Kiedy polski rynek książki zaczął być częścią międzynarodowego rynku, świa-towa książka dla dziecka stała się udziałem polskiego odbiorcy znacznie częściej.
W latach osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych był to na ogół prze-kład tekstu. Współcześnie coraz częściej pojawia się przeprze-kład integralny. Które książki po 1980 roku uznano za ważne dla młodego polskiego czytelnika?
„Dla pokolenia dorastającego w latach osiemdziesiątych pojawiły się nowe obszary fascynacji literackich i poszukiwań przygody. Wielka hossa na fanta-stykę, właściwa dla tej dekady — zjawisko niezwykle dynamiczne pod wzglę-dem czytelniczym, jak też wydawniczym, dotyczącym [także] […] twórczości przekładowej […] — nie ominęła czytających nastolatków i dzieci”27. Fantasy
— gatunek synkretyczny, włączający wiele stylów, pomysłów fabularnych, czer-piący z historii, mitologii i folkloru, dotarł do polskiego czytelnika z opóźnie-niem i pozostał do czasów obecnych. Część z arcydzieł fantasy — jak Opowieści z Narnii, dotarła do polskiego czytelnika z kilkudziesięcioletnim opóźnieniem28, część — jak Hobbit czy Władca pierścieni, została przypomniana po niezauwa-żonym w latach sześćdziesiątych wydaniu29. Na bazie tej popularności pojawiają się dalsze wydania fantasy.
Do klasyki gatunku dołączono na początku lat osiemdziesiątych pierwszy tom cyklu o Ziemiomorzu Ursuli Le Guin, a później pozostałe części30. W podobnym okresie ukazała się Niekończąca się historia od A do Z M. Endego31 i Krucjata w dżinsach Thei Beckman32. Pierwsze książki z cyklu o Świecie Dysku, fantasy z elementami groteski i absurdu, Terry’ego Pratchetta zaczęto tłumaczyć w
la-26 Tytuły przytoczone i omówione w opracowaniu stanowią jedynie skromny wybór ze wszyst-kich, które zostały przetłumaczone po 1980 roku. Wybierano przede wszystkim te tytuły, które w jakiś sposób się wyróżniają: wpłynęły na polskiego odbiorcę, znajdują się na listach bestsellerów, listach popularności, w kanonach lektur i na listach nagród.
27 J. Papuzińska: Dziecięce spotkania z literaturą. Warszawa 2007, s. 126.
28 C.S. Lewis: Opowieści z Narnii. Warszawa 1985—1989. Wydanie łączne — 1991. Tomy:
Lew, Czarownica i stara szafa (1985), Książę Kaspian (1985), Podróż „Wędrowca do Świtu” (1985), Srebrne krzesło (1987), Koń i jego chłopiec (1987), Siostrzeniec Czarodzieja (1988), Ostatnia bitwa (1989).
29 J.R.R. Tolkien: Hobbit, czyli Tam i z powrotem. Warszawa 1960. Idem: Władca pierścieni.
Warszawa 1961—1963. To pierwsze polskie wydania, przypominające pochodzą z lat 1981, 1985.
Utworów Tolkiena nie ma wśród opisanych przekładów w opracowaniu S. Fryciego: Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945—1975. Warszawa 1982.
30 U. Le Guin: Czarnoksiężnik z Archipelagu. Warszawa 1983; dalsze części to: Grobow‑
ce Atuanu (1991); Najdalszy brzeg (1991); Tehanu (1997). Niedawno ukazała się nowa książka U. Le Guin: Dary. Warszawa 2006.
31 M. Ende: Niekończąca się historia od A do Z. Warszawa 1986.
32 T. Beckman: Krucjata w dżinsach. Łomża 1993.
tach dziewięćdziesiątych33, pod koniec tej dekady Mroczne materie P. Pulmana34, a w roku 2000 ukazał się pierwszy tom przygód Harry’ego Pottera35. Do tej gru-py przekładów dołączyły po 2000 roku: Koralina N. Gaimana36, cykl o Artemisie Fowlu E. Colfera, Eragorn37, fantasy autorstwa 15 -letniego Ch. Paoliniego, książki Cornelii Funke, a zwłaszcza jej trylogia o Atramentowym Świecie38. Na pograni-czu fantasy, baśni i kryminału sytuuje się kolejna z powieści Funke: Król złodziei, wydana w 2003 roku39.
