Miejsce i rola starszej kobiety w społeczeństwie i rodzinie

Starość, jako zjawisko wielowymiarowe oraz interdyscyplinarne, wymyka się prostym definicjom. Trudno precyzyjnie określić czym jest starość, w którym momencie życia rozpoczyna swój bieg, czy decydują o niej czynniki biologiczne, a więc wiek i stan organizmu, czy też czynniki subiektywne, takie jak poczucie bycie starym człowiekiem, a może czynniki społeczno-kulturowe, a więc stereotypy, przekonania społeczne. Psychologia akademicka, w swojej klasycznej postaci, skupiała się na związanych ze starością dysfunkcjach, patologiach, degradacji funkcji psychicznych, biologicznych i społecznych. Obecnie akcent przeniesiono na szanse rozwojowe ludzi starych, jakość ich życia, problem ustawicznego uczenia się. W pedagogice i psychologii dominują rozważania nad szansami satysfakcjonującego starzenia się88, w socjologii nad pełnionymi przez ludzi starszych rolami i możliwościami aktywnego udziału osób starszych w życiu społecznym89.

„Nieobecność” starości we współczesnej kulturze wynika z faktu, że ów etap życia nie pasuje do powszechnie obowiązującego kanonu czy też modelu zdrowia, piękna, młodości. W kulturze Zachodu na szeroką skalę propagowane są wartości, wśród których znajdują się uroda, aktywność, indywidualizm, składające się na

87 A. Cieślik, A. Zubik, M. Bańczarowska, „Starość” w narracjach kobiet w drugiej połowie życia, w: Starsze kobiety w kulturze i społeczeństwie, E. Zierkiwiecz, A. Łysak (red.), Wydawnictwo MarMar, Wrocław 2005, s. 31. Odmienne zdanie wyraża Joanna Staręga-Piasek pisząc o mitach, w jakie „obrosła” starość i starszy ludzie. Autorka uważa, że ludzie starsi jako kategoria społeczna nie są wykluczani, co więcej, są ważnymi adresatami kampanii wyborczych, liczącymi się konsumentami, ważnym podmiotem polityki społecznej i opieki zdrowotnej. Autorka dokonuje podziału na ludzi starych jako kategorię społeczną oraz ludzi starszych jako jednostki. Jej zdaniem podatne na wykluczenie są poszczególne jednostki, a nie cała populacja osób starszych. Przyczyn wykluczenia upatruje w niekorzystnej sytuacji jednostki, a więc m.in. w ubóstwie, chorobie, niesprawności, zależności. Zob.: Joanna Staręga-Piasek, O niektórych mitach wokół ludzi starych i starości, w: Zostawić ślad na ziemi, M. Halicka, J. Halicki (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006.

88 Starzenie się a satysfakcja z życia, S. Steuden, M. Marczuk (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin 2006.

89 Zob.: Dorosłość wobec starości. Oczekiwania - Radości - Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008.

stereotypowy obraz młodości, przy równoczesnym braku takich wartości jak mądrość czy doświadczenie, które kojarzą się z wiekiem podeszłym.

Tendencja do „ageizmu”⁹⁰, czyli dyskryminacji ze względu na wiek, uwidacznia się w takich obszarach życia, jak: rynek pracy, konsumpcja, edukacja, kultura, rozrywka czy opieka zdrowotna. W usuwaniu starszych kobiet z „pola widoczności” znaczącą rolę odgrywają media⁹¹. W artykule zatytułowanym „Dyktatura młodych twarzy” Anna Zawadzka stwierdza wprost „starość kobiety w polskiej telewizji zaczyna się dwadzieścia lat przed jej osiwieniem”92. Terror piękności panujący w mediach, presja idealnego wizerunku, obowiązek tzw. dobrego wyglądu skutecznie usuwa z wizji kobiety, które, zdaniem menedżerów i PR-owców, swoim wyglądem nie sprawiają przyjemności93. Edyta Zierkiewicz, współredaktorka dwóch niezwykle interesujących pozycji książkowych94, stwierdza, że nasze tresowane do zachwytu nad młodością gusta, karzą nam kojarzyć starzenie się z porażką95. Niestety w naszej kulturze starość, a w szczególności starość kobiet, ubrana jest w worek stereotypów. Frustratka, jędza, baba, teściowa to tylko przykłady negatywnych asocjacji. Najbardziej pozytywny stereotyp dotyczy „babci” - ciepłej, poświęcającej się dla rodziny, oczekującej zawsze z otwartymi ramionami i ciepłą szarlotką na swoich wnuków.

