Pierwsza wojna światowa gruntownie zmieniła Europę. W krajach zachodnich zapanowały nastroje pacyfistyczne w reakcji na doświadczenia wojenne. Mapa polityczna kontynentu uległa zmianie, ponieważ wiele narodów wybiło się na niepodległość (np. Polska, Czechy, Węgry).
Społeczeństwa również podlegały procesom transformacyjnym – robotnicy stali się znaczącą siłą polityczną, proces emancypacji kobiet zataczał coraz szersze kręgi. Kobiety coraz liczniej korzystały z edukacji wszystkich szczebli oraz podejmowały pracę zawodową1. Rozwój nauki i postęp techniczny zaczęły znacząco wpływać na tempo życia społecznego oraz zasięg oddziaływania (terytorialny, klasowy) dóbr kulturalnych. Narastanie procesów urbanizacyjnych, spowodowanych gwałtownym przyrostem populacji, przyczyniły się do upowszechniania się miejskiego, a nawet wielkomiejskiego, stylu życia, co z kolei stwarzało zapotrzebowanie na upowszechnienie dostępu do sztuki i kultury oraz wytworzenie nowych potrzeb w tej sferze. W Stanach Zjednoczonych, a także krajach Europy Zachodniej tendencje te były już dalece zaawansowane.
Polska, zapóźniona wobec innych państw o około dwie dekady, w tym samym czasie również przeszła pierwszy próg umasowienia2. W kraju lata dwudzieste XX wieku to przede wszystkim przeżywanie radości z odzyskania niepodległego państwa, przejawiające się wysoką aktywnością polityczną dużej części społeczeństwa3. W kręgach artystycznych zjawisko to odzwierciedliło się we wspólnym, dla większości twórców, przekonaniu o
1 J. Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2001, s. 7.
2 S. Żółkiewski, Kultura literacka – Warunki modernizacji i początki umasowienia typu kultury literackiej w Polsce, [w:] Literatura polska 1918–1975, red. idem, A. Brodzka, H. Zaworska, Warszawa 1991, t. 1, s. 10–11.
3 Ibidem.
potrzebie stworzenia nowej sztuki i kultury, odpowiadających odmiennym od dziewiętnastowiecznych aspiracjom społecznym, mogących sprostać szybkim zmianom w świecie. Postulowano uwolnienie artysty od powinności poruszania tematów patriotyczno–obywatelskich oraz większą otwartość na inspiracje płynące z innych krajów Europy. Powszechne odczucie odrębności było wzmacniane przekonaniem, iż po I wojnie światowej, w dobie coraz bardziej intensyfikującego się życia, zmianie uległ sam człowiek oraz jego podmiotowość, a to z kolei pociągało za sobą konieczność rewizji dotychczasowych wzorców i hierarchii wartości4. W konsekwencji nastąpiła erupcja wszelkiego rodzaju programów i manifestów (szczególnie w latach 1918–1927), proklamujących nowe kierunki tworzenia i sposoby ekspresji.
Konstytuowały się różnego rodzaju grupy artystyczne, proponujące publiczności czytelniczej cały wachlarz tematów i poetyk: od tradycyjnych – kontynuujących w pewnych aspektach motywy i tendencje młodopolskie – po awangardowe, nawiązujące do nurtów ukształtowanych już w literaturze Europy Zachodniej (ekspresjonizm, futuryzm)5. Następstwem tych tendencji był rozpad jedności formacyjnej sztuki – nie sposób wskazać jednoznacznej dominanty estetycznej, filozoficznej czy aksjologicznej w zjawiskach kulturowych dwudziestolecia międzywojennego6.
W tym pełnym nadziei okresie oświecenie, którego jednym z wyznaczników była krytyczna postawa wobec urbanizacji, wspierana sentymentalnymi postulatami powrotu do natury, nie znalazło uznania jako źródło inspiracji w oczach ówczesnych artystów. Pod koniec lat dwudziestych znajdujemy nieliczne przykłady prób wykorzystania cech osiemnastowiecznej prozy (z jej tendencją do konstruowania bohaterów–typów, piętrzenia dużej ilości niezwykłych przygód oraz przerywania głównej narracji różnego rodzaju dygresjami) do przedstawienia współczesnej tematyki. Takie właściwości wykazują powieści Stanisława Ignacego Witkiewicza (1885–1939) Pożegnanie jesieni (1927), Nienasycenie (1930) oraz zbiór opowiadań Aleksandra Wata (1900–1967) Bezrobotny Lucyfer (1927), stanowiący dwudziestowieczną
4 W. Maciąg, Nasz wiek XX. Przewodnie idee literatury polskiej 1918–1980, Wrocław 1992, s.
6–7.
5 J. Kwiatkowski, op. cit., s. 9.
6 A. Nasiłowska, Trzydziestolecie 1914–1944, Warszawa 1995, s. 7.
wersję powiastki filozoficznej w stylu wolterowskim7.
Zmianę nastawienia wobec tradycji oświeceniowej obserwujemy w następnej dekadzie, charakteryzującej się mniej optymistycznymi nastrojami społecznymi. Wtedy to, po początkowej radości z odzyskania niepodległości, nastąpił czas konfrontacji oczekiwań wobec wymarzonej suwerennej Polski z rzeczywistością. A ówczesne realia lat trzydziestych XX wieku kształtował powszechny kryzys ekonomiczny, narodziny i rozwój ideologii totalitarnych, poważne różnice materialne, pogłębiające rozwarstwienie klasowe społeczeństwa oraz coraz wyraźniejsze konflikty na polskiej scenie politycznej.