Fantasy odkrywa przed odbiorcą nowe światy równoległe, w innym wymiarze czasowo -przestrzennym, a podróżnikiem do nich staje się często dziecko. Autorzy cykli, by pokazać proces dojrzewania, wysyłają swoich bohaterów w wędrówkę przez niezwykłą krainę, która okazuje się dla nich podróżą ku wyższym stanom ducha, ku doskonałości i samoświadomości. Możliwość przebywania w magicznej krainie dana jest też najczęściej dzieciom, gdyż tylko one bezgranicznie wierzą w istnienie innej rzeczywistości. W cyklu narnijskim to właśnie dzieci stają się odkrywcami równoległego świata. Takimi odkrywcami są także: Bastion, dziesię-cioletni chłopiec z Niekończącej się historii, Lyra z Mrocznych Materii, Ged z Zie-miomorza, Koralina czy Meggie, bohaterka z cyklu o Atramentowym Świecie.
Najczęściej z tych wypraw bohaterowie wracają odmienieni.
J. Papuzińska pisze, że pewne oznaki wskazują, iż epoka fantasy ma się ku schyłkowi, jak wiele literackich mód i fascynacji40. Jednak kariera czytelnicza cy-klu J.K. Rowling wciąż „unosi” ten gatunek ku pierwszym miejscom na listach popularności, a źródeł tej popularności jest wiele. Cykl, odbierany jako książka kultowa dla współczesnego pokolenia, prezentuje historię dobrze „zakotwiczoną”
w kulturze. „Harry Potter jest odpowiednikiem baśniowego bohatera: pogardzane-go i wyśmiewanepogardzane-go, obdarzonepogardzane-go jednak wielkim sercem, potrafiącepogardzane-go odróżnić dobro do zła”41. Znakomicie jest też w nim oddana rzeczywistość, i to zarówno
33 T. Pratchett: Kolor magii. Warszawa 1994; Blask fantastyczny (1995), Równoumagicznienie (1996), Mort (1996), Czarodzicielstwo (1997), Trzy wiedźmy (1998), Piramidy (1998), Eryk (1997), Ruchome obrazki (2000), Wolni Ciutludzie (2005), Kapelusz pełen nieba (2005), Piąty elefant (2006).
Cykl liczy obecnie około 40 tytułów — przełożono 32 tytuły.
34 P. Pullman: Zorza północna. Tłum. E. Wojtczak. Warszawa 1998; inne utwory cyklu: Za‑
czarowany nóż. Warszawa 1998; Bursztynowa luneta. Warszawa 2004. Cykl: Mroczne materie.
35 J.K. Rowling: Harry Potter i Kamień Filozoficzny. Poznań 2000. Inne tomy: Harry Potter i Komnata Tajemnic (2000), Harry Potter i Więzień Azkabanu (2001), Harry Potter i Czara Ognia (2001), Harry Potter i Zakon Feniksa (2004), Harry Potter i Książę Półkrwi (2006), Harry Potter i Insygnia Śmierci (2008).
36 N. Gaiman: Koralina. Warszawa 2003.
37 Ch. Paolini: Eragorn. Warszawa 2004; inne jego utwory to: Najstarszy. Warszawa 2005;
Brisingr — planowany na 2008.
38 C. Funke: Atramentowe serce. Tłum. J. Koźbiał. Warszawa 2005; Eadem: Atramentowa krew. Warszawa 2006.
39 Eadem: Król złodziei. Warszawa 2003.
40 Por. J. Papuzińska: Dziecięce…
41 G. Leszczyński: Magiczna biblioteka. Zbójeckie księgi młodego wieku. Warszawa 2007, s. 135.
w partiach realistycznych, jak i fantastycznych. W łączeniu fantastyki i realizmu historia Pottera jest bliska klasyce fantasy (a więc nawiązuje do utworów Urszuli Le Guin, Tolkiena czy Lewisa). Widać też w historii Harry’ego ślady innych lektur i filmów, jak E.A. Poego, T. Pratchetta, opowieści celtyckich, mitologii i Biblii, hi-storii o królu Arturze. „Zasadniczy wątek powieści ma charakter sensacyjny: rodzi-ców Harry’ego zamordował Voldemort, który stracił wówczas swą czarodziejską moc, a teraz dążąc do jej odzyskania, poszukuje Kamienia Filozoficznego; plany te krzyżuje Harry, doprowadzając w końcu do decydującej walki z wrogiem”42. Cykl niesie więc ważne przesłanie — wiarę w zwycięstwo dobra i niezwykłych cnót, które decydują o naszym człowieczeństwie. Można w nim znaleźć wiele spraw-dzonych tropów literackich i motywów, kategorii, które młoda publiczność zawsze dobrze przyjmowała. Jak pisze G. Leszczyński, Harry jest współczesnym wciele-niem Kopciuszka, Brzydkiego Kaczątka, czarodziejem. Z tych rozlicznych motywów autorka cyklu czerpie jednak samą „powierzchnię”, nie budując głębszych warstw refleksyjnych nad współczesnym światem, kondycją człowieka, życiem. Niezależnie od tego, jest to książka, która jak żadna inna „wkomponowała się” w wyobraźnię dzieci żyjących w świecie wirtualnego uniwersum i nakłoniła je do czytania.
„Przez pryzmat Harry’ego Pottera dobrze widać zmiany, jakie dokonały się w literaturze dla dzieci i młodzieży na przestrzeni XX wieku. A zmieniło się nie-mal wszystko […]. Jak w całej kulturze, obyczajowości, świadomości ludzkiej, tak w książce dla młodego czytelnika wraz z upływem czasu zmiany przybierają na sile”43. I tak stopniowo pojawiały się w Polsce książki związane z nurtem anty-pedagogicznym. Można powiedzieć, że to antypedagogiczne cechy książek Astrid Lindgren zadecydowały o jej popularności przez dziesiątki lat i zaowocowały zna-komitymi kontynuacjami. Na początku lat osiemdziesiątych pojawiła się w Pol-sce książka Roalda Dahla: Jakubek i brzoskwinia olbrzymka44, a na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych i później — następne jego tytuły: Wielko‑
milud, Państwo Głuptakowie, Cudowne lekarstwo George’a, Wspaniały pan lis, Matylda i Czarownice45. „Powieści Dahla […] mogą się wydać wydoskonalonymi pod względem literackim historiami zasłyszanymi na koloniach letnich, w szatni w szkole podstawowej czy nawet w przedszkolu”46.
Książki, w których sam autor „konspiruje z dziećmi przeciwko dorosłym”, od-wołuje się do tego, co dzieci spontanicznie tworzą dla siebie (folklor dziecięcy), a więc także do treści skatologicznych (Wilkomilud), i wszystko przebarwia
humo-42 Ibidem.
43 G. Leszczyński: Literatura i książka dziecięca. Słowo — obiegi — konteksty. Warszawa 2003.
44 R. Dahl: Jakubek i brzoskwinia olbrzymka. Tłum. J. Kern. Warszawa 1982.
45 R. Dahl: Państwo Głuptakowie. Warszawa 1989; Idem: Wielkomilud. Tłum. M. Kłobu-kowski. Warszawa 1991; Idem: Cudowne lekarstwo George’a. Warszawa 1991; Idem: Wspaniały pan lis. Warszawa 1992; Idem: Matylda. Warszawa 1996; Idem: Czarownice. Warszawa 1997.
46 M. Zając: Konspirując z dziećmi przeciwko dorosłym — Roald Dahl i jego twórczość. W:
Kultura literacka…, s.140.
rem, przełamały wiele barier i otworzyły szeroko drzwi dla następnych „antyksią-żek”, czyli powieści osnutych wokół schematu: głupi dorośli — dziecko -przechera.
I tak pojawiają się na polskim rynku całe serie o nie całkiem grzecznych dzieciach, a także wiele tytułów na tematy wcześniej zakazane: cykl o Mikołajku i jego następ-cach47, czy kilka książek o Wilczusiu, nowym bohaterze na miarę Kubusia Puchatka, stanowiące jednocześnie zaprzeczenie tradycyjnej książki dziecięcej. Stryjec -Złyjec, pod którego opiekę trafia bohater, uosabia wszelkie negatywne cechy. Księga strasz‑
liwej niegrzeczności Iana Whybrowa, którą „napisał Wilczuś z wielkiej złości”, to dzieła pozbawione zbędnego dydaktyzmu, zabarwione humorem, z dowcipnymi ilu-stracjami Tony’ego Rossa, bo tekstu od ilustracji oddzielać tutaj nie można48.
Inne książeczki z humorem (dla młodszych dzieci) przekazują treści kiedyś zakazane, na przykład wspólne dzieło niemieckiego autora Wernera Holzwartha i ilustratora Wolfa Erlbrucha: O małym krecie, który chciał wiedzieć, kto mu naro‑
bił na głowę, i edukacyjna książka Kupa. Przyrodnicza wycieczka na stronę Nicoli Davies z zabawnymi ilustracjami Neala Laytona49. Bohater pierwszej — mały kre-cik — uparcie szuka zwierzątka, które zrobiło mu kupę na głowę. Odwiedza mię-dzy innymi krowę, świnię, kozę i zająca. Gdy okazuje się, że winowajcą był pies, kret mści się w ten sam sposób.
Te książki są przeznaczone „dla wszystkich obdarzonych poczuciem humoru, niezależnie od wieku”, zapraszają do zabawy, budują więź przeżyć i wspólnotę śmiechu.
Poza tym kręgiem pozostają przekłady tytułów ambitnych w rozumieniu, ja-kie za badaczami odbioru nadała temu pojęciu Jolanta Ługowska50. Wartość tych utworów polega na kształtowaniu kultury literackiej młodych odbiorców. Do ta-kich książek można zaliczyć utwory wprowadzające tematykę śmierci, stanowiącą przez lata temat tabu. Wśród nich znajdziemy przełożoną w latach osiemdziesią-tych książkę Astrid Lindgren Bracia Lwie Serce51, i późniejsze: W zwierciadle, nie‑
jasno Josteina Gaardera52 czy Oskara i panią Różę Erica Emanuela Schmitta53. Tu można też dołączyć tytuły dla młodzieży prowokujące do fundamentalnych pytań, jak Ptasiek Williama Whartona czy Białe na czarnym Rubena Gallego.
Pierwsza opowiada o dorastaniu, przyjaźni, marzeniach, stawia pytanie o to, kim
47 Typowe cykle i serie omówiono w części o przekładzie scalonym.
48 I. Whybrow: Księga straszliwej niegrzeczności napisał Wilczuś w wielkiej złości. Tłum.
E. Bryll. Warszawa 2000; Idem: Małego wilczka szkoła strachów. Warszawa 1998; Idem: Mały wilczek, strasznoleski detektyw. Warszawa 2007; Idem: Małego wilczka księga wilkoczynów. Warsza-wa 2007; Kącik pytań i porad wilka Sobieradka. WarszaWarsza-wa 2007.
49 W. Holzwarth, W. Erlbruch: O małym krecie, który chciał wiedzieć, kto mu narobił na głowę. Warszawa 2005; N. Davies: Kupa. Przyrodnicza wycieczka na stronę. Warszawa 2006.
50 J. Ługowska: Stereotypy książki ambitnej dla młodego odbiorcy. W: Książka dziecięca…, s. 58—59.
51 A. Lindgren: Bracia Lwie Serce. Warszawa 1985.
52 J. Gaarder: W zwierciadle, niejasno. Tłum. I. Zimnicka. Warszawa 1998.
53 E.E. Schmidt: Oskar i pani Róża. Kraków 2005.
jest człowiek54. Druga — to autentyczna historia o niewyobrażalnie nieludzkim życiu kalekiego chłopca, który dzieciństwo spędza w domach dziecka w Związku Radzieckim, ale także o nadziei55. Inną książką o nadziei, tłumaczoną z języka he-brajskiego, jest Wyspa z ulicy Ptasiej Uri Orleva56. To historia chłopca próbującego przetrwać — jak na bezludnej wyspie — w zburzonym domu w getcie w czasie okupacji. I on ma nadzieję, ponieważ czeka na swojego ojca.
W latach dziewięćdziesiątych pojawiły się też na polskim rynku „ambitne”, trudne książki norweskiego pisarza, zawierające zachętę do poszukiwania praw-dy, do samodzielnego myślenia: Świat Zofii57, wprowadzająca w sekrety filozofii, w której autor łączy fikcję z lekcją historii i refleksją o życiu, i Przepowiednia Dżokera58, typ powieści z narracją personalną, „odsłaniającą punkt widzenia i per-spektywę głównego bohatera utworu, dodatkowo skomplikowaną przez swoiste
»rozszczepienie« perspektywy i punktu widzenia na »ja dzisiejsze« i »ja ówcze-sne«”59. Podobną strategię pisarską stosuje twórca w Tajemnicy Bożego Narodze‑
nia60. Podobną w zamyśle powieścią o „umiłowaniu mądrości” jest przetłuma-czona w 1999 roku Podróż Teo Catherine Clement, w której nastoletni bohater w podróży po świecie zajmuje się analizą porównawczą najważniejszych religii i lokalnych wierzeń61.
Filozoficzne refleksje nad sensem życia, wierności, oddania podejmuje kolejna z przełożonych książek J. Gaardera: Dziewczyna z pomarańczami. Autor zadaje odbiorcy wiele poważnych pytań, zmuszających do refleksji: „Czym jest człowiek, Georg? Ile jest wart? Czy jesteśmy tylko pyłem wiszącym w powietrzu, ciskanym na cztery wiatry?”62
Wyliczając ambitne przekłady, warto także wspomnieć o typowych tematycz-nie książkach dla starszych dzieci i młodzieży.
Należą tu teksty o przyjaźni: Katharine Paterson Most do Terabithi63, w któ-rej moc wyobraźni i czysta przyjaźń przełamuje szarość codzienności, i Cyntii Kadohaty Kira ‑Kira, o siostrach, które łączy szczególna więź. Wielka siła japoń-skiej opowieści Kadohaty tkwi w narracji: jest kameralna, powściągliwa, ale pełna świeżości i mocy64. Można tu także wspomnieć o Juliuszu z Księżycowej Doliny Bo Carpelana, książce o chłopcu wrażliwym, czułym na piękno przyrody i ludzkie
54 W. Wharton: Ptasiek. Poznań 1994.
55 R. Galle: Białe na czarnym. Kraków 2005.
56 U. Orlev: Wyspa z ulicy Ptasiej. Warszawa 1990.
57 J. Gaarder: Świat Zofii. Tłum. I. Zimnicka. Warszawa 1995.
58 J. Gaarder: Przepowiednia Dżokera. Tłum. I. Zimnicka. Warszawa 1996.
59 J. Ługowska: Stereotypy…, s. 62.
60 J. Gaarder: Tajemnica Bożego Narodzenia. Tłum. I. Zimnicka. Warszawa 1995.
61 C. Clement: Podróż Teo. Tłum. A. Szymanowski. Warszawa 1999.
62 J. Gaarder: Dziewczyna z pomarańczami. Tłum. I. Zimnicka. Warszawa 2004.
63 K. Paterson: Most do Terabithi. Warszawa 1984. Uhonorowana w 2006 roku nagrodą litera-tury dziecięcej ALMA.
64 C. Kadohata: Kira ‑Kira. Warszawa 2006.
nieszczęście, skłonnym do samooceny i doskonalenia65. Także o tekście dla nieco starszego odbiorcy: Pokochała Toma Gordona Stephena Kinga66; wprawdzie jest to powieść grozy, ale z cennym przesłaniem o wytrwałości i niepoddawaniu się przeciwnościom losu.
Do tematów „typowo” młodzieżowych należą książki o dojrzewaniu, jako że współczesna literatura młodzieżowa wkroczyła w etap swobodnego dialogu z filozofią okresu dorastania i kształtowania zasad. Przykładami ciekawych i od-ważnych ujęć mogą być: Iselin i wilkołak67 norweskiej pisarki Thoril Thorstad Hauger i Dziewczyna z Marsa Tamary Bach, tłumaczona z języka niemieckie-go68. Pierwsza — w dramatyczny i symboliczny sposób przedstawia przeżycia dojrzewającego chłopca Robina. Druga ukazuje historię młodej dziewczyny od-krywającej własną seksualność i przeżywającej pierwsze zauroczenie — kole-żanką.