90 Termin „ageism” wprowadzony został przez Roberta Butlera. We współczesnych społeczeństwach, którymi rządzą prawa rynku i reklamy, istnieje coś w rodzaju rasizmu wobec ludzi starych. Termin ten określa dyskryminację ze względu na wiek, która wynika z przekonania, że jedna kategoria wiekowa jest gorsza od innych. Podobnie jak w przypadku rasizmu czy seksizmu, podstawa tej formy dyskryminacji tkwi w ocenie cech zewnętrznych.

Zob.: J. Nicole-Urbanowicz, Ageizm i dyskryminacja ze względu na wiek, „Niebieska Linia” 2006, nr 6/47, s. 6-8. oraz L. Ratkowska, Starsze kobiety w „Przyjaciółce” z roku 1949, w: Trzeci wiek drugiej płci…, op. cit., s. 137.

91 Lucyna Ratkowska w artykule zatytułowanym „Starsze kobiety w „Przyjaciółce” z roku 1949” dokonuje porównania między wizerunkami kobiet, których zdjęcia zamieszczone są na okładkach czasopisma. Na okładkach z lat 2005-2006 widnieją doskonale gładkie młode twarze o idealnym

uśmiechu. Z kolei na pierwszych stronach „Przyjaciółki” z roku 1949 zobaczyć możemy fotografię babci trzymającej na kolanach wnuczkę lub też zamyśloną nad kartką papieru dojrzałą kobietę. Autorka analizując treści zawarte w poszczególnych wydaniach czasopisma nie doszukała się żadnych przejawów niechęci wobec starości, ani w postaci ośmieszających zdjęć ani, piętnujących starość, artykułów. Zob.: L. Ratkowska, Starsze kobiety w „Przyjaciółce” z roku 1949, w: Trzeci wiek drugiej płci…, op. cit., s. 137-150.

92 Za: A. Zawadzka, Dyktatura młodych twarzy,

http://wyborcza.pl/1,95755,5968441,Dyktatura_mlodych_twarzy.html, data ostatniej aktualizacji: 20.11.2008

93 Poruszając się w temacie „starszych kobiet” korzystałam niejednokrotnie z wyszukiwarki Google. Pierwsze 20 proponowanych stron to pornografia, a więc po raz kolejny spojrzenie na kobietę jedynie przez pryzmat cielesności.

94 Starsze kobiety w kulturze i społeczeństwie, E. Zierkiewicz, A. Łysak (red.), Wydawnictwo MarMar, Wrocław 2005.; Trzeci wiek drugiej płci. Starsze kobiety jako podmiot aktywności społecznej i kulturowej, E. Zierkiewicz, A. Łysak (red.), Wydawnictwo MarMar, Wrocław 2006.

95 A. Zawadzka, Dyktatura młodych twarzy, op. cit.

Rola babci to jedna z ról społecznych mogących pojawić się w życiu dojrzałej

kobiety. Nie jest ona tak ściśle określona jak rola matki, a tym samym pozwala na większą swobodę w jej pełnieniu. Badania Helen Bee wskazują na trzy główne style „babciowania”. Charakterystyczny dla najmniej licznej grupy kobiet badanych to styl

zaangażowany. Babcie preferujące ów styl widują wnuki bardzo często lub codziennie.

