Naśladownictwo, konformizm, uległość

O ile perswazja jest oddziaływaniem skierowanym na zmianę postaw i przekonań, o tyle wpływ społeczny oznacza oddziaływanie zorientowane bezpośrednio na zmianę zachowania człowieka w wyniku presji grupy lub jednostki.109

Wpływ społeczny to proces, w wyniku którego dochodzi do zmiany zachowania, opinii lub uczuć człowieka wskutek tego, co robią, myślą lub czują inni ludzie. Zgodnie z powyższą definicją, warunkiem wpływu nie jest ani uświadomienie sobie przez jednostkę zachodzących w niej zmian (wiele z nich odbywa się poza progiem świadomości), ani intencjonalność oddziaływań innych (wiele oddziaływań ma charakter niezamierzony przez sprawcę).110

Do przypadków wpływu społecznego zaliczamy: naśladownictwo, czyli kopiowanie cudzych zachowań we własnym działaniu, konformizm, czyli uleganie rzeczywistemu lub tylko wyobrażonemu naciskowi ze strony innych ludzi stanowiących większość w danej sytuacji oraz posłuszeństwo wobec autorytetu, czyli podporządkowywanie się poleceniom bądź sugestiom ludzi mających władzę czy autorytet 111

.

Naśladownictwo przebiega w dużym stopniu na podstawie prostego, automatycznego procesu

przejmowania cudzych reakcji behawioralnych. Liczne badania wskazują, że osoby przebywające razem, wykonujące wspólnie jakąś czynność zaczynają wykonywać podobne ruchy (ziewanie, pocieranie twarzy). Nie tylko przejmujemy cudze reakcje behawioralne, ale także poddajemy się emocjom. Zarażanie się cudzymi reakcjami behawioralnymi lub emocjonalnymi odbywa się przy tym bez żadnej intencji, a nawet świadomości jego występowania, choć ma ważne konsekwencje. Osoba, która wykonuje podobne ruchy jest bardziej lubiana, a kontakt z nią uważany jest za przyjemniejszy, choć nie robi ona niczego takiego, co zewnętrzny obserwator uważałby za sympatyczniejsze. Naśladownictwo jest

109 W. Wosińska, op. cit. s. 212.

110 B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi, op. cit. 111

55

swoistym „klejem społecznym" ułatwiającym empatyczne porozumienie z innymi, a nawet powstawanie sympatii¹¹².

Konformizm oznacza zmianę zachowania jednostki bez zmiany jej przekonań wskutek

presji stworzonej przez zachowanie innych osób. Presja prowadząca do konformizmu może mieć charakter realny lub wyobrażony113

. Prawdopodobieństwo dostosowania swojej opinii do większości wzrasta w sytuacji jednomyślności opinii większości. Jeśli człowiek spotka chociaż jednego sprzymierzeńca, który podziela jego stanowisko, jest o wiele mniej skłonny dostosować się do opinii większości. Osoby, które w ogóle mają o sobie niskie mniemanie, znacznie łatwiej ulegają naciskowi grupy niż osoby o wysokiej samoocenie. Ponadto, w danej sytuacji można wpływać na samoocenę dotyczącą określonego zadania. Tak więc osoby, którym uprzednio umożliwiano odniesienie sukcesów w zadaniu polegającym np. na oszacowaniu długości odcinka, są daleko mniej skłonne do konformizmu niż osoby, które nie miały takiego przygotowania. Na tej samej zasadzie, jeśli ktoś jest przekonany, że ma niewielkie zdolności do wykonania otrzymanego zadania lub że nie ma ich wcale, to jego skłonność do konformizmu wzrasta.

