rolników i skuteczności oddziaływania na nich służb doradczych [Ryznar 1995].
Źródło: [Uchwała ... 2001]
Kolejny podział badanych gospodarstw służył wyróżnieniu grupy rolników młodszych (do 40 roku życia włącznie) oraz starszych (powyżej 40 roku życia). Przyjęty wiek 40 lat umow-nie uznaje się za graniczny pomiędzy średnim wiekiem dojrzałym i późnym wiekiem dojrza-łym. Natomiast sam wiek badanych osób zaliczany jest do głównych czynników decydują-cych o osobowości rolników i skuteczności oddziaływania na nich służb doradczych [Ryznar 1995].
Następne kryterium związane z zasobami użytków rolnych w badanych gospodarstwach pozwoliło podzielić je na cztery grupy obszarowe zgodnie z następującymi przedziałami: do 10 ha UR, od 10,01 do 20,00 ha UR, od 20,01 do 50,00 ha UR i powyżej 50 ha UR.
Ostatni podział związany był z poziomem kwalifikacji zawodowych badanych rolników. Przyjmuje się, że kwalifikacje zawodowe są wypadkową wiedzy szkolnej oraz doświadczenia i umiejętności zdobywanych w trakcie wykonywania pracy. W niniejszym opracowaniu do określenia stopnia kwalifikacji zawodowych zastosowano metodę punktową opracowaną przez M. Jerzaka [1984], gdzie za jedną jednostkę kwalifikacyjną przyjęto wykształcenie na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej. Metodę tę uzupełnił J. Ryznar, który uwzględnił dodatkowo staż pracy [Ryznar 1990]. W efekcie, obliczanie poziomu kwalifikacji rolników, wyrażonych w jednostkach kwalifikacji zawodowych (jedn. kw.), wykonano zgodnie z nastę-pującym wzorem:
źródło: [Uchwała ... 2001] Source: [Act. ... 2001]
Mapa 5. Regiony funkcjonalne obszarów wiejskich Dolnego śląska Map 5. functional regions of rural areas in Lower Silesia
Następne kryterium związane z zasobami użytków rolnych w badanych gospodarstwach pozwoliło podzielić je na cztery grupy obszarowe zgodnie z następującymi przedziałami: do 10 ha UR, od 10,01 do 20,00 ha UR, od 20,01 do 50,00 ha UR i powyżej 50 ha UR.
Ostatni podział związany był z poziomem kwalifikacji zawodowych badanych rolników. Przyjmuje się, że kwalifikacje zawodowe są wypadkową wiedzy szkolnej oraz doświadcze-nia i umiejętności zdobywanych w trakcie wykonywadoświadcze-nia pracy. W niniejszym opracowaniu do określenia stopnia kwalifikacji zawodowych zastosowano metodę punktową opracowa-ną przez M. Jerzaka [1984], gdzie za jedopracowa-ną jednostkę kwalifikacyjopracowa-ną przyjęto wykształcenie na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej. Metodę tę uzupełnił J. Ryznar, który uwzględnił dodatkowo staż pracy [Ryznar 1990]. W efekcie, obliczanie poziomu kwalifikacji rolników, wyrażonych w jednostkach kwalifikacji zawodowych (jedn. kw.), wykonano zgodnie z nastę-pującym wzorem:
Region I – intensywnego rolnictwa – intensive agriculture Region II – rolniczo-rekreacyjny – agriculture-recreation
Region III – przemysłowo-rekreacyjno-turystyczny – industry-recreation-tourism Region IV – rolniczo-przemysłowy – agriculture-industry
Kw = Wsz + Sp gdzie:
Kw – kwalifikacje zawodowe,
Wsz – poziom wykształcenia szkolnego, Sp – staż pracy.
Szczegółowe współczynniki do obliczania poziomu kwalifikacji zawodowych rolników biorących udział w opisywanych badaniach, zaczerpnięte z opracowań J. Ryznara, przedsta-wia tabela 18.
tabela 18 table 18 Współczynniki kwalifikacji zawodowych rolników [jedn. kw.]
