Modelowe ujęcie środowiskowego wymiaru rozwoju społeczno-gospodarczego z

Modelowanie naukowe polega na formułowaniu pewnych, ogólnych propozycji (modeli) przedstawienia struktury rzeczywistości lub jej fragmentów za pomocą opisu słownego lub przy użyciu symboli (Chojnicki 1999). W modelu ujmowane są tylko wybrane, kluczowe dla rozwiązania problemu badawczego, elementy rzeczywistości. Elementy mniej istotne są pomijane, co pozwala skupić się na najistotniejszych czynnikach wpływających na przebieg określonego procesu oraz zrozumieć mechanizm danego zjawiska w krótszym czasie i przy zaangażowaniu mniejszych środków (Glinkowska 2010). Konstruowanie modelu jest metodą stosowaną w nauce, która dzięki uproszczeniu podejmowanych problemów zwiększa szanse ich rozwiązania na drodze weryfikacji teorii lub hipotezy (Apanowicz 2005).

Termin model jest pojęciem wieloznacznym, interpretowanym na wiele różnych sposobów. Tym niemniej „najczęściej przyjmuje się, iż jest to skoordynowany układ elementów tworzący pewną całość uwarunkowaną stałym, logicznym uporządkowaniem jego części składowych” (Apanowicz 2005, s. 114). Podstawowy podział modeli wykorzystywanych w nauce obejmuje modele fizyczne oraz modele teoretyczne. W niniejszej pracy zastosowany zostanie model teoretyczny, szczególnie przydatny w przypadku m.in. badań przestrzenno-ekonomicznych (Neal i Shone 1982; Chojnicki 2000)²³. Podstawową funkcją modeli teoretycznych jest umożliwienie weryfikacji i praktycznego zastosowania teorii, której założeń, zawierających pojęcia nieobserwowalne, nie da się poddać bezpośredniemu testowaniu.

Model opisujący oddziaływanie unijnej polityki regionalnej na środowiskowy wymiar rozwoju społeczno-gospodarczego w niniejszej pracy budowany jest na podstawie teorii rozwoju zrównoważonego. Można ją traktować jako teorię uznaną, dobrze rozwiniętą zarówno na gruncie rozważań naukowych (rozdział 2), jak i na gruncie działań praktycznych, czego przejawem jest szerokie uwzględnianie założeń rozwoju zrównoważonego w realizacji polityki regionalnej szczebla unijnego oraz krajowego (rozdział 3).

23 Modele fizyczne są domeną nauk inżynieryjnych i stanowią one fizyczne odwzorowanie rzeczywistych obiektów, zazwyczaj w wielokrotnie mniejszej skali.

78

Rozwój zrównoważony rozumiany jest jako rodzaj rozwoju społeczno-gospodarczego zachodzącego w trzech ściśle ze sobą powiązanych wymiarach: społecznym, gospodarczym i środowiskowym. Jest on realizowany ze szczególnym uwzględnieniem relacji między wymiarem gospodarczym i środowiskowym, od których to relacji zależy rozwój w wymiarze społecznym. Jest to rozwój respektujący ograniczenia wynikające ze stanu środowiska przyrodniczego (por. rozdział 2). Z takiej definicji wynika zasadnicze założenie (stanowiące podstawę do konstrukcji modelu) dotyczące kształtowania odpowiednich relacji między działalnością gospodarczą, a środowiskiem przyrodniczym. Przez kształtowanie odpowiednich relacji rozumie się podejmowanie działań, które pozwalają ograniczyć presję gospodarki na środowisko przyrodnicze, i które mają prowadzić do poprawy stanu środowiska przyrodniczego.

Kluczowymi elementami rzeczywistości, uwzględnionymi w modelu oddziaływania unijnej polityki regionalnej na środowiskowy wymiar rozwoju społeczno-gospodarczego są:

działalność gospodarcza oraz środowisko przyrodnicze. Natomiast zakładanym, głównym czynnikiem kształtującym relacje między tymi elementami jest interwencja polityki regionalnej UE. Jej oddziaływanie, w postaci realizowanych projektów, skierowane jest bezpośrednio do gospodarki, która dzięki temu przeobraża się w sposób przyjazny dla środowiska przyrodniczego. Z kolei oczekiwanym wynikiem tych prośrodowiskowych przemian gospodarczych są pozytywne zmiany w stanie i jakości komponentów środowiska przyrodniczego (ryc. 4.1.).

