Na zakończenie niniejszych rozważań chciałbym wskazać na jeszcze jeden „tru d n y m om ent" reformy, jakim może się w praktyce okazać mobilność pionowa absolwentów studiów pierwszego stopnia pod rządami europejskich i Krajowych Ram Kwalifikacji. Zgodnie z zaleceniami Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie (Dziennik urzędowy UE z 06.05.2008 r., 2 0 0 8 / C / l l l ) „Każdy poziom kwalifikacji powinien być zasadniczo osiągalny przez osoby podążające różnymi ścieżkami edukacji i kariery". Oznacza to między innymi, że ab solwenci studiów pierwszego stopnia powinni mieć możliwość kontynuowania kształcenia na drugim pozio mie studiów na jak największej liczbie kierunków w różnych uczelniach, zarówno w kraju, jak i zagranicą.
Powyższe założenie znajduje odzwierciedlenie w ustawie - Prawo o szkolnictwie wyższym, która pozostawia uczelniom bardzo daleko idącą swobodę w ustalaniu w arunków przyjęć na studia, w tym także
23 Por. art. 11 ust. 3 -5 , art. l l b - art. l i d , art. 20 ust. 2.
24 Przez program kształcenia należy rozum ieć zgodnie z § 3 rozporządzenia nie tylko program studiów, ale także zakładane efekty kształcenia.
25 Zob. § 2 pkt 3 i 5 rozporządzenia M inistra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 29 września 2011 r. w sprawie w a runkó w oceny pro gra m o w e j i oceny in stytu cjon aln ej (Dz.U. Nr 207, poz. 1232).
26 Zob. np. „Analiza zadań i celów strategicznych szkolnictwa wyższego, wynikających z zagranicznych do ku m e n tó w strategicznych" - ra p o rt cząstkowy konsorcjum Ernst & Young Business Advisory i Instytutu Badań nad Gospodar ką Rynkową, 2009, s. 5; S. C hw irot, Wizja i misja akre dytacji w dobie Krajowych Ram Kwalifikacji, Warszawa 2012, s. 7.
Rozdział 5. Programy studiów w oparciu o Krajowe Ramy Kwalifikacji - wybrane problemy prawne
71
na studia drugiego stopnia27. Trzeba jednak zdać sobie sprawę, że charakterystyka program ów studiów drugiego stopnia przez pryzmat kwalifikacji, jakie powinien posiadać każdy absolw ent28, wymusi na uczel niach nieco odmienne niż dotąd podejście do stosowanych kryteriów przyjęć na te studia, co może ogra niczyć mobilność pionową absolw entów studiów pierwszego stopnia.
Twierdzi się co prawda, że „(...) wprowadzenie do ustawodawstwa obszarów kształcenia oraz profili kształcenia nie powinno skutkować jakim ikolwiek regulacjami na poziomie centralnym, które spow odo wałyby problem z drożnością systemu kształcenia - określony charakter kwalifikacji (obszar, profil) nie powinien stanowić form alnej (...) przeszkody uniemożliwiającej kontynuacje kształcenia w celu uzyskania kwalifikacji wyższego poziom u"29. Jednak opis kwalifikacji pierwszego i drugiego stopnia w Krajowych Ra mach Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego nie pozostawia wątpliwości, że kwalifikacje drugiego stopnia dla poszczególnych obszarów kształcenia stanowią w prostej mierze rozwinięcie i pogłębienie kwalifikacji właściwych dla pierwszego poziomu studiów w tym samym obszarze kształcenia. Określając wobec tego program studiów drugiego stopnia, uczelnia musi bazować na z góry określonych kwalifikacjach pierwsze go stopnia, gdyż tylko w ten sposób możliwe będzie osiągnięcie przez wszystkich absolw entów zakłada nych dla studiów drugiego stopnia efektów kształcenia. Na tych właśnie „z góry określonych kwalifikacjach pierwszego stopnia" będą musiały opierać się stosowane przez uczelnie kryteria rekrutacyjne30, które będą z kolei podlegać ocenie PKA31.
Czy da się określić „w łaściw e" kryteria przyjęć na studia drugiego stopnia, nie przekreślając zara zem samej idei mobilności pionow ej absolwentów? M oim zdaniem tak. W tym celu należy jednak przede wszystkim w sposób odpowiedzialny (nie abstrahujący od przewidywanych w ym ogów rekrutacyjnych) określić same kwalifikacje drugiego stopnia (np. przyjmując mniejszą liczbę efektów kształcenia niż na studiach pierwszego stopnia i wybierając do realizacji tylko niektóre efekty obszarowe)32. Po drugie, należy przywrócić do życia powszechną kiedyś instytucję różnic programowych, by umożliwić absolwentom stu diów pierwszego stopnia indywidualne uzupełnienie brakujących kwalifikacji już w toku kolejnego stopnia kształcenia.
Osobną sprawą w artą poruszenia jest kwestia właściwego opisu stosowanych kryteriów przyjęć na studia drugiego stopnia. Słusznie bow iem wskazuje się, że w dobie o tw artej listy kierunków s tudiów co do zasady „nie ma racji bytu określanie tych wymagań poprzez podanie listy kierunków studiów pierwszego stopnia, których absolwenci mogą ubiegać się o przyjęcie na dany kierunek studiów drugiego stopnia"33.