Wytworzyły z nimi bardzo zażyłą więź, opiekują się nimi podczas nieobecności rodziców. Często są to babcie mieszkające w domu wielopokoleniowej rodziny. Babcie te, z uwagi na obciążenie opieką nad wnukami, mają z reguły mniej czasu na własne przyjaźnie i rozrywki, a przecież rola babci dla kobiety nie jest centralną rolą późnej dorosłości i nie ma większego wpływu na satysfakcję życiową. Przeciwieństwem stylu zaangażowanego jest styl oddalony, reprezentowany przez kobiety, które widują wnuki relatywnie rzadko, głównie z powodu odległości fizycznej. Styl reprezentowany przez ponad połowę badanych kobiet to obecność towarzysząca oparta na ciepłych i dających przyjemność relacjach. Babcie towarzyszące tkwią w przekonaniu, że rodzice są od wychowywania, a dziadkowie od rozpieszczania96.

Interesujące wyniki przyniosły także badania przeprowadzone przez Anetę Mac97 na grupie 81 gimnazjalistów posiadających obie babcie. Materiał badawczy objął analizę wizerunku 162 starszych kobiet. Mac zbadała obraz babci w oczach

dorastającej młodzieży. Młodzież proszona była o oceną wyglądu własnych babć, ich

stanu zdrowia, posiadanych przez nie cech charakteru oraz form aktywności podejmowanych na co dzień przez babcie. Autorka wyróżniła „cztery typy babć”.

Babcia nowoczesna (28%) dba o własny wygląd poprzez regularne odwiedzanie

fryzjera, kosmetyczki, stosowanie odpowiednich kosmetyków. Grupa tych kobiet skoncentrowana jest na podejmowaniu aktywności ukierunkowanych na samorealizację, zaspokajanie własnych potrzeb. Kolejny typ to babcia intelektualistka (15%), mniej skupiona na trosce o własny wygląd, w pełni akceptująca swój wiek, nie stroniąca od nowinek technicznych. Cechy jakie przypisano tej grupie kobiet to ciekawość świata i mądrość. Z kolei babcia konserwatywna (17%) przywiązana jest bardzo do tradycji i religii, nie interesuje się modą, nie przywiązuje wagi do własnego wyglądu. Aktywność kobiet z tej grupy ściśle związana jest z praktykowaniem obrzędów religijnych. Opiekuńczość i dbanie o rodzinę to typowe cechy babci tradycyjnej

96 Za: M. Kapała, Prawdy i mity dotyczące aktywności starszych kobiet. Przegląd badań, w: Trzeci wiek drugiej płci…, op. cit., s. 12-13.

97 A. Mac, Obraz babci w oczach dorastającej młodzieży, w: Dorosłość wobec starości…, op. cit., s. 145.

(40%), która angażuje się w opiekę i wychowanie wnuków, nie dbając tym samym o własne potrzeby czy zainteresowania⁹⁸. Analiza wyników przeprowadzonych badań wskazuje na fakt, iż w wieku później dorosłości kobiety coraz częściej porzucają wypełnianie roli babci w tradycyjny sposób, niemniej znaczną część badanych uznać można za oddające się bez reszty rodzinie „typowe” babcie.

Do nowych ról rodzinnych, mogących pojawić się w wieku dojrzałym, zaliczyć możemy, oprócz roli babci, rolę teściowej. Obraz teściowej znany jest każdemu, jeśli nawet nie poprzez własne doświadczenie „posiadania” jej, to na pewno dzięki licznym, często niesmacznym, żartom. Maria Braun-Gałkowska przytacza za Humińską wyniki badań nad postawami rodzicielskimi dwóch grup teściowych. Pierwszą grupę stanowiły teściowe, których dzieci zadowolone były z własnego małżeństwa, drugą teściowe z rozczarowanymi małżeństwem dziećmi. Wyniki badań pokazały, że druga grupa teściowych charakteryzowała się takimi cechami jak zasadniczość, opiekuńcza zachłanność, wścibskość. Teściowe te okazały się bardziej gniewliwe, skłonne do naginania cudzej woli do swojego zdania, skłonne do separowania dzieci od wpływów zewnętrznych, wykazywały tendencję do utrzymywania swoich dorosłych dzieci w zależności od siebie, do dominowania nad nimi, a także poświęcania się tylko dla dziecka99. Matki - teściowe, o których mowa, uważały że poświęcając się dla dzieci, wyręczając je i rezygnując tym samym z własnych przyjemności, okazują im miłość. W rzeczywistości dorosłe dzieci zmęczone obecnością matki, pragnące wyswobodzić się spod jej opieki, stawały się sprawcami jej wielkiego cierpienia objawiającego się m.in. psychosomatycznymi dolegliwościami. Można powiedzieć, że badane - nadopiekuńcze i nad wyraz gorliwe matki - nie wypełniały swojej roli rodzicielskiej w sposób poprawny. Matka ma przecież wychować dziecko „dla świata” i w odpowiednim momencie jego rozwoju pozwolić mu odejść. Badania Humińskiej odkryły także pozytywny obraz teściowej jako osoby życzliwej, tolerancyjnej, szanującej wybory dorosłego dziecka. Pozytywne cechy dotyczyły jedynie teściowych, których dzieci cieszyły się udanym małżeństwem100.