Coefficients of professional qualifications of farmers [qualification units]
Lp. No. Poziom wykształce-nia zawodowego Level of professional education Ws półczy nni k w c hw ili uk oń czeni a C oefficien t o n co m plet io n O d 1 o d 5 l at fr om 1 t o 5 y ea rs Po 5 l at ac h p rac y A fter 5 y ea rs o f w or
k Za staż pracy – for duration of employment
od 6 do 10 l at p rac y fro m 6 t o 10 y ea rs po 10 l at ac h p rac y aft er 10 y ea rs od 11 do 15 l at p rac y fro m 11 t o 15 y ea rs po 15 l at ac h p rac y aft er 15 y ea rs od 16 do 20 l at p rac y fro m 16 t o 20 y ea rs po 20 l at ac h p rac y aft er 20 y ea rs od 21 do 25 l at p rac y fro m 21 t o 25 y ea rs po 25 l at ac h p rac y aft er 25 y ea rs 1. Kwalifikacyjny kurs rol. i z.p.r. Agricultural qualifi-cations course 0,25 0,09 0,70 0,08 1,10 0,07 1,45 0,06 1,75 0,05 2,00
2. Kurs mistrzowskiMaster course 0,50 0,08 0,90 0,07 1,25 0,06 1,55 0,05 1,80 0,04 2,00
3. Zasadnicza szkoła rolnicza Vocational agricultu-ral school 1,00 0,07 1,35 0,06 1,65 0,05 1,90 0,04 2,10 0,03 2,25
4. technikum rolniczeAgricultural
techni-cal school 1,50 0,06 1,80 0,05 2,05 0,04 2,25 0,03 2,40 0,02 2,50
5. Wyższe rolnicze (inż.)Higher agricultural
education (B.Sc.) 2,00 0,05 2,25 0,04 2,45 0,03 2,60 0,02 2,70 0,01 2,75 źródło: Ryznar J., 1999: Metody stosowane w pracy badawczej z zakresu doradztwa rolniczego. Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 64
Source: Ryznar J., 1999: Methods applied in research on agricultural extension. Publishers of the Agricultural University of Wrocław, 64
Korzystając z przedstawionego powyżej wzoru oraz współczynników z tabeli 1, określo-no poziom kwalifikacji zawodowych kierowników wszystkich 200 gospodarstw wziętych do badań. Następnie pogrupowano rolników na tych o kwalifikacjach niskich, przeciętnych, po-nadprzeciętnych i wysokich. W tym celu wykorzystano statystyczną miarę położenia, dzielącą badaną zbiorowość według kwartyli, uzyskując w każdej podgrupie równą liczbę obiektów badawczych (po 50 gospodarstw). Analizowaną cechą, na podstawie wartości której podzie-lono całą zbiorowość, był poziom kwalifikacji zawodowych rolników biorących udział w ba-daniach. Opierając się na przeprowadzonych obliczeniach, otrzymano następujące wartości
graniczne: kwartyl pierwszy Q1 = 1,75 jedn. kw., kwartyl drugi (mediana) Q2 = 2,08 jedn. kw.,
kwartyl trzeci Q3 = 2,10 jedn. kw. W ten sposób utworzono 4 następujące podgrupy
gospo-darstw stosownie do kwalifikacji zawodowych posiadanych przez ich kierowników:
Kwalifikacje niskie – gospodarstwa rolników mających mniej niż 1,75 jednostek kwalifi-•
kacji zawodowych,
Kwalifikacje przeciętne – gospodarstwa rolników posiadających od 1,75 do 2,08 •
jedn. kw.,
Kwalifikacje ponadprzeciętne – gospodarstwa rolników mających od 2,08 do 2,10 •
jedn. kw.,
Kwalifikacje wysokie – gospodarstwa rolników posiadających więcej niż 2,10 jedn. kw. •
Podział według kwartyli umożliwił pogrupowanie badanej zbiorowości na cztery
rów-noliczne części, ponieważ zgodnie z teorią statystyki kwartyl pierwszy Q1 powoduje podział
badanej zbiorowości na dwie części w taki sposób, że 25% jednostek zbiorowości ma wartości
niższe lub takie same jak kwartyl pierwszy Q1, natomiast pozostałe 75% jednostek ma
war-tości równe albo wyższe niż ten kwartyl. Kwartyl drugi (nazywany również medianą – Me lub wartością środkową) dzieli zbiorowość na dwie równoliczne połowy, z których jedna ma wartości cechy niższe albo równe medianie, a druga połowa – wartości cechy równe bądź
wyższe od Me. Kwartyl trzeci Q3 dzieli zbiorowość na dwie części, w których 75% jednostek
ma wartości cechy mniejsze bądź równe Q3, a 25% równe lub większe od kwartyla trzeciego
[Ostasiewicz i in. 2006].
W tabeli 19 zestawiono szczegółowe dane związane z przyjętymi kryteriami dla poszcze-gólnych podgrup obiektów badawczych oraz ich liczebności.
Biorąc pod uwagę kryterium rozmieszczenia badanych gospodarstw w regionach funk-cjonalnych obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego, ich rozkład (region I – 37% go-spodarstw, II – 10,5%, III – 22,5%, IV – 10%, V – 20%) zbliżony był do tego, jaki
charaktery-zuje całą zbiorowość gospodarstw rolnych województwa35. Dzieląc gospodarstwa ze względu
na wiek kierowników, okazało się, że większość – 3/4 badanych obiektów (143 gospodarstwa) była prowadzona przez osoby powyżej 40. roku życia, natomiast do osób młodszych
należa-ło ich mniej (57 gospodarstw)36. Analizując podział na grupy obszarowe, można stwierdzić,
że najliczniejszą grupę stanowiły gospodarstwa o powierzchni UR pomiędzy 20,01–50,00 ha (31%), natomiast wśród badanych podmiotów najmniej było gospodarstw małych o areale poniżej 10 ha (19,5%).
