monopredykatywnych*
Dla zrozumienia prezentowanych dalej klasyfikacji i stwierdzeń istotna jest przede wszystkim akceptacja inherentnej dwuczłonowości zdania elementarnego, czyli monopredykatywnego. Stanowi to jedno z podstawowych założeń teoretycz-nych szkoły gramatyki funkcjonalno-komunikacyjnej, przedstawioteoretycz-nych przede wszystkim w pracach Galiny Zołotowej1. Na ten temat istnieje bogata litera-tura lingwistyczna2, toteż tu zostanie jedynie zasygnalizowane przyjęte przeze mnie stanowisko. W mownych realizacjach podstawowego modelu systemowego mamy do czynienia właśnie z jego modyfikacjami – dotyczącymi zarówno sfery orzeczenia, jak i podmiotu. Odrzucam ograniczenie polegające na przypisywaniu statusu zdania (czyli systemowego modelu wypowiedzenia) tylko jednostkom ko-munikacyjnym zawierającym formę osobową czasownika. Dopuszczam uznanie za wyrażenie podmiotowe nie tylko formy mianownikowej.
Przykładowo, wypowiedzenie łemkowskie В хыжы розпука ‘W chacie roz-pacz’, niezawierające formy osobowej czasownika, można uznać, podobnie zresz-tą jak jego odpowiednik polski, za mowną realizację modelu dwuczłonowego ze znaczeniem stanu psychicznego. Ów stan psychiczny – rozpacz – wyrażony jest rzeczownikiem w mianowniku. Podmiot tego stanu nazwany został wyrażeniem przyimkowym В хыжы w sposób metonimiczny, na zasadzie przeniesienia nazwy pomieszczenia na związaną z tym pomieszczeniem grupę osób (por. łemk. Село
* Rozdział ten jest zmodyfikowaną wersją artykułu: H. Fontański: Modyfikacje podmiotowe w łemkowskich zdaniach monopredykatywnych. W: Wyraz i zdanie w językach słowiańskich. Opis, konfrontacja, przekład. [Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego] [w druku].
1 Г.А. Золотова: Очерк функционального синтаксиса русского языка. Москва 1973;
Wyd. 2. poprawione. Москва 2005; Eadem: Коммуникативные аспекты русского синтаксиса.
Москва 1982; Eadem: Синтаксический словарь. Репертуар элементарных единиц русского синтаксиса. Москва 1988.
2 Zob. np.: Eadem: О главных членах предложения: дискусионные вопросы. В: Фун- кциональные и семантические характеристики текста, высказывания, слова. „Вопросы русского языкознания”. Вып. 8. Pед. М.Л. Ремневa, Е.В. Клобуков. Москва 2000, s. 11–23.
молотило зерно ‘Wieś młóciła zboże’). Takie wyrażenie metonimiczne pełni funkcję podmiotu osobowego, jako że miejsca czy przedmioty nie przeżywają sta-nów psychicznych. Chodzi przy tym z reguły o zakomunikowanie, że orzeczenie odnosi się do więcej niż jednej osoby. Natomiast w funkcji predykatu – orze-czenia – występuje mianownikowa forma rzeczownika розпука. W tradycyjnym szkolnym opisie gramatycznym kwalifikacja części zdania wyglądałaby inaczej, ale nie będę tu rozwijać tej kwestii.
Podmiotem może być osoba: Баба вытягла з пачкы свинку, запхла єй до мішка і поклала з-заду себе (І. Головчак). Podmiotami osobowymi są też wszel-kie personifikacjе. Właściwe człowiekowi cechy świadomego i celowego działania, rozumowania, odczuwania i przeżywania stanów mogą być przypisywane zwierzę-tom, np.: Квітуля […] горділа звычайным лісовым пасвиском (С. Мадзелян)
‘Kwitula [imię krowy] gardziła zwykłym leśnym pastwiskiem’, oraz innym bytom realnym lub fikcyjnym, np.: І запросил Марец Грудня до себе на гостину [...].
І зобрал ся Груден до Марця іхати (Байкы). Drugi typ podmiotu stanowią rzeczy, np.: Німецкій напис был юж нечытельный (М. Сандович), trzeci – miejsce, np.: […] з Фырдея видно барз далеко (І. Желем), По лемківскых селах іщы не было шкіл (І. Желем). Bardziej adekwatne wydaje się mówienie raczej o podmiocie czasoprzestrzennym, o chronotopie. W wypowiedzeniach wyeksponowany jest albo aspekt przestrzenny, np. На дворі гет стемніло (Т. Кузяк), albo aspekt temporalny, np.: Ден прекрасний (П. Мурянка), albo jeden i drugi, np.: Гнеска по Тудинці стелит ся осінний туман (С. Мадзелян)
‘Teraz po Tudynce ściele się jesienna mgła’.
W gramatyce funkcjonalno-komunikacyjnej za elementarne modele skład- niowe o charakterze uniwersaliów językowych uznawane są modele: akcjonalny, statualny, kwalitatywny, kwantytatywny oraz kwalifikatywny. Jest to jądro syste-mu składniowego, znajdujące w językach słowiańskich odzwierciedlenie w ze-stawie części mowy występujących w funkcji orzeczenia. Chodzi o tzw. wyrazy izosemiczne, tzn. realizujące podstawowe, centralne znaczenie kategorialne danej części mowy, a więc czasowniki akcjonalne, predykatywy ze znaczeniem stanu, przymiotniki jakościowe, liczebniki oraz rzeczowniki o znaczeniu przedmioto-wym.W elementarnych, izosemicznych modelach składniowych ze znaczeniem czynności, właściwości oraz kwalifikacji najogólniejsze znaczenia kategorialne sfery podmiotowej, a więc znaczenia osoby (istoty żywej), rzeczy oraz miej-sca (chronotopu), w języku łemkowskim – podobnie zresztą jak w innych językach słowiańskich – realizowane są w formie mianownika, np.: Ґаздыня підберала зерно (А. Барна), Паробок […] міцний был (П. Мурянка), Кузяк єст талантовитым гумористом і епіком (О. Дуць-Файфер). Funkcję wy-rażenia podmiotowego pełnić mogą nie tylko rzeczowniki lub zaimki rzeczow-ne w mianowniku. W modelu stanu przy orzekaniu o osobie w roli podmiotu występuje rzeczownik w celowniku, np.: Няньови тіж якоси […] нияко было
(П. Мурянка), a w odniesieniu do miejsca – wyrażenie przyimkowe ze znacze-niem lokatywnym, np.: На дворі было брыд (Т. Кузяк).
Ważnym osiągnięciem gramatyki komunikacyjnej jest uwzględnianie w opi-sie struktur zdaniowych ich potencjału komunikacyjnego, możliwości ich uży-cia w określonych rejestrach komunikacyjnych, czyli typach tekstów bądź ich fragmentach, realizujących podstawowe intencje komunikacyjne. Wiąże się to m.in. ze statusem referencjalnym składników zdań, w tym także wyrażeń pod-miotowych. Przykładowo, w wypowiedzeniu Ґаздыня підберала зерно, użytym w rejestrze ewokacyjnym3, służącym do oddania środkami języka bezpośredniej obserwacji, lub w rejestrze tzw. informacyjnym (nieewokacyjnym), służącym np. do sumarycznego komunikowania szeregu zdarzeń, wyrażenie podmiotowe ґаздыня ma status określony, wyznaczony – oznacza konkretną osobę. Natomiast w wypadku użycia wypowiedzenia o takiej samej formie – Ґаздыня підберала зерно – w rejestrze generycznym, np. w celu opisu typowego podziału prac żniw-nych, rzeczownik ґаздыня ma znaczenie rodzajowe (pojęciowe).
Modyfikacje podmiotowe obejmują jednak przede wszystkim znaczenia wy-rażane specjalnymi formami orzeczeń. Formy łemkowskie nie są wśród języków słowiańskich wyjątkiem. Osobliwość owych form polega na tym, że wyrażają one dodatkowe znaczenia kwantorowe – znaczenie nieokreśloności, uogólnienia oraz modalne znaczenie inwoluntywności.
Nieokreśloność osoby lub osób łączy się z zaznaczeniem wykluczenia mó-wiącego ze sfery podmiotowej (ekskluzywności). W języku łemkowskim mody-fikacja ta wyrażana jest formą 3. osoby liczby mnogiej. Najczęściej występuje w tym znaczeniu forma 3. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego, np.: Лічыли го в шпыталі, але му не помогли (М. Буряк), В Крениці кормили нас голодово (С. Мадзелян). W języku łemkowskim – podobnie jak w ukraińskim i pol-skim, jednak w odróżnieniu od rosyjskiego – znaczenie nieokreślono-osobo-we (ekskluzywne) wyrażane jest formą perfektywną zakończoną na -но, -то, np.: На сцену попрошено Юбилята [...] Потим [...] вручено статуеткы золотых ластівочок (Бесіда); 17 вересня посвячено новопобудувану Церков Св. Миколая в Щеціні (Бесіда).
Znaczenie osobowe uogólniające, a jednocześnie inkluzywne, tzn. włączające mówiącego do sfery podmiotowej, wyrażają w języku łemkowskim czasowniki z partykułą ся, występujące w formie przypominającej formy 3. osoby liczby pojedynczej, a w czasie przeszłym – formę rodzaju nijakiego; np.: Цілювало ся з пукавок до чого-небуд (Т. Кузяк); До поля ішло ся товды завчасу і в полуднє юж ся не пртацувало, лем полуднувало. То значыт іло ся по-луденок (Я. Горощак); Но бо як ся встає о 6-тий і зачынат о 7-мий та
3 Odpowiednik rosyjskiego terminu „репродуктивный регистр”; o rejestrach komunikacyj-nych zob. Г.А. Золотова, Н.К. Онипенко, М.Ю. Сидорова: Коммуникативная грамматика русского языка. Москва 2004, s. 393–394.
8 годин роботы минят як раз о 3-тій по полудни (Я. Горощак). W ostatnim przykładzie cząstka ся odnosi się do dwóch czasowników. Analogiczne formy występują w polszczyźnie, brak ich natomiast w ukraińskim języku literackim.
