W kwestii wykorzystania SI w wymiarze sprawiedliwości można
wyróż-nić dwa modele skrajne oraz jeden pośredni, przy czym należy zaznaczyć,
że w przypadku modelu pośredniego trudno mówić o sztucznej inteligencji we wskazanym wyżej rozumieniu, o tym jednak w dalszej części rozważań.
3 Dz.U. z 2009, Nr 26, poz. 156.
4 Uzasadnienie projektu nowelizacji, druk sejmowy VI.859.
5 Ustawa z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2019 r., poz. 1469.
Pierwszy skrajny model wykorzystania zaawansowanych
instrumen-tów przetwarzania i analizowania danych, o których mowa powyżej, to ich wykorzystanie jedynie w funkcji pomocniczej6. Taki sposób wykorzystania SI pozwala na przedstawienie sędziemu niewiążącej, ale opartej na analizie przepisów, orzecznictwa i oczywiście stanu faktycznego sprawy propozycji jej rozstrzygnięcia, nawet z projektem uzasadnienia. Takie rozwiązanie na pewno miałoby szansę doprowadzenia do większej przewidywalności orze-czeń w podobnych bądź identycznych stanach faktycznych, przy czym brak przewidywalności orzecznictwa sądowego stanowi częsty zarzut wobec sądów polskich. Aby faktycznie ta rola mogła zostać przez SI odegrana, systemy in-formatyczne muszą mieć zapewniony dostęp do rozbudowanej bazy materia-łów, w tym przede wszystkim do orzecznictwa. Próby takiego zastosowania SI w wymiarze sprawiedliwości (nie bez problemów) miały już miejsce, m.in. w amerykańskich sądach wykorzystywany jest Correctional Off ender Mana-gement Profi ling for Alternative Sanctions (Compas), który m.in. pomaga obliczać sankcje i wskazywać osoby skłonne do ponownego naruszenia pra-wa7. W związku z jego wykorzystywaniem amerykańska organizacja ProPu-blica zrzeszająca dziennikarzy śledczych przedstawiła raport w maju 2016 r., który dowodził, że program komputerowy wykorzystywany w sądach Stanów Zjednoczonych dyskryminuje czarnoskórych mężczyzn (program typował czarnoskórych mężczyzn dwa razy częściej niż białych)8. Z kolei sąd w Szan-ghaju jako pierwszy w ChRL wdrożył System 206, będący oprogramowaniem opartym na sztucznej inteligencji, wspomagającym wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych9. Oprogramowanie to może pomóc sędziemu w wyszu-kiwaniu faktów i weryfi kacji dowodów, podczas procesu może przyjmować komendy głosowe i wyświetlać istotne informacje (np. zdjęcia lub nagrania dowodowe) za pośrednictwem ekranów cyfrowych, a ponadto może rów-nież działać jako stenograf, spisując zeznania świadków i oskarżonych, wy-powiedzi sędziów oraz opinie prokuratorów, samodzielnie rozróżniając ich głosy. Oprogramowanie to po raz pierwszy zostało przetestowane w styczniu
6 W przedmiocie takiego wykorzystania SI w sądach por. J. Gołaczyński, e-sąd przyszłości, „Monitor Prawniczy” 2019, nr 2, s. 98.
7 Szerzej o systemie Compas por. T. Brennan, W. Dieterich, B. Ehret, Evaluating the predictive
validity of the Compas risk and needs assessment system, „Criminal Justice and Behavior” 2009,
Vol. 36, s. 21 i nast.
8 W. Cyrny, Sztuczna inteligencja kopiuje od nas złe nawyki, 9.09.2019, Holistic, https://holi-stic.news/sztuczna-inteligencja-kopiuje-od-nas-zle-nawyki/ [dostęp: 6.01.2020]. Por. także:
Software Used For Sentencing Not Very Good, 1.02.2018 , Today’s General Counsel, https://
www.todaysgeneralcounsel.com/software-used-sentencing-not-good/ [dostęp: 6.01.2020].
9 Informacje o System 206 zaczerpnięto z: P. Kostro, AI zmienia chińskie sądy, 5.08.2019, MIT Sloan, https://mitsmr.pl/serie/czy-wiesz-ze/ai-zmienia-chinskie-sady/ [dostęp: 6.01.2020].
2019 r., a w pracach nad nim, trwających od 6.01.2017 r., brało udział po-nad 400 prawników, pracowników sądów, prokuratur i biur bezpieczeństwa publicznego oraz ponad 300 pracowników IT z przedsiębiorstwa informa-tycznego iFlytech.
Na drugim biegunie znajduje się wykorzystanie SI w taki sposób, że
oprogramowaniu w całości zostaje powierzone sprawowanie wymiaru spra-wiedliwości poprzez przyznanie SI pełnej decyzyjności. W modelu tym sys-tem dokonuje analizy dokumentów, stanu faktycznego oraz stanu prawnego i w efekcie podejmuje decyzję. Jego wdrożenie w najbliższym czasie planuje Estonia10, niewątpliwie będąca europejskim liderem jeśli chodzi o stosowa-nie w szeroko pojętej administracji państwowej nowoczesnych technologii. Projekt ten należy uznać za najambitniejszy z dotychczasowych. Wdrożenie sztucznej inteligencji w estońskim wymiarze sprawiedliwości ma nastąpić w pierwszej instancji sądownictwa cywilnego w sprawach, w których war-tość przedmiotu sporu nie przekracza 7 tys. euro. Strony takich sporów będą wgrywać do systemu dokumenty oraz inne istotne informacje, a od rozstrzy-gnięć wydawanych przez sztuczną inteligencję będą mogły odwoływać się do sędziego „z krwi i kości”. Projekt znajduje się we wczesnej fazie, a jego zasto-sowanie prawdopodobnie rozpocznie się od projektu pilotażowego w spo-rach o roszczenia z umów.