Jak wspomniano wcześniej opis wymagań wstępnych musi odw oływ ać się do zakładanych kw alifi kacji pierwszego stopnia. Nie można jednak bezkrytycznie odwołać się w tym celu do przyjętego w danej uczelni zestawu efektów kształcenia dla odpowiednich studiów pierwszego stopnia, a zwłaszcza wskazy wać na określone efekty kierunkowe, którym i powinien wykazać się kandydat. Trzeba bowiem pamię tać, że nawet w przypadku zbliżonych efektów kształcenia poszczególne uczelnie mogą się posługiwać inną terminologią, bazować na różnym poziomie ogólności itd. W konsekwencji przełożenie określonych kwalifikacji potwierdzonych dyplom em na tak scharakteryzowane kryteria rekrutacyjne może być bardzo utrudnione. Ponadto jeszcze przez długi czas na studia drugiego stopnia będą trafiać kandydaci, których dyplomy wydane przed wdrożeniem KRK, nie będą form alnie potwierdzać kwalifikacji absolwenta w dzi siejszym ich rozumieniu.
Pozostaje zatem odwołać się do tzw. efektów obszarowych lub po prostu wskazać określony obszar (obszary) kształcenia, z zakresu którego trzeba ukończyć studia pierwszego stopnia, aby móc kontynuować
27 Zob. art. 6 ust. 1 pkt 4 oraz art. 169.
28 Zgodnie z § 8 ust. 1 rozporządzenia M inistra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października 2011 r. w sprawie w a runków prowadzenia stu d ió w na określonym kierunku i poziom ie kształcenia „w a ru n k ie m uzyskania kw ali fikacji pierwszego stopnia albo kw alifikacji drugiego stopnia dla określonego kierunku studiów , poświadczonej dyplom em , jest osiągnięcie wszystkich założonych w program ie kształcenia e fe któ w kształcenia".
29 A. Kraśniewski, A uto n o m ia p ro g ra m o w a uczelni. Ramy kw a lifika cji dla szkolnictwa wyższego, M in iste rstw o Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2010, s. 20.
30 Por. A. Kraśniewski, Jak p rzyg otow ać p ro g ra m y kształcenia... ?, s. 32.
31 Zgodnie z pkt 7.1 „K ry te rió w oceny p ro gra m o w e j" stanowiących załącznik nr 1 do „S ta tu tu Polskiej Komisji A kre dytacyjnej" przyjętego uchwałą PKA z Nr 1/2011 z dnia 10 listopada 2011 r. „właściw a selekcja kandydatów na studia" stanowi je d n o z k ry te rió w oceny program ow ej dokonyw anej przez PKA.
32 Por. A. Kraśniewski, Jak przyg otow ać p ro g ra m y kształcenia...?, s. 35 -3 6 . 33 Ibidem, s. 32.
kształcenie na studiach drugiego stopnia. A lternatyw ą dla tego podejścia może być weryfikacja określo nych przedm iotów (treści programowych) z ustalonej przez uczelnię listy, na podstawie której wyznaczane byłyby następnie różnice program owe lub (w ostateczności) ewentualne egzaminy wstępne. W przypadku studiów kończonych pod rządami standardów nauczania lub standardów kształcenia, kryteria wstępne mogą też odw oływ ać się do nazw kierunków s tudiów z tzw. listy ministerialnej.
Podsumowanie
Wprowadzona nowelizacją z dnia 18 marca 2011 r. reforma programowa szkolnictwa wyższego, poszerzyła znacząco sferę autonom ii programowej uczelni. Jej kluczowe punkty, takie jak zniesienie zamkniętej listy kierunków studiów i wprowadzenie Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego w miejsce do tychczasowych standardów kształcenia, należy oceniać jako krok w dobrym kierunku. O takiej, a nie innej ocenie decydują względy czysto pragmatyczne. KRK stwarzają bowiem szansę na większą różnorodność oraz innowacyjność tworzonych przez polskie uczelnie program ów kształcenia, co oznacza, że w niezbyt odległej perspektywie zasadniczy cel reformy powinien zostać osiągnięty.
Nie wszystkie aspekty reform y zasługują jednak na pozytywną ocenę. Krytycznie należy się odnieść do niskiej jakości stanowionego w reformatorskim zapale prawa i dotyczy to zarówno przepisów ustawo wych, jak i rozporządzeń wykonawczych. Źle zaprojektowane definicje kluczowych pojęć, brak klarownej relacji między w ymogam i płynącymi z Krajowych Ram Kwalifikacji a now ym i standardami kształcenia, czy kolizyjne w stosunku do ustawy i głoszonych założeń reformy, przepisy wykonawcze, to tylko niektóre przejawy marnej legislacji. Szczególnie te ostatnie mogą w przyszłości stawiać pod znakiem zapytania osiągnięcia reformy.
Największą słabością tej reform y w ydaje się jednak to, czego nie zreformowano bądź zreform owa no tylko pozornie. Nie w prow adzono zatem częściowej odpłatności za studia stacjonarne w uczelniach publicznych, czego coraz odważniej domaga się sektor publiczny. Nie podjęto nawet próby dyskusji o do finansowaniu studiów stacjonarnych w uczelniach niepublicznych, których przyszłość stawia się w ten sposób pod dużym znakiem zapytania. Z kolei eksponowane mocno w oficjalnej retoryce rządowej pró by związania kształcenia akademickiego z potrzebam i rynku pracy (wprowadzenie profilu praktycznego kształcenia i obowiązku m onitorow ania losów absolwentów) należy oceniać jako pozorne, bo nie znajdu jące oparcia w szerszych rozwiązaniach systemowych.