Maria Braun-Gałkowska w piękny sposób opisuje kolejną z ról, w jakiej funkcjonować może starszy człowiek - rolę starego przyjaciela, starej przyjaciółki.

98 A. Mac, Obraz babci w oczach dorastającej młodzieży, w: Dorosłość wobec starości…, op. cit., s. 150-153.

99 M. Braun-Gałkowska, Nowe role społeczne ludzi starszych, w: Starzenie się a satysfakcja z życia, op. cit., s. 190-191.

100 Ibidem.

„Nie można tworzyć sobie starych przyjaźni. Nie ma ceny skarb tylu wspomnień, tylu trudnych godzin przeżytych razem, tylu waśni, pojednań, porywów serca”. Przytaczając słowa Antoine de Saint-Exupery, autorka przestrzega przed lekceważeniem dawnych przyjaciół, przed „zdradą” starych z młodszymi. Podkreśla konieczność pielęgnowania tych znajomości poprzez rozmowy, odwiedziny, telefony, listy, przez wzajemne interesowanie się sprawami zdrowia, wreszcie poprzez pozostawanie w gotowości do pomocy im w chwilach trudnych101.

Edyta Zierkiewicz102 a także Urszula Kluczyńska103 zauważają, że nie ma „kobiecej starszyzny”, żeńskiego odpowiednika słowa „starzec”, choć oczywistym jest, że płeć osoby starszej nie zanika, stąd też ważnym aspektem rozważań na temat miejsca starszej kobiety we współczesnej kulturze jest spojrzenie na nią jako na kobietę, a więc z perspektywy jej płci. Tożsamość płciowa jest przecież jedną z najważniejszych składowych tożsamości społecznej. Płeć - poprzez oddziaływania procesu socjalizacji, wyrastanie w danej kulturze - w pewnym stopniu warunkuje środowisko, w jakim się obracamy, wyznacza nam role życiowe, określa nasze miejsce w społeczeństwie. Z ewolucyjnego czy też biologicznego punktu widzenia starsze kobiety mogą być uznawane za bezużyteczne, nie wypełniają bowiem najistotniejszej funkcji ewolucyjnej, jaką jest przekazywanie życia104.

Starsza kobieta traci swoją pozycję nie tylko w sferze biologicznej, ale również na płaszczyźnie społecznej. Wynika to z przejścia na emeryturę i ograniczenia, dotąd utrzymywanych dzięki pracy zawodowej, kontaktów towarzyskich. Fakt ten, jak również uwarunkowania ekonomiczne, sprawiają, że przejście na emeryturę przestało być dziś modne czy korzystne. Kobiety starają się jak najdłużej pozostać aktywne zawodowo, czyli „użyteczne”. Rynek pracy w stosunku do kobiet po 55. roku życia nie jest niestety przyjazny. Statystyki dotyczące zatrudnienia w Polsce osób po 50. roku życia wyglądają dramatycznie. W szczególności dotyczy to kobiet po 55. roku życia.

101 M. Braun-Gałkowska, Nowe role społeczne ludzi starszych, w: Starzenie się a satysfakcja z życia, op. cit., s. 193-194.

102 A. Zawadzka, Dyktatura młodych twarzy, op. cit.

103 U. Kluczyńska, Czy starość ma płeć? Społeczny konstrukt mężczyzny starego w świetle literatury zachodniej, w: Dorosłość wobec starości…, op. cit., s. 249.

104 A. Cieślik, A. Zubik, M. Bańczarowska, „Starość” w narracjach kobiet w drugiej połowie życia, w: Starsze kobiety w kulturze i społeczeństwie, op. cit., s. 33.

O ile w grupie wiekowej 45-49 lat wskaźnik zatrudnienia kobiet wynosi 67-68 proc., to w grupie 55-59 lat jedynie nieco ponad 20 proc.¹⁰⁵.

Magdalena Kapała, analizując wyniki przeprowadzonych badań zdemaskowała

mity dotyczące aktywności starszych kobiet m.in. mit samotności i izolacji społecznej, mit braku samorealizacji, mit emerytury, mit kobiecej religijności „na pokaz”, mit oczekiwania na śmierć, czy też mit kobiecej aseksualności, zgodnie

z którym procesowi starzenia się towarzyszy stopniowy spadek zainteresowania sferą seksu oraz redukcja zdolności do zachowań seksualnych106.

Mity demaskowane są także przez wielu badaczy podejmujących temat

aktywności starszych osób, aktywności kobiet dojrzałych. Bruno Synak wskazuje na

kilka kategorii aktywności, które uznawać należy za szczególnie ważne dla osób starszych. Prowadzenie gospodarstwa domowego i świadczenie „usług” na rzecz członków rodziny, czyli zajęcia, z którymi najczęściej kojarzymy osoby starsze, szczególnie kobiety, zawarł Synak w kategorii aktywności domowo-rodzinnych.

Aktywność kulturalną, a więc czytelnictwo, oglądanie telewizji, słuchanie radia,

korzystanie z instytucji kulturalnych, uznał autor za typową formę spędzania wolnego czasu przez osoby starsze ze środowiska miejskiego. Odgrywająca ogromną rolę w życiu każdego człowieka aktywność zawodowa pozwala osobom starszym zaspokoić potrzeby użyteczności, uznania, przydatności oraz chroni przed obniżeniem pozycji społecznej. Działalność na rzecz innych, dla wspólnego dobra to aktywność

społeczna107.

Aktywności podejmowane przez starsze kobiety oraz role pełnione przez nie określają czy też definiują prowadzony styl życia. Ciekawe wyniki przyniosły badania Walentyny Wnuk mające na celu nakreślenie portretu kobiety starszej - słuchaczki wrocławskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku (UTW)¹⁰⁸. Autorka dokonała

105 Portal internetowy Kobieta50plus, Po 50 a rynek pracy,

http://www.kobieta50plus.pl/start/index.php?option=com_content&task=view&id=402&Itemid=31, data dostępu: 14.09.2009.

106 M. Kapała, Prawdy i mity dotyczące aktywności starszych kobiet. Przegląd badań, w: Trzeci wiek drugiej płci…, op. cit., s. 9-24.

107 Za: G. Orzechowska, Aktualne problemy gerontologii społecznej, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Olsztyn 1999, s. 28-29.

108 W. Wnuk, Portret kobiety starszej na przykładzie słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku we Wrocławiu, w: Starsze kobiety w kulturze i społeczeństwie, op. cit., s. 67-72.

Temat sposobu funkcjonowania w starości porusza także Olga Czerniawska wskazując na styl całkowicie bierny, styl rodzinny, styl domocentryczny, styl pobożny, styl, w którym osoby starsze koncentrują się na uprawie działki, ogrodu bądź też styl zorientowany na działalność w stowarzyszeniach społecznych. Zob.: Style życia w starości, O. Czerniawska (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-

Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 1998.