Te zjawiska spowodowały wypieranie radosnej atmosfery, obecnej w sztuce poprzedniego dziesięciolecia, przez pragmatyczny krytycyzm eksplorujący głównie tematykę społeczną i psychologiczną. W tej sytuacji swój renesans przeżywała satyra polityczna i pamflet, którego dobry przykład znajdujemy w Karierze Nikodema Dyzmy (1932) Tadeusza Dołęgi–Mostowicza (1898–
1939)8. Jednakże wszystkie te tendencje miały charakter “podskórny”, bardzo subtelny, wynikały z doraźnych potrzeb społecznych. Postawa ówczesnych artystów wykazuje pewne zbieżności z tymi, jakie prezentowali twórcy stanisławowskiego okresu oświecenia: skłonność do szybkiego komentowania zdarzeń życia politycznego i społecznego, sięganie po krytyczne w swym charakterze gatunki. Jednakże nie znajdujemy w nich przejawów zainteresowania spuścizną Jonathana Swifta.
Agresja Niemiec hitlerowskich na Polskę 1 września 1939 roku rozpoczęła drugą wojnę światową. Oznaczało to także początek kilkuletniej, wyniszczającej okupacji kraju, w której od 17 września III Rzeszy sekundował Związek Radziecki. Najeźdźcy zlikwidowali wszelkie pozostałości po państwie polskim. Każda działalność oświatowa czy kulturalna była zabroniona, a społeczeństwo miało ulec germanizacji9. ZSRR wybrał taktykę
7 S. Kukurowski, Inspiracje oświeceniowe w literaturze polskiej lat 1918–1981, Wrocław 1995, s. 28.
8 Ibidem, s. 36; J. Kwiatkowski, op. cit., s. 143–150, 283.
9 Pewnym wyjątkiem był status Generalnej Guberni, obejmującej centralne ziemie Polski.
Polityka, jaką stosowali hitlerowcy wobec ludności tego terytorium, była pochodną ogólnych założeń planu germanizacyjnego. Jednakże ze względu na to, iż Generalna Gubernia miała być dostarczycielem surowców, produktów żywnościowych oraz taniej siły roboczej dla III Rzeszy, zezwolono na elementarne zawodowe kształcenie Polaków, by mogli pracować na potrzeby okupantów. (A. Czubiński, W. Olszewski, Historia powszechna 1939–1994, Poznań 1997, s. 11–20.)
uprawomocnienia aneksji wschodnich ziem Rzeczpospolitej – ujmowaniem się za interesami ludu ukraińskiego i białoruskiego, uciskanych przez polskie władze. Następnie przeprowadzono na tych ziemiach “wybory”, których wynik legitymował wcielenie zagarniętych terytoriów do Związku Radzieckiego i stopniową ich sowietyzację10. Wschodni okupant nie przykładał tak dużej wagi do zniszczenia polskiej kultury i nauki jak III Rzesza, choć rozwinął swoje własne mechanizmy terroru, represji i eksterminacji nie mniej okrutne od metod niemieckich. Wobec agresywnej polityki germanizacyjnej i represji radzieckich polskie życie umysłowo–kulturalne trwało w podziemiu.
Warszawa stała się konglomeratem prywatnych salonów, towarzystw, tajnych
“kompletów” uniwersyteckich. Funkcjonowały ukryte drukarnie i wydawnictwa wydające niezależną prasę, dzieła literackie. Piśmiennictwo okresu okupacji niejako naturalnie uprzywilejowało lirykę wskrzeszającą tropikę tyrtejską. Tradycją, stanowiącą skarbnicę inspiracji, motywów i odniesień stał się ponownie romantyzm, a dzieła tego okresu cieszyły się dużą popularnością wśród publiczności czytelniczej11. Na szeroką skalę uprawiano poezję okolicznościową, różnego rodzaju parafrazy dawnych utworów adaptujące ich przesłanie do potrzeb okresu wojennego. W tym szczególnym czasie poeci chętnie sięgali po retoryczne gatunki (oda, elegia, hymn) mocno związane z kulturą oświecenia12. Wybór ten pewnie był motywowanym szczególnym ukształtowaniem w nich podmiotu, który prawie zawsze był stylizowany na mówcę, a więc dysponował dużym potencjałem impresywnym.
Proza odgrywała mniejszą rolę, z racji braku możliwości wydawania dłuższych tekstów. Te powstające podczas wojny utwory z reguły wydawano dopiero po wojnie. Pod okupacją radziecką ukazywały się tendencyjne powieści w języku polskim, propagujące politykę i idee ZSRR13.
Zakończenie II wojny światowej stanowiło dla Polski wyzwolenie kraju spod władzy okupanta niemieckiego i dostanie się w strefę wpływów Związku Radzieckiego. Sowietyzacja kraju była przeprowadzana stopniowo i zwieńczona w 1952 roku nową konstytucją i zmianą nazwy państwa na Polską Rzeczpospolitą Ludową. W dziedzinie kultury również wprowadzano odgórne
10 A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, Warszawa 1998, s. 22–23.
11 J. Święch, Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 1997, s. 65, 103.
12 S. Kukurowski, op. cit., s. 79.
13 J. Święch, op. cit., s. 176.