Rycina 4.1. Podstawowe fragmenty rzeczywistości uwzględnione w modelu oraz relacje między nimi

Źródło: opracowanie własne.

W celu uszczegółowienia i uporządkowania wyróżnionych elementów i relacji zachodzących między nimi wyodrębniono na podstawie literatury przedmiotu (podrozdział 2.3. i 2.4.):

79

 w ramach gospodarki: kluczowe sfery działalności gospodarczej oddziałujące na środowiskowy wymiar rozwoju - tj.: energetykę, transport, gospodarkę wodną, gospodarkę odpadami oraz ochronę przyrody;

 w ramach środowiska przyrodniczego: najważniejsze komponenty środowiska przyrodniczego będące pod wpływem oddziaływania sfer działalności gospodarczej - tj.: jakość powietrza, jakość wód, jakość gleb, stan zasobów naturalnych, bioróżnorodność (ryc. 4.2.).

Rycina 4.2. Konkretyzacja podstawowych fragmentów rzeczywistości uwzględnionych w modelu

Źródło: opracowanie własne.

W konstruowanym modelu polityka regionalna UE, zwłaszcza jej interwencja środowiskowa, rozumiana jest jako zasadniczy czynnik wpływający na zaproponowany układ sfer działalności gospodarczej oraz komponentów środowiska przyrodniczego. Analiza prowadzona w rozdziale 3 niniejszej pracy wykazała, że prawne, strategiczne oraz programowe uwarunkowania interwencji polityki regionalnej UE w szerokim zakresie obejmowały kwestie ochrony środowiska. Uwzględniono przy tym również cele krajowej polityki rozwoju wynikające z krajowych i regionalnych potrzeb rozwojowych. Należy pamiętać, że w przeważającej większości realizacja projektów wspieranych ze środków unijnych wymagała zapewnienia wkładu własnego, pochodzącego głównie z budżetu państwa lub samorządu terytorialnego. Współfinansowanie projektów przez środki unijne i krajowe uzasadnia wprowadzenie do modelu pojęcia publicznej interwencji środowiskowej (ryc. 4.3.).

Tym niemniej zdecydowanie większy udział w finansowaniu realizowanych projektów posiadały środki unijne, bez których wiele inwestycji, szczególnie tych najbardziej kapitałochłonnych, nie zostałoby zrealizowanych. Dlatego w pracy operuje się przede wszystkim terminem środowiskowej interwencji polityki regionalnej UE.

80

Rycina 4.3. Środowiskowa interwencja polityki regionalnej UE a gospodarka i środowisko przyrodnicze – ujęcie modelowe

Źródło: opracowanie własne.

Środowiskową interwencję polityki regionalnej UE należy rozumieć jako współfinansowanie działań wspierających rozwój zrównoważony w wymiarze środowiskowym. Jej celem jest zmniejszenie, w sposób pośredni lub bezpośredni, presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze (por. rozdział 3). Pośrednie oddziaływanie polityki regionalnej UE związane jest z projektami, których realizacja sama w sobie nie wpływa natychmiastowo na zmniejszenie antropopresji, ale w dłuższej perspektywie może przynieść pozytywne zmiany. Dla przykładu można przytoczyć działania związane z rozwojem monitoringu środowiska oraz edukacją ekologiczną. Z kolei bezpośredni wymiar interwencji unijnej można wiązać z działaniami, których podjęcie powoduje natychmiastowe ograniczenie antropopresji, np. uruchomienie oczyszczalni ścieków. Weryfikacja opracowywanego modelu dotyczyć będzie wyłącznie interwencji bezpośredniej, której efekty środowiskowe wydają się być w zdecydowanie większym stopniu możliwe do empirycznej identyfikacji. Należy podkreślić, że operacjonalizacja oddziaływania pośredniej interwencji polityki regionalnej UE na środowisko przyrodnicze jest bardzo trudna, a czasem wręcz niemożliwa. Projekty związane z monitoringiem środowiska przyrodniczego, czy z edukacją ekologiczną ukierunkowane są na rezultaty obserwowane w dłuższym okresie czasu, przekraczającym znacznie zakres czasowy analiz prowadzonych w niniejszej pracy. Z tego