35 Zobacz rozdział 1.
36 Według danych Centrum Informacji Europejskiej (Departamentu Informacji Europejskiej Urząd Ko-mitetu Integracji Europejskiej) 1/3 użytkowników polskich gospodarstw to rolnicy w wieku do 40 lat, a w gospodarstwach powyżej 15 ha udział rolników młodych wynosi 43% [fiszka informacyjna 07/01/04 2001].
tabela 19 table 19 Liczebność badanych gospodarstw w poszczególnych podgrupach
zgodnie z przyjętymi kryteriami podziału
Number of surveyed farms in individual subgroups according to the accepted criteria of division Kryteria grupowania badanych gospodarstw
Criteria of grouping of studied farms Liczebność obiektów w danej podgrupie (ogółem n=200) Number of farms in a given subgroup
(total n=200) Regiony funkcjonalne obszarów wiejskich Dolnego śląska:
functional regions of rural areas in Lower Silesia: I intensywnego rolnictwa intensive agriculture II rolniczo-rekreacyjny agricultural-recreation III przemysłowo-rekreacyjno-turystyczny industrial-recreation-touristic IV rolniczo-przemysłowy agricultural-industrial V rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny agricultural-industrial-recreation 74 21 45 20 40 Wiek rolnika – Age of farmers
a) do 40 lat włącznie – up to 40
b) powyżej 40 lat – over 40 14357
Grupa obszarowa: Area group a) do 10,00 ha UR – up to 10 ha AL b) 10,01 – 20,00 ha UR – 10.01 – 20.00 ha AL c) 20,01 – 50,00 ha UR – 20.01 – 50.00 ha AL d) powyżej 50,00 ha UR – over 50.00 ha AL 39 51 62 48 Poziom kwalifikacji zawodowych:
The level of professional qualifications: a) niskie (poniżej 1,75 jedn. kw.) low (below 1.75 q.units) b) przeciętne (1,75–2,08 jedn. kw.) average (1.75–2.08 q. units)
c) ponadprzeciętne (2,08–2,10 jedn. kw.) over average (2.08–2.10 q. units) d) wysokie (powyżej 2,10 jedn. kw.) high (over 2.10 q. units)
50 50 50 50 źródło: badania własne
Source: own study
Struktura obszarowa analizowanych gospodarstw jest znacznie korzystniejsza od tej, jaką cechuje dolnośląskie rolnictwo (zob. rozdz. 1). Wiąże się to z tym, że do badań wzięte zostały gospodarstwa rolników, którzy utrzymują aktywny kontakt z doradcami rolniczymi i współ-pracują z Dolnośląskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego we Wrocławiu. Jednostki te mają większy potencjał wytwórczy i dużą skalę produkcji w porównaniu z ogółem gospodarstw w województwie. Ich kierownikom zależy na rozwijaniu gospodarstw i korzystają ze wspar-cia doradztwa rolniczego. Podobne spostrzeżenia wynikają z badań innych autorów. Między
innymi M. Dudek [2009] stwierdził, że aktywna współpraca rolnika z osobami udzielają-
cymi niematerialnego wsparcia37 łączyła się stosunkowo najbardziej z posiadanym areałem
UR oraz skalą prowadzonej produkcji. Jednostki o znacznej powierzchni UR, w których pro-dukty rolnicze wytwarzano na dużą skalę, w większości korzystały z opisywanego wsparcia. W grupie gospodarstw powyżej 30 ha UR okresową i stałą współpracę z instytucjami tej sfery zadeklarowało odpowiednio 45,0 i 35,6% właścicieli. takie działania charakteryzowały rów-nież 36,6 i 17,4% rolników, w gospodarstwach których produkcja towarowa prowadzona była na dużą skalę. Badacz dodaje, iż należy przypuszczać, że właścicielom gospodarstw dobrze wyposażonych w majątek wytwórczy, uzyskujących wyniki produkcyjne pozwalające nie tyl-ko na zaspotyl-kojenie potrzeb użyttyl-kowników, ale i na odtwarzanie potencjału produkcyjnego, najczęściej potrzebna była aktualna informacja i profesjonalna pomoc, m.in. z zakresu analizy ekonomicznej, planowania, zarządzania czy marketingu. Osoby z silniejszych ekonomicznie gospodarstw mogły być również bardziej zainteresowane kwestiami zmian technik i techno-logii produkcji rolnej, a także możliwościami publicznego i komercyjnego wsparcia dalszych inwestycji.
W przypadku ostatniego zastosowanego podziału, dotyczącego kwalifikacji zawodowych rolników, badane gospodarstwa pogrupowano w czterech zbiorach, z których każdy zawierał po 50 obiektów (po 25% badanej próby), zgodnie z podzielonym na kwartyle poziomem jed-nostek kwalifikacji zawodowych rolników (tab. 19).