Uogólnienie odwołujące się do doświadczenia mówiącego, które wyrażają formy z ся, komunikowane jest też przez zdania ze specyficznym użyciem wyrazu човек / чловек, np. w składzie zdania złożonego, które ilustruje synonimię składniową tych form: Коли єднак роботу зачынало ся чым свит, то в полуднє юж ся човек наробил (Я. Горощак).
Forma z ся użyta w dialogu, w tzw. rejestrze reaktywnym, nie tracąc znacze-nia uogólznacze-niająco-osobowego, wyraża odniesienie predykatu do rozmówcy i spe-cyficzną ekspresję niezadowolenia, wypomnienia niestosowności zachowania, np.: То так приходит ся до святой сповіди? (Т. Кузяк).
Czasownik modusu percepcyjnego чує ся (чуло ся) jest formą konstytu-ującą rejestr ewokacyjny (reprodukcyjny), czyli narrację lub opis uczestniczący, np.: Чуло ся якысий непокій в повітри (Байкы). Kontekst sugeruje zazwyczaj w takim wypadku określoność subiektu percepcji, choć sama forma tego nie wyraża.
Znaczenie podmiotu uogólniająco-osobowego, inkluzywnego, wyraża też for-ma 2. osoby liczby pojedynczej. W tej modyfikacji – podobnie jak w wypadku form z ся – istotnym, znaczącym elementem formy jest tzw. „zero składnio-we”, tj. brak rzeczownika oznaczającego osobę. Przykłady: [На двори студін, брыд погода, што] ани пса не выженеш (Байкы); Не выграш з нима, коли не маш на то часу (С. Мадзелян); В устах чуєш смак соли моря і землі (С. Мадзелян).
Intencję uogólniającą (ale bez wyrażonej inkluzywności) mogą komunikować zdania z orzeczeniami w formie 3 osoby liczby mnogiej, w formie typowej dla wyrażania nieokreśloności, np.: Так одраз зо землі берут зерно до млина? Ні!
Найперше зерно молотят! (П. Мурянка).
Formę z partykułą ся, analogiczną do użyć uogólniających, jednakże z ce-lownikową nazwą podmiotu, zawierają wypowiedzenia ze znaczeniem inwolun-tywnym, wyrażające stan psychiczny lub czynność niezależną od woli człowieka, np.: На плач ся му зберат (П. Мурянка). Znaczenie inwoluntywne wyrażają też zdania, w których niezależny od woli stan lub czynność podlega ocenie, np.: Орало му ся дост паскудні (Я. Горощак); В тым буде ся ти добри танцувало (Байкы); Добрі ся жыло Илькови (С. Мадзелян). Opuszczenie wyrażenia podmiotowego determinuje odniesienie wypowiedzenia do mówią-cego, np.: [...] хоче ся барз пити (С. Мадзелян).
Znaczenie inwoluntywno-stanowe, w tekstach najczęściej rezultatywno- -perfektywne, odniesione do osoby, wyraża struktura z czasownikiem w quasi- -trzecioosobowej formie liczby pojedynczej (a w czasie przeszłym i w trybie przy-puszczającym – w rodzaju nijakim) oraz z wyrażeniem podmiotowym w bier-niku bezprzyimkowym, np.: Кузму тяжко поранило на таляньскім фронті
(С.Мадзелян); Розорвало потвора на штрямбы (Байкы); І там го забило (І. Головчак); Ты знаш, Олено, страшыло мня (І. Головчак). Przy metaforycz-nym wyrażaniu uczuć podmiot może również mieć formę biernika, natomiast jej wyzerowanie odnosi predykat do mówiącego, np.: Але жаль і совіст мучыт (Н. Репела).
Z podmiotem nazywającym miejsce forma quasi-trzecioosobowa wyraża nie-określoność sprawcy, kauzatora, np.: Над потоком страшыт (І. Головчак).
Wyzerowanie wyrażenia podmiotowego nazywającego miejsce (chronotop) ko-munikuje znaczenie bezpośredniej percepcji, a więc rejestr ewokacyjny (repro-dukcyjny), np.: Розвиднило ся (С. Мадзелян).
Na koniec wspomnieć wypada o pewnej osobliwości łemkowskiej, której ana-logię odnajdujemy też w polszczyźnie. Chodzi mianowicie o formę liczby mno-giej orzeczenia, tzw. godnościową, stosowaną w odniesieniu do członków rodziny ze starszego pokolenia (rodziców, dziadków) oraz innych osób, o których chcemy mówić z szacunkiem, np.: Няньо взяли го за руку, підпровадили до выгляде і вказуючы на Кычеру повідают: [...] (Байкы); Отец духовний одправили Службу (Байкы). Przy zwracaniu się do osoby szacunek wyraża liczba mnoga trybu rozkazującego, tzw. „двоіня”4, np.: Е, діду, байкы оповідате (Байкы).
4 M. Chomiak, J. Henzel: Poradnik metodyczny do nauki języka łemkowskiego. Legnica 2012, s. 246.