81

względu w niniejszej pracy podjęto decyzję o rezygnacji z empirycznej identyfikacji oddziaływania pośredniej interwencji środowiskowej polityki regionalnej UE. Uznając jednak wagę tych relacji nie należy ich całkowicie pomijać, zwłaszcza w toku prowadzonych ustaleń modelowych. Zarówno rozwój monitoringu środowiska jak i edukacja ekologiczna decydują o kształtowaniu świadomości ekologicznej społeczeństwa, która z kolei jest katalizatorem pozytywnych zmian w środowisku przyrodniczym, potęgującym rezultaty działań o charakterze bezpośrednim. Z tego względu zdecydowano się przynajmniej w sposób teoretyczny zarysować oddziaływanie monitoringu środowiska oraz edukacji ekologicznej na stan środowiska przyrodniczego (ryc. 4.4.).

Rycina 4.4. Pośrednie i bezpośrednie oddziaływanie polityki regionalnej UE na środowiskowy wymiar rozwoju społeczno-gospodarczego

Źródło: opracowanie własne.

Głównym zadaniem monitoringu środowiska przyrodniczego jest zwiększenie skuteczności działań na rzecz ochrony środowiska poprzez zbieranie, analizowanie i udostępnianie danych dotyczących stanu komponentów środowiska i zmian w nich zachodzących (Kostrzewski 1993). Dane na temat stanu środowiska przyrodniczego, uzyskane dzięki monitoringowi stanowią podstawę dla ukierunkowania działań podejmowanych w ramach gospodarki, które bezpośrednio mają służyć poprawie jakości komponentów środowiska przyrodniczego. Dzięki monitoringowi dostarczana jest wiedza dotycząca rodzaju i skali aktualnych problemów środowiskowych, która jest przekazywana społeczeństwu w ramach edukacji ekologicznej (ryc. 4.4.). Jest ona procesem dydaktyczno-wychowawczym, którego celem jest kształtowanie postaw i poglądów opartych na szacunku dla środowiska przyrodniczego. „Uwrażliwia ona

82

człowieka na problemy i zagrożenia środowiskowe, uświadamia ich przyczyny i skutki, uczy metod ich rozwiązywania oraz odpowiedzialności za środowisko przyrodnicze, a także mobilizuje do czynnego podejmowania działań (osobistych i grupowych) na rzecz ochrony środowiska” (Terlecka 2014b, s. 10).Edukacja ekologiczna pełni podstawową rolę w budowaniu świadomości ekologicznej, która stanowi warunek do tego, aby społeczeństwo w pełni rozumiało wagę podejmowanych decyzji i ich często nieodwracalny wpływ na środowisko przyrodnicze. Świadomość ekologiczna sprzyja również minimalizowaniu konfliktów społecznych związanych m.in. z inwestycjami służącymi ochronie środowiska przyrodniczego (Legutko-Kobus 2011).

Dotychczasowe ustalenia odnoszące się do modelowania oddziaływania polityki regionalnej UE na środowiskowy wymiar rozwoju społeczno-gospodarczego prowadzą do identyfikacji dwóch zasadniczych kategorii relacji, które będą stanowiły szkielet postępowania badawczego zmierzającego do empirycznej weryfikacji skonstruowanego modelu (ryc. 4.5.):

1. Oddziaływanie polityki regionalnej UE na prośrodowiskowe zmiany w gospodarce.

2. Oddziaływanie prośrodowiskowych zmian w gospodarce na stan i jakość środowiska przyrodniczego.

Rycina 4.5. Model oddziaływania unijnej polityki regionalnej na środowiskowy wymiar rozwoju społeczno-gospodarczego

Źródło: opracowanie własne.

podstawowe wymiary rozwoju społeczno-gospodarczego

83

4.2. Oddziaływanie polityki regionalnej UE na prośrodowiskowe zmiany w gospodarce