Z drugiej strony skłonność do konformizmu zależy od składu grupy wywierającej nacisk na jednostkę. Grupa skuteczniej skłania do konformizmu, jeśli: 1) składa się ze specjalistów, 2) jej członkowie (indywidualnie lub zbiorowo) są dla danej jednostki osobami znaczącymi, lub 3) członkowie grupy (indywidualnie lub zbiorowo) są pod pewnym względem podobni do tej jednostki.¹¹⁴

Możemy wyróżnić dwa mechanizmy wywierania wpływu na zachowania konformistyczne: normatywny oraz informacyjny. Istotnym mechanizmem wywierania wpływu jest przestrzeganie przez jednostkę norm społecznych. Jeśli jednostka zachowuje się zgodnie z normą społeczną wyznawaną przez grupę odniesienia, to mówimy o wpływie normatywnym. Wiele norm grupowych ma jednak ukryty, niewypowiedziany jasno charakter i jednomyślne zachowanie innych jest dla jednostki ważnym wskaźnikiem istnienia i treści norm. Jednostki łamiące normę narażają się na odrzucenie społeczne - śmieszność, potępienie, złą opinię, agresję czy wykluczenie z grupy. Upodobnienie własnego zachowania do tego, co

112 T.L. Chartrand, J.A Bargh., The Chameleon effect: The perception-behavior

link and social interaction. “Journal of Personality and Social Psychology” 76, 1999, s. 893-910.

113 W. Wosińska, op.cit. 114

56

robią inni, pozwala uniknąć nieprzyjemności i to motywuje ludzi do zewnętrznego konformizmu - upodabniania się do innych pomimo odmienności własnego, lecz nieujawnianego, zdania. Jednak nikt nie lubi myśleć o sobie jako o uległym przedmiocie cudzych oddziaływań i dlatego konformizm zewnętrzny łatwo przeradza się w konformizm wewnętrzny - kiedy to podporządkowujemy swoje zachowanie naciskowi innych, ponieważ uważamy, że mają rację. To właśnie przekonanie, że inni mają rację, jest podstawą informacyjnego wpływu większości, drugiego mechanizmu prowadzącego do konformizmu. Tak więc wpływ informacyjny opiera się na dążeniu człowieka do tego, by mieć słuszność, podczas gdy wpływ normatywny na dążeniu do tego, by być lubianym i akceptowanym przez innych.

Wpływ normatywny oparty jest na pragnieniu zyskania przez jednostkę społecznej akceptacji i prowadzi do spełnienia oczekiwań innych ludzi. Wpływ informacyjny wyrasta z dążenia do posiadania racji, sprowadza się do akceptowania dowodów o społecznej rzeczywistości dostarczonych przez innych ludzi¹¹⁵

O ile wpływ informacyjny można określić jako wpływ sterowany potrzebą podmiotu, by mieć rację, to wpływ normatywny może być określony jako ukierunkowany jego chęcią posiadania przyjaciół.116

Jeśli grupa nakazuje jednostce zachowywać się w określony sposób, to autorytet powoduje podporządkowanie się poprzez wydawanie poleceń. Posłuszeństwo i lojalność to cechy wysoko cenione w większości kultur – tak w historii, jak i dziś. Czy jednak posłuszeństwo zawsze jest pożądane? Przykłady systemów totalitarnych pokazują, że nie. Gdzie są granice, do jakich posuwa się przeciętny człowiek w swoim posłuszeństwie? Jakie są powody lojalności wobec tych, którzy zachowują się tak, że lojalność wobec nich przestaje być cnotą?

W większości społeczeństw jednostki uczone są konieczności podporządkowania się autorytetowi. W badaniach przeprowadzonych przez Holfinga 22% pielęgniarek było gotowych podać pacjentowi dawkę leku grożącą śmiercią i to na polecenie wydane przez nieznanego

115 W. Wosińska, op. cit.s. 222 116 Ibidem.

57

pielęgniarkom lekarza. W dodatku polecenie lekarz wydał przez telefon.117

Jeszcze bardziej bezwzględne posłuszeństwo obowiązuje w instytucjach o charakterze militarnym. W eksperymencie przeprowadzonym podczas symulowania niezwykle trudnych warunków lotu, kapitan, na prośbę eksperymentatora, popełniał oczywisty błąd. Gdyby sytuacja nie była symulowana, w wyniku posłuszeństwa wobec autorytetu, 25% samolotów pasażerