Na debatę o mikrokredytach rzutuje z jednej strony misjonarski zapał ich propagatorów, z dru-giej zaś otwarta krytyka ze strony oponentów (Kabeer 2005). Uwadze krytyków często ucho-dzą ideologiczne podwaliny tego systemu mające związek z lokalną specyfiką oraz fakt, że jest to jedyna szansa na poprawę życia, bowiem formalny sektor bankowy odmawia kredytów ubogim kobietom. Badania przeprowadzone w ostatnich dziesięcioleciach ukazują rozziew między retoryką programu mikrofinansowania a realiami.
W latach 90. rozpowszechnienie się modelu Banku Grameen na różnych kontynentach zwróciło uwagę badaczy pragnących zrozumieć to zjawisko. Powstało w związku z tym wie-le prac naukowych (Goetz, Sen Gupta 1996; Harper 1998). Zarówno krytyka feministyczna, jak mainstreamowa poddała analizie twierdzenia o wzmocnieniu pozycji kobiet i złagodzeniu ubóstwa. Niedawne próby bardziej zniuansowanego i umiejscowionego zrozumienia wpływu kredytu na życie ludzi ubogich – jedną z nich było badanie jakościowe (Collins i in. 2009), dru-gą badanie randomizowane (Banerjee i in. 2009) – podważyły powszechne przekonania o wy-korzystaniu pożyczek wśród ludzi dotkniętych ubóstwem i wyłącznie pozytywnych aspektach mikrokredytu.
Mikrofinansowanie sprzyja uwłasnowolnieniu kobiet będącemu pożądanym celem, ale termin ten interpretuje się jako odrębny skutek i oddziela od pierwotnego znaczenia, zgodnie z którym chodzi o zmianę stosunków władzy w gospodarstwie domowym lub przestrzeni publicznej, gdzie panuje separacja kastowa, klasowa i religijna. W latach 60. i 70. koncepcja uwłasnowolnienia oznaczała procesy przemian kierowane przez radykalne ruchy i upolitycz-nione grupy w Ameryce Łacińskiej i Azji Południowej dążące do sprawiedliwości społecznej i obalające tradycyjne hierarchie, by budować solidarność (Batliwala 2007). Przejęcie ter-minu stosowanego tradycyjnie do opisu złożonego procesu i używanie go w odniesieniu do programu koncentrującego się na jednostce wypacza i rozmywa jego pierwotne znaczenie.
Feministyczna krytyczka Chakravarti (2008) dostrzega w tym aspekt neoliberalnej strategii mającej na celu uzyskanie szerszego poparcia dla mikrokredytu i apeluje o ponowne zajęcie się kwestiami, które niegdyś podnosił indyjski ruch kobiecy: ubóstwem i walką ze wszystkimi formami opresji.
Goetz i Sen Gupta (1996) zauważają, że to mężowie i męscy powinowaci, a nie kobiety pożyczkobiorczynie, sprawują kontrolę nad pożyczkami. W patriarchalnych gospodarstwach domowych żony cedują na mężów decyzje w kwestiach finansowych. Skoro hierarchie płci pozostają nienaruszone, wątpliwe jest, by nastawienie na kobiecego odbiorcę mogło napraw-dę doprowadzić do osiągnięcia równości i wzmocnienia pozycji kobiet. Mayoux (1999) nega-tywnie oceniła bezkrytycznie przyjmowane założenie pożyczkodawców, że uwłasnowolnienie kobiet będzie „naturalnym rezultatem” korzystania z mikrokredytów, i zasugerowała, że należy przedstawić wyraźne strategie osiągnięcia tego celu.
Isserles (2003) dowodzi, że kobiety zawdzięczają wzmocnienie swojej pozycji sieci wsparcia wypracowanej podczas grupowych spotkań, a nie uzyskaniu pożyczki. Dochodzi do wniosku, że kobiety znalazły się w centrum tego projektu rozwojowego, ponieważ traktowane są jako narzędzia zapewniające przetrwanie gospodarstwa domowego w sytuacji, gdy męż-czyźni zawodzą jako opiekunowie rodziny.
Projekty programów, zwłaszcza nawiązujące do modelu Grameen, wykorzystują człon-ków i członkinie grupy jako społeczne zabezpieczenie pożyczki. Na pożyczkobiorców wywiera się silne naciski, żeby wymóc terminowe spłaty. Skutek jest taki, że kobiety zapożyczają się u lichwiarzy, by nie spóźnić się i nie ponieść kary. Zaciąganie nowych pożyczek, żeby w termi-nie spłacić stare, wpędza w spiralę długów kobiety walczące o przetrwatermi-nie i poprawę swojej sytuacji. W Bangladeszu proces ten prowadzi do zadłużenia ubogich gospodarstw domowych,
którego nie są one w stanie udźwignąć (Rahman 1999), a w Boliwii ogranicza się nawet spoży-cie jedzenia, żeby spłacić pożyczki (Brett 2006).
Kabeer (2005) dowodzi, że strategiczne interesy genderowe utrzymujące kobiety w za-leżności, pozbawiające je dostępu do majątku i narażające na przemoc i wyzysk nie mogą się zmienić w krótkim czasie. Autorka przyznaje jednak, że mikrokredyty mają pozytywne aspekty dla zmarginalizowanych kobiet. W społeczeństwach rozwarstwionych, gdzie do uprzedzeń związanych z płcią dokładają się tradycyjne praktyki stygmatyzowania i ostracyzmu, mikro-kredyt może stać się narzędziem mobilności społecznej. Niewiele programów mikrofinanso-wania dociera do kobiet na samym dole drabiny społecznej. Wyjątkiem, jak wskazuje Kabeer, są opisane przez Murthy dalitki (do dalitów zalicza się osoby należące do najniższych kast i pozostające poza kastą; słowo dalit oznacza w hindi „uciśniony” – przyp. red.) uczestniczące w grupach samopomocy, wśród których odnotowuje się większą mobilność i międzykastowe interakcje społeczne5.
Grupy samopomocowe działające w oparciu o ideały sprawiedliwości społecznej mają potencjał umożliwiający im popieranie interesów kobiet. Warto odnotować, że indyjskie or-ganizacje kobiece ostro krytykowały grupy samopomocowe, widząc w nich instrument pro-gramu rządowego, który nie jest w stanie zrealizować założonego celu – zmiany nierównego statusu kobiet (Sharma, Parthasaraty 2007).
5 Siła pozytywnego wpływu zależy od typu grupy. Kobiety działające w ramach większych struktur, jak BRAC (Bangladesh Rural Advancement Committee), uzyskały w domu więcej władzy i możliwości podej-mowania decyzji niż członkinie małych organizacji.
Tabela 1. Główne modele mikrofinansowania
Model Typ Sponsor Struktura Regiony/kraje Ważniejsze cechy
ROSCA (Stowarzyszenia pożyczek i kredytów rotacyjnych)
Tradycyjny grupowy system finansowania oparty na
więziach społeczno-kulturowych. Nieformalne grupy kobiet z danej
społeczności lub sąsiedztwa w rejonach wiejskich i miejskich wpłacające do wspólnej kasy
niewielkie sumy na określony czas jako oszczędności lub z przeznaczeniem na pożyczki. Na każdym spotkaniu jedna z członkiń otrzymuje całą zebraną się znają. Grupy łatwo utworzyć i rozwiązać. Małe wkłady pieniężne.
Bardziej złożona odmiana ROSCA, w której zarządzaniem oszczędnościami, kalkulacją zysków i spłatami zajmują się instytucje mikrofinansowe z zewnątrz. Przykładem mogą być m.in. Wiejskie Stowarzyszenia Oszczędnościowo-Pożyczkowe
Grupa tworzy się i funkcjonuje tak jak ROSCA, z tą różnicą, że pożyczki są oprocentowane, więc członkowie grupy mają zysk, kiedy kapitał zostanie spłacony. Organizacje pozarządowe wielu pożyczek jednej osobie. Pożyczki krótko- i długoterminowe. Prowadzi
Banki wiejskie Odmiana ASCA, przeważnie finansowane
z zewnątrz. FINCA, Pro Mujer Organizacje pozarządowe lub
instytucje mikrofinansowe pożyczają Grameen I i II Urzędnicy banku inicjują powstanie grupy liczącej
pięć do ośmiu osób. Po sprawdzeniu udziela się im kredytu.
Bank Grameen Z początku (Grameen I) poszczególne
osoby nie mogły uzyskać kredytu, jeśli inni członkowie grupy zalegali ze spłatą pożyczek. Po reformie w systemie Grameen II zniesiono ten warunek. Grupy samopomocy Odmiana ASCA, z zewnętrznym finansowaniem
przez bank. Władze centralne ASCA składa się na koncie bankowym, z którego regularnie wypłacane są drobne pożyczki. Ostatecznie grupa otrzymuje kredyt z banku i pieniądze te pożycza członkom.
Indie Grupa jest samorządna. Jej członkowie zabezpieczają spłatę pożyczki otrzymanej od banku. Finansowanie z zewnątrz umożliwia udzielanie większych pożyczek.
Pożyczki
indywidualne Pożyczki udzielane są pojedynczym osobom, z zabezpieczeniem spłaty lub poręczycielami albo bez nich.
Banki i inne
instytucje finansowe Choć zobowiązanie ma charakter
indywidualny, klienci często spotykają się regularnie w grupach z inspektorem kredytowym oceniającym możliwości spłaty.
Azja, Ameryka
Łacińska Niewielkich pożyczek udziela się bez zabezpieczenia.
Tabela 1. Główne modele mikrofinansowania
Model Typ Sponsor Struktura Regiony/kraje Ważniejsze cechy
ROSCA (Stowarzyszenia pożyczek i kredytów rotacyjnych)
Tradycyjny grupowy system finansowania oparty na
więziach społeczno-kulturowych. Nieformalne grupy kobiet z danej
społeczności lub sąsiedztwa w rejonach wiejskich i miejskich wpłacające do wspólnej kasy
niewielkie sumy na określony czas jako oszczędności lub z przeznaczeniem na pożyczki. Na każdym spotkaniu jedna z członkiń otrzymuje całą zebraną się znają. Grupy łatwo utworzyć i rozwiązać. Małe wkłady pieniężne.
Bardziej złożona odmiana ROSCA, w której zarządzaniem oszczędnościami, kalkulacją zysków i spłatami zajmują się instytucje mikrofinansowe z zewnątrz. Przykładem mogą być m.in. Wiejskie Stowarzyszenia Oszczędnościowo-Pożyczkowe
Grupa tworzy się i funkcjonuje tak jak ROSCA, z tą różnicą, że pożyczki są oprocentowane, więc członkowie grupy mają zysk, kiedy kapitał zostanie spłacony. Organizacje pozarządowe wielu pożyczek jednej osobie. Pożyczki krótko- i długoterminowe. Prowadzi
Banki wiejskie Odmiana ASCA, przeważnie finansowane
z zewnątrz. FINCA, Pro Mujer Organizacje pozarządowe lub
instytucje mikrofinansowe pożyczają
Grameen I i II Urzędnicy banku inicjują powstanie grupy liczącej pięć do ośmiu osób. Po sprawdzeniu udziela się im kredytu.
Bank Grameen Z początku (Grameen I) poszczególne
osoby nie mogły uzyskać kredytu, jeśli inni członkowie grupy zalegali ze spłatą pożyczek. Po reformie w systemie Grameen II zniesiono ten warunek.
Grupy samopomocy Odmiana ASCA, z zewnętrznym finansowaniem
przez bank. Władze centralne ASCA składa się na koncie bankowym, z którego regularnie wypłacane są drobne pożyczki. Ostatecznie grupa otrzymuje kredyt z banku i pieniądze te pożycza członkom.
Indie Grupa jest samorządna. Jej członkowie zabezpieczają spłatę pożyczki otrzymanej od banku. Finansowanie z zewnątrz umożliwia udzielanie większych pożyczek.
Pożyczki
indywidualne Pożyczki udzielane są pojedynczym osobom, z zabezpieczeniem spłaty lub poręczycielami albo bez nich.
Banki i inne
instytucje finansowe Choć zobowiązanie ma charakter
indywidualny, klienci często spotykają się regularnie w grupach z inspektorem kredytowym oceniającym możliwości spłaty.
Azja, Ameryka
Łacińska Niewielkich pożyczek udziela się bez zabezpieczenia.
Bibliografia
Ardener S., The comparative study of Rotating Credit Associations, „Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland” 1964, nr 2 (94), s. 201−229.
Banerjee A. i in., The miracle of microfinance? Evidence from a randomized evaluation, Abdul Latif Jameel Poverty Action Lab i MIT Department of Economics, Cambridge, Massachusetts 2009.
Batliwala S., Taking the power out of empowerment − an experiential account, „Develop-ment in Practice” 2007, nr 4/5 (17).
Brett J. A., „We sacrifice and eat less”, the structural complexities of microfinance partici-pation, „Human Organization” 2006, nr 1 (65), wiosna.
Chakravarti U., Beyond the mantra of empowerment, time to return to poverty, violence and struggle, „IDS Bulletin” 2008, nr 6 (39).
Collins D. i in., Portfolios of the Poor, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 2009.
Dichter T., Introduction, [w:] Dichter T., Harper M. (red.), What’s Wrong with Microfinan-ce?, Practical Action Publishing, Rugby 2007, s. 1−6.
Elyachar J., Empowerment money: the World Bank, Non-Governmental Organizations, and the Value of Culture in Egypt, „Public Culture” 2002, nr 3 (14), s. 493−513.
Engle P., Child care strategies of working and non-working women in rural and urban Guatemala, [w:] Leslie J., Paolisso M. (red.), Women, Work, and Child Welfare in the Third World, American Association for the Advancement of Science, Waszyngton 1989.
Geertz C., The Rotating Credit Association: a middle rung in development, „Economic De-velopment and Cultural Change” 1962, nr 3 (10), s. 249−254.
Goetz A. M., Sen Gupta R., Who takes the credit? Gender, Power and Control over Loan Use in Rural Credit Programs in Bangladesh, „World Development” 1996, nr 1 (24), s. 45−63.
Harper M., Profit For The Poor: Cases In Microfinance, ITDG Publications, Londyn 1998.
Isserles R., Microcredit, the rhetoric of empowerment, the reality of development as usual,
„Women’s Studies Quarterly” 2003, nr 3/4 (31).
Kabeer N., Is Microfinance a Magic Bullet for Women’s Empowerment? Analysis of Fin-dings from South Asia, „Economic and Political Weekly”, 29 października 2005.
Leslie J., Women’s work and child nutrition in the Third World, [w:] Leslie J., Paolisso M.
(red.), Women, Work, and Child Welfare in the Third World, American Association for the Advancement of Science, Waszyngton 1989.
Mayoux L., Questioning virtuous spirals, microfinance and women’s empowerment in Afri-ca, „Journal of International Development” 1999, nr 7 (11), s. 957−984.
Mayoux L., Women’s Empowerment or Feminization of Debt? Towards a new agenda in African microfinance, One World Action, Londyn 2002.
McMichael P., Development and Social Change, A Global Perspective, wyd. 2., Pine Forge, Thousand Oaks, Kalifornia 2000.
Rahman A., Micro-credit initiatives for equitable and sustainable development: who pays?
„World Development” 1999, nr 1 (27), s. 67−82.
Sharma J., Parthasarathy S., Examining self-help groups, empowerment, poverty allevia-tion, education: a qualitative study, Nirantar, New Delhi 2007.