klasyfikacji stylów życia i wzorów zachowań słuchaczek, ujmując je w siedem kategorii. Pierwszą reprezentują kobiety zabiegające o kontynuację aktywności

zawodowej. Jako emerytowane lektorki języków obcych, rehabilitantki, prawniczki

służą swoimi kompetencjami prowadząc m.in. lektoraty, gimnastykę usprawniającą, porady prawne dla słuchaczy UTW. Drugi wzór aktywności obejmuje kobiety, które utrzymują wysoki poziom aktywności w wielu dziedzinach jednocześnie. Uczęszczają one na wiele zajęć, chętnie wybierają nowe kursy, których tematyka była im dotąd nieznana. Przeciwieństwem kobiet „wszechstronnych” są kobiety

ukierunkowane na jeden, ulubiony rodzaj aktywności (chór, teatr, kabaret). Wśród

uczestniczek warsztatów andragogicznych, filozoficznych czy też psychologicznych dominuje nastawienie na kontemplację, modlitwę, analizę i podsumowywanie dotychczasowego życia, rekonstrukcję własnych doświadczeń. Kobiety skupione na przeżyciach, na własnym życiu wewnętrznym wycofywały się zazwyczaj z aktywności zewnętrznej. Wnuk wyróżniła także kobiety, które charakteryzuje oczekiwanie opieki,

kobiety apatyczne, nieaktywne a także bardzo pozytywny i pożądany wzór zachowań

prezentowany przez liderki. Te ostatnie swoim zachowaniem motywują innych do aktywności, a tym samym realizują własną potrzebę bycia użyteczną i potrzebną. W tej grupie wyraźnie zarysowują się postaci kobiet wolontariuszek, członkiń samorządu, opiekunek grup¹⁰⁹.

Kobiety badane przez Walentynę Wnuk łączyła nie tylko przynależność do UTW, ale także chęć zachowania zdrowia, utrzymania kondycji psychofizycznej na zadowalającym poziomie. Badane kobiety pragnęły realizować się poprzez aktywność intelektualną, chciały zdobywać nowe kompetencje a jednocześnie dzielić się własną wiedzą i doświadczeniem. Ich pragnienia i aspiracje koncentrowały się na chęci zdobycia wiedzy i kompetencji pozwalających odpowiedzieć sobie na pytania: jak dobrze się starzeć? Jak być asertywną? Jak poprawić komunikację z najbliższymi? Ich aktywność koncertowała się na poznaniu siebie, dotarciu do innych, zrozumieniu otaczającego świata.

Postawa badanych kobiet wpisuje się w obraz „dobrej starości”, aktywnej, nie poddającej się upływowi czasu, a tym samym wymykającej się spod objęć stereotypowych schematów. Aktywne życie kobiety w starości polega więc na udziale

109 W. Wnuk, Portret kobiety starszej na przykładzie słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku we Wrocławiu, w: Starsze kobiety w kulturze i społeczeństwie, op. cit., s. 70-71.

w życiu rodzinnym (ale z umiarem), uczestnictwie w życiu kulturalnym i społecznym, a przede wszystkim na ustawicznym uczeniu się¹¹⁰.

Interesującą kwestią w refleksji na temat miejsca i roli starszej kobiety w społeczeństwie jest asymetria w społecznym postrzeganiu starych kobiet

i mężczyzn. Mężczyzna najczęściej opisywany jest jako twórca, który w ostatnich

latach swojego życia jest najbardziej płodnym pisarzem, naukowcem, malarzem, np.: Picasso, Einstein. Jako twórca inspirację czerpie od młodych kobiet, będących w jego towarzystwie i stających się jego natchnieniem. One natomiast interesują się nim ze względu na jego doświadczenie, dorobek życiowy, twórczość, pieniądze czy też prestiż. Sytuacja starszej kobiety jest zdecydowanie różna od opisanej wyżej. Nie znajduje ona miejsca u boku rówieśnika, gdyż miejsce to zajęte jest przez młodsze kobiety, nie otrzymuje także społecznego przyzwolenia na pozostawanie w związku z młodszym od siebie partnerem. Mężczyzna niezależnie od wieku jest atrakcyjnym obiektem seksualnym - początkowo jako uroczy młodzieniec, następnie jako dojrzały i silny mężczyzna, w końcu jako „dostojny starzec szarpany niepokojami metafizycznymi”111. Powszechnie uważa się, że w przypadku kobiety proces starzenia wiąże się z przemijaniem atrakcyjności fizycznej. Czy jednak możemy mówić o pięknych starszych kobietach? Czy piękno ma wiek?