Literatura światowa przedstawiająca problemy społeczne, niezwykle ważne dla młodzieżowego odbiorcy, oferowana polskiemu czytelnikowi, była i jest re-prezentowana przez interesujące tytuły. Wciąż popularna jest relacja F. Christia-ne My, dzieci z dworca ZOO — szokująca opowieść piętnastoletniej narkomanki, z ciekawą perspektywą narracyjną — całą sytuację widzimy zarówno oczami matki, jak i dziecka, co daje doskonały ogląd relacji: rodzina — narkoman — otoczenie69. W 2000 roku pokazała się Czekoladowa wojna Roberta Cormiera, historia opowiadająca o terroryzującej szkolną społeczność grupie nieformalnej i o jedynym chłopcu, bohaterze, który z niejasnych powodów przeciwstawia się przemocy70.
Sporą grupę wśród przekładów integralnych stanowią książki wybitne dla młod-szych dzieci71, a jedną z nich jest niewielka książeczka Neila Gaimana i Dave’a McKe-ana Wilki w ściMcKe-anach — która straszy. Przemawia do odbiorcy w obydwu płaszczy-znach: poetyckiej i czysto wizualnej (może nawet bardziej w tej drugiej). Ilustracje są duże, nowoczesne, odważne, niebanalne. Tekst jest wkomponowany w ilustra-cje: rozmieszczony na całej stronie, zmniejszany i zwiększany, pogrubiany w za-leżności od sytuacji. Książka została uhonorowana wieloma nagrodami72.
65 Bo Carpelan: Juliusz z Księżycowej Doliny. Warszawa 1987.
66 S. King: Pokochała Toma Gordona. Warszawa 1999.
67 T.T. Hauger: Iselin i wilkołak. Warszawa 1995 (z j. norweskiego).
68 T. Bach: Dziewczyna z Marsa. Warszawa 2005 (z j. niemieckiego).
69 F. Christiane: My, dzieci z dworca ZOO. Warszawa 1987 (z j. niemieckiego).
70 R. Cormier: Czekoladowa wojna. Warszawa 2000.
71 Tego oceniającego określenia używam z rozmysłem, gdyż mamy tu najczęściej do czynienia z tytułami dopracowanymi edytorsko — przełożonymi integralnie — lub z istotnymi dla najmłodszego odbiorcy treściami.
72 N. Gaiman, D. McKean: Wilki w ścianach. Warszawa 2004. Nagrody: British Science Fiction Association Awards za rok 2003, „The New York Times” uznał ją za jedną z 10 najlepszych ilustrowanych książek dla dzieci 2003 roku. Może być czytana niezależnie od wieku.
Do wybitnych należą też przekłady „małej klasyki o dużym przesłaniu” dla najmłodszych — wzruszające opowieści o przyjaźni i szczęściu, które można znaleźć blisko, choć szuka się ich daleko. Wyrażone prostym językiem, pełne ciepła i serdeczności. Tu należy wymienić cykl o Misiu i Tygrysku, ilustrowa-ny przez samego autora, Janoscha, pisarza o zabrzańskich korzeniach (Ach, jak cudowna jest Panama)73, Toona Tellegena — Nie każdy umiał się przewró‑
cić — urzekający prostą filozofią tekst holenderskiego twórcy74, czy Sama Mc Bratneya Nawet nie wiesz, jak bardzo cię kocham75. Nadmienić trzeba o mocno spóźnionej historyjce z pogranicza baśni i fantasy Michaela Endego, Kuba Gu‑
zik i maszynista Łukasz76, i opowieści Hannu Mäkelä, z ilustracjami samego autora, pt. Pan Huczek, o bohaterze pełnym wewnętrznych sprzeczności, żyją-cym między światem wyobraźni a światem rzeczywistym77. Na koniec wspo-mnieć można o Stuarcie Malutkim Elwyn Brooks White, tekście o bohaterze odmiennym od reszty swej rodziny, ale bardzo kochanym78, w całości przedsta-wionym z ciepłym humorem.
Teksty wymienione w grupie przekładu integralnego i przekładu tekstu — choć liczne i przedstawione tylko wybiórczo — stanowią jednak tylko niewielką część liczby tytułów należących do następnego rodzaju tłumaczeń.