I wreszcie model, który na potrzeby artykułu określiłam jako model
pośredni, czyli w pełni zautomatyzowane wydawanie nakazów zapłaty w postępowaniu cywilnym, w ramach którego nie wykorzystuje się
jed-nak zaawansowanych systemów informatycznych służących analizie przetwa-rzanych danych (a więc będącymi SI w wyżej przedstawionym rozumieniu), a jedynie proste przetwarzanie danych podanych przez wierzyciela, które to dane nie są poddawane analizie prawnej czy faktycznej. Model taki zastoso-wano w Niemczech, gdzie postępowanie upominawcze przebiega przy udzia-le całkowicie zautomatyzowanej technologii IT, której funkcją jest nie tylko wspieranie sądów, lecz także wydawanie orzeczeń. Nakaz zapłaty sporządza-ny jest zatem przez wewnątrzsądowy system komputerowy bez konieczności interwencji ze strony czynnika ludzkiego. W postępowaniu tym aparatura EDV, czyli elektronicznie weryfi kująca dane, sprawdza właściwość sądu i do-konuje badania pozwu poprzez sprawdzanie np. daty pozwu (czy nie jest datą przyszłą) albo okresu dochodzonego roszczenia (czy nie obejmuje przy-szłych świadczeń). W razie potrzeby system wystawia powodowi wezwanie
10 Informacje w tym przedmiocie pochodzą z: E. Niiler, Can AI Be a Fair Judge in Court? Estonia
Th inks So, 25.03.2019, Wired,
do uzupełnienia braków, a gdy wystąpią braki, które nie mogą podlegać oce-nie przez system komputerowy (np. gdy w miejscu, gdzie należy wskazać roszczenie, wstawione są litery, a nie cyfry), system dokonuje wydruku, po czym przekazuje urzędnikowi sądowemu (Rechtspfl eger) pozew do sprawdze-nia, przygotowania i rozstrzygnięcia. Jak jednak zwraca się uwagę w doktry-nie, w każdym przypadku „panem postępowania” pozostaje urzędnik sądowy, który może według szczególnych kryteriów wybierać i sprawdzać pozwy11. Może to nastąpić np. gdy we wniosku o wydanie nakazu zapłaty pojawią się nietypowe dane lub gdy nakaz miałby opiewać na bardzo wysoką kwotę12. Wydany nakaz zapłaty nie ma waloru orzeczenia sądowego (dlatego w mode-lu niemieckim – inaczej niż w polskim – można zasadnie mówić o procedurze „wezwania do zapłaty”), ale jest skierowanym do dłużnika, określanego jako przeciwnik wniosku (Antragsgegner), sądowym wezwaniem do zapłaty okre-ślonej kwoty pieniężnej na rzecz wnioskodawcy13.
Z punktu widzenia praw obywateli istotne jest, że – wobec braku mery-torycznej weryfi kacji roszczeń, przy jednoczesnym szerokim zakresie zastoso-wania tej procedury14 – przeciwnikowi wniosku przyznano dwukrotne prawo wniesienia sprzeciwu, a w razie wniesienia sprzeciwu sprawa przekazywana jest do normalnego postępowania sądowego według właściwości ogólnej, o ile wnioskodawca zgłosi prawidłowy wniosek w tym przedmiocie. Po dorę-czeniu nakazu zapłaty dłużnik ma 14 dni na zapłatę roszczenia lub wniesienie sprzeciwu, który nie wymaga jakiegokolwiek uzasadnienia. Jeżeli dłużnik nie zapłaci w terminie i nie wniesie sprzeciwu, to wierzyciel może przejść do drugiego etapu postępowania, występując o wydanie wykonalnego nakazu zapłaty, który – w przeciwieństwie do nakazu zapłaty – jest już orzeczeniem15. Orzeczenie można zaskarżyć w terminie dwóch tygodni od doręczenia16.
11 Informacje o niemieckim postępowaniu upominawczym zaczerpnięto z: A. Harast,
Elektro-niczne postępowanie upominawcze (sądowe) w wybranych państwach Unii Europejskiej,
„Moni-tor Prawniczy” 2009, nr 20, s. 1087 i n.
12 B. Kaczmarek-Templin, Ł. Goździaszek, Mechanizm rozpoznania sprawy w elektronicznym
postępowaniu upominawczym – polemika, „Monitor Prawniczy” 2010, nr 10, s. 899,
przy-pis 19.
13 Ibidem, przypis 17.
14 Nie można jej stosować jedynie w sytuacji, gdy: roszczenia wynikają z umowy kredytu kon-sumenckiego o oprocentowaniu wyższym niż 12 punktów procentowych powyżej podsta-wowej stopy procentowej; dochodzenie roszczenia jest związane ze spełnieniem świadczenia wzajemnego przez wierzyciela, który jeszcze tego nie uczynił; doręczenie nakazu zapłaty mu-siałoby się odbyć przez obwieszczenie ze względu na fakt, że adres pozwanego jest nieznany; European Justice. Niemcy, https://e-justice.europa.eu/content_order_for_payment_proce-dures-41-de-maximizeMS_EJN-pl.do?member=1 [dostęp: 9.01.2020].
15 B. Kaczmarek-Templin, Ł. Goździaszek, op. cit., s. 899, przypis 17.