Mowa nienawiści…

Mowa nienawiści (angielskie: hate speech) oznacza negatywne emocjonalne wypowiedzi, powstałe ze względu na domniemaną lub faktyczną przynależność do danej grupy, tworzone na podstawie uprzedzeń.¹⁶⁶ Stanowi ona narzędzie rozpowszechniania antyspołecznych uprzedzeń, stereotypów i dyskryminacji ze względu na rozmaite cechy, takie jak: rasa (rasizm), pochodzenie etniczne (ksenofobia), narodowość (szowinizm), płeć (seksizm), tożsamość płciowa (trans fobia), orientacja psychoseksualna (homofonia, heterofobia), wiek (ageism, adultyzm) oraz światopogląd religijny (antysemityzm, chrstianofobia, islamofobia)¹⁶⁷. Między tymi zjawiskami mogą jednak zachodzić różnorakie oddziaływania. Religia może być zarówno źródłem, jak też ofiarą mowy nienawiści¹⁶⁸.

Problematyka mowy nienawiści stała się przedmiotem wieloaspektowych badań porównawczych, nawiązujących do tradycji i doświadczeń poszczególnych państw oraz społeczeństw, przy czym szczególny nacisk kładzie się na jej rozprzestrzenianie za pomocą nowoczesnych technologii informacyjnych, a zwłaszcza Internetu¹⁶⁹. Chodzi tu bowiem o istotny aspekt cyberprzestępczości¹⁷⁰.

163 Zob. D. Everett, Xenophobia, Civil Society and South Africa, “Politikon” 2011, vol. 38, nr 1, s. 5.

164 Zob. Racial and ethnic minorities, immigration and the role of trade unions in combating discrimination and xenophobia, in encouraging participation and in securing social inclusion and citizenship RITU, Publication Office, Luxembourg 2007, s. 24.

165 Zob. Q. Schiermeier, U. Gitschel, German scientists pledge to fight growing xenophobia, “Nature”, 2000, vol.406, nr 6796, s. 553.

166 Zob. A. Brindle, The language of hate : a corpus linguistic analysis of white supremacist language, Routledge, New York-London 2016, s. 21.

167 Zob. Mowa nienawiści, https://pl.wikipedia.org/wiki/Mowa_nienawi%C5%9Bci, data dostępu:

17.02.2019.

168 Zob. R. Moon, Putting faith in hate: when religion is the source or target of hate speech, Cambridge University Press, Cambridge 2018, s. 31.

169 Zob. T. Keipi, Online hate and harmful content : cross-national perspectives, Routledge, New York 2017, s. 42.

170 Zob. D. Keats Citron, Hate Crimes in Cyberspace, Harvard University Press, Cambridge 2014, s. 36.

W kontekście mowy nienawiści stawiane było fundamentalne pytanie: czy jest ona legitymowanym składnikiem wolności słowa?¹⁷¹ Zastanawiano się też nad tym, jak powinna wyglądać równowaga w obszarze: wolność słowa – mowa nienawiści – niedyskryminacja¹⁷². Podejmowano też problem, kto w liberalnym społeczeństwie demokratycznym ma prawo do określania granic wolności słowa¹⁷³. Wskazywano, że odpowiedź na te pytania nie jest łatwa, bo mowa nienawiści przyjmuje różne oblicza, a tym samym uwzględnia elementy o zróżnicowanej charakterystyce prawnej¹⁷⁴. Leży to u podłoża zróżnicowanego podejścia systemów prawnych i sądów w różnych krajach do mowy nienawiści – od eksponowania postawy liberalnej po sięganie po drakońskie sankcje za jej stosowanie¹⁷⁵. Należy ją też postrzegać w szerszym kontekście kształtowania się stosunków narodowościowych, etnicznych i religijnych w poszczególnych społeczeństwach¹⁷⁶.

Mowa nienawiści rozpatrywana jest przy tym nie tylko w kontekście krajowych rozwiązań prawnych, ale też z punktu widzenia prawa międzynarodowego¹⁷⁷. Szczególny kontekst tworzy to postrzeganie mowy nienawiści jako formy podżegania do ludobójstwa¹⁷⁸.

Nie brak poglądów, że choć mowa nienawiści jest jako taka jest zjawiskiem nagannym, to jednak nie powinna być prawnie zakazywana i ścigana. Zwolennicy takiego podejścia argumentują, że publiczna ekspozycja mowy nienawiści umożliwia identyfikację tych, którzy się nią posługują, a to może sprzyjać eliminacji takich osób z życia publicznego. Ponadto umożliwia ona ujawnienie poglądów w sposób otwarty,

171 Zob. A. Brown, Hate speech law: a philosophical examination, Routledge, New York-London 2015, s. 29.

172 Zob. K. Boyle, S. Coliver, S. D’Souza, Striking a balance : hate speech, freedom of expression, and non-discrimination, Article 219, London 1992, s. 34.

173 Zob. D. van Mill, Free Speech and the State An Unprincipled Approach, Palgrave Macmillan, Cham 2017, s. 21.

174 Zob. C. Yong, Does Freedom of Speech Include Hate Speech?, “Res Publica”, 2011, vol.17, nr 4, s. 385.

175 Zob. I. Alam, R.L. Raina, F. Siddiqui, Free vs hate speech on social media: the Indian perspective,

“Journal of Information, Communication and Ethics in Society”, 14 November 2016, vol. 14, nr 4, s. 361.

176 Zob. Hate speech as a freedom of speech, Helsinki Committee for Human Rights in Serbia, Belgrade 1995, s. 12.

177 Zob. J. Rikhof, Hate Speech and International Criminal Law, “Journal of International Criminal Justice”, 2005, vol. 3, nr 5, s. 1129.

178 Zob. S. Fyfe, Tracking Hate Speech Acts as Incitement to Genocide in International Criminal Law,

“Leiden Journal of International Law”, 2017, vol.30, nr 22, s. 526.

a w przeciwnym razie byłyby ona kamuflowane i szukały sposobów innej ekspozycji, a w konsekwencji sprzyjały utrwalaniu się stereotypów¹⁷⁹. Wskazuje się też na pewne paralele pomiędzy mową nienawiści a „mową bezpieczeństwa” (security speech), gdzie argumentem na rzecz ograniczenia wolności słowa jest chęć przeciwstawienia się islamofobii, ze względu na ochronę bezpieczeństwa i chęć przeciwstawienia się terroryzmowi¹⁸⁰.

Rozpowszechnianie się mowy nienawiści wiąże się z rozbudową nowych technologii informacyjnych, a zwłaszcza Internetu¹⁸¹. Przyniosło to niewątpliwy postęp w obszarze komunikowania się masowego i przepływu informacji między ludźmi, ale też przyniosło szereg negatywnych konsekwencji, m.in. związanych z szerzeniem się mowy nienawiści. Mowa nienawiści jest agresywnym rodzajem komunikowania się, ukierunkowanym na podsycanie niechęci wobec określonych grup społecznych drogą m.in. upowszechniania stereotypów¹⁸². Sięgają po nią te grupy, które czują się dyskryminowane czy wyłączone społecznie, które uzasadniają sięganie po mowę nienawiści jako na instrument obronny swych poglądów¹⁸³.

Mowa nienawiści jest zjawiskiem, które polega na używaniu języka w celu rozbudzenia, rozpowszechniania czy usprawiedliwiania nienawiści i dyskryminacji, jak również przemocy wobec konkretnych osób, grup osób, przedstawicieli mniejszości czy jakiegokolwiek innego podmiotu będącego „na celowniku” danej wypowiedzi. Akceptacja mowy nienawiści w wymiarze społecznym prowadzi do utrwalania się stereotypów, uprzedzeń i powodując mniejszą akceptację przedstawicieli grup ‘hejtowanych’ może także prowadzić do tzw. przestępstw z nienawiści. Mowa nienawiści przyjmuje różne formy i dlatego istnieje trudność w jednoznacznym określeniu czym ona dokładnie jest. Mimo iż żadna z wielu

179 Zob. M. Schultzke, The Social Benefits of Protecting Hate Speech and Exposing Sources of Prejudice,

“Res Publica”, 2016, vol. 22, nr 2, s. 227.

180 Zob. R. Floyd, Parallels with the hate speech debate: the pros and cons of criminalising harmful securitising requests, “Review of International Studies”, 2018, vol. 44, nr 1, s. 58.

181 Zob. S. Assimakopoulos, F.H. Beider, S. Millar, Online Hate Speech in the European Union A Discourse-Analytic Perspective, Springer International Publishing, Cham 2017, s. 32.

182 Zob. N. Chetty, S. Alathur, Hate speech review in the context of online social networks, “Aggression and Violent Behavior”, May-June 2018, Vol. 40, s. 111.

183 Zob. U. Mårtensson, Hate Speech and Dialogue in Norway: Muslims ‘Speak Back’, “Journal of Ethnic and Migration Studies”, 04 November 2013, s.19.

powstałych dotychczas definicji tego zjawiska nie jest powszechnie akceptowana i używana, to dosyć często mowę nienawiści rozumie się zgodnie z definicją Rady Europy¹⁸⁴.W myśl tej definicji przez mowę nienawiści rozumie się „wszystkie formy ekspresji, które rozpowszechniają, podżegają, wspierają lub usprawiedliwiają nienawiść rasową, religijną, ksenofobię, antysemityzm lub inne formy nienawiści wynikające z nietolerancji, łącznie z nietolerancją wyrażoną za pomocą agresywnego nacjonalizmu i etnocentryzmu, dyskryminacją i wrogością wobec przedstawicieli mniejszości, imigrantów i osób obcego pochodzenia”¹⁸⁵.

Badacze posługują się też pojęciem „wrogości wobec grup innych” (group-focused enmity) i zauważają, że „inni” mogą zostać wyróżnienie nie tylko ze względu na religię czy pochodzenie (choć dzieje się tak najczęściej) ale i każdą inną cechę, która ich wyróżni. To wyróżnianie grup określonych jako „inne”, „nienormalne” i przypisywanie im gorszego statusu społecznego przyjmuje postać antyimmigranckich postaw, rasizmu, antysemityzmu, postaw anty-muzułmańskich, seksizmu i homofobii oraz innych uprzedzeń¹⁸⁶.

Mowa nienawiści cechuje się brakiem tolerancji wobec odmienności, propagowaniem stereotypów, poniżającym traktowaniem innych mającym często podłoże rasistowskie czy ksenofobiczne. Dlatego też mowa nienawiści może być i często w praktyce jest pierwszym etapem przestępczego działania (eskalacji nienawiści w postaci aktów przemocy, nawoływania do popełnienia przestępstwa itp.).

Przybiera ona rozmaite formy, zarówno poprzez publiczne nawoływanie do nienawiści bądź przemocy, skierowanej przeciwko osobom ze względu na posiadaną przez nie cechę (taką jak: płeć, rasę, narodowość, orientacja seksualna, niepełnosprawność itp.), albo też przez publiczne rozpowszechnianie informacji, tekstów, obraźliwych bądź upokarzających obrazów/materiałów na temat danej osoby itp. W kontekście coraz powszechniejszego zjawiska, jakim jest mowa nienawiści, zwraca się szczególną uwagę na jej rozwój w środkach masowego przekazu – Internecie, mediach, życiu publicznym

184 Zob. Czym jest mowa nienawiści, https://uprzedzuprzedzenia.org/czym-mowa-nienawisci/, data dostępu: 17.02.2019.

185 Zalecenie R (97) 20 Komitetu Ministrów Rady Europy nt. mowy nienawiści.

186 Zob. Nietolerancja, uprzedzenia i dyskryminacja. Raport nt. Europy, Friedrich-Ebert-Stiftung Forum Berlin,http://www.mowanienawisci.info/post/nietolerancja-uprzedzenia-i-dyskryminacja-raport-nt -europy/, data dostępu: 17.02.2019.

oraz szeroko pojętej cyberprzestrzeni. Wraz z rozwojem mediów społecznościowych coraz częściej mamy do czynienia z osobami posługującymi się mową nienawiści, które korzystając z pozornej anonimowości, pozwalają sobie na nienawistną retorykę i przyczyniają się do zwiększenia negatywnych postaw oraz zakorzeniania stereotypów w stosunku do pewnych grup społecznych. Mowa nienawiści nie powinna być mylona z fałszywie pojmowaną wolnością słowa i prawem do wyrażania własnych opinii¹⁸⁷.

Wśród uzasadnień dla penalizowania mowy nienawiści podkreśla się to, że podważa ona zasadniczą wartość, jaką jest godność człowieka¹⁸⁸. Wskazuje się też, że niejednokrotnie mowa nienawiści związana jest z podżeganiem do terroryzmu¹⁸⁹. Są jednak tacy, którzy przeciwstawiają się wprowadzeniem zakazu mowy nienawiści do norm międzynarodowego prawa publicznego. Wskazują oni m.in. na to, że takiego zakazu nie przewiduje Powszechna Deklaracja Praw Człowieka¹⁹⁰.

Zagadnienie potraktowania mowy nienawiści stanowi istotne wyzwanie dla demokracji liberalnej¹⁹¹ i przynosi różne modele rozwiązań we współczesnych systemach politycznych¹⁹². Można tu odnotować, w ujęciu porównawczym, zróżnicowane podejście Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych, który dopuszcza w ramach wolności słowa wypowiedzi nienawistne z powodów rasowych, co oznacza zasadniczo inne podejście niż to, które reprezentuje Europejski Trybunał Praw Człowieka, nakładający ograniczenia na mowę nienawiści¹⁹³. Orzecznictwo Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych uznaje penalizowanie mowy nienawiści przez prawo stanowe i lokalne za naruszenie konstytucyjnej klauzuli wolności słowa¹⁹⁴.

187 http://rownowazni.uw.edu.pl/mowa-nienawisci/, data dostępu: 17.02.2019.

188 Zob. R. Simpson, Dignity, Harm, and Hate Speech, “Law and Philosophy”, 2013, vol. 32, nr 6, s. 724.

189 Por. Incitment to Terrorism, red. A.F. Belefsky, R.L. Blank, Brill Nijhoff, Leiden-Boston 2018.

190 Zob. J. Mchangana, The Problem with Hate Speech Law, “The Review of Faith & International Affairs”, 02 January 2015, vol.13, nr 1, s. 77.

191 Zob. I. Cram, Coercing Communities or Promoting Civilised Discourse? Funeral Protests and Comparative Hate Speech Jurisprudence, “Human Rights Law Review”, 2012, vol. 12, nr 3, s. 457.

192 Zob. I. Harve, J. Weinstein, Extreme Speech and Democracy, Oxford University Press, Oxford 2009, s. 43.

193 Zob. E. Bleich, Freedom of Expression versus Racist Hate Speech: Explaining Differences Between High Court Regulations in the USA and Europe, “Journal of Ethnic and Migration Studies”, 04 November 2013, s. 17.

194 Zob. E. Heinze, Hate speech and the normative foundations of regulation, “International Journal of Law in Context”, 2013, vol. 9, nr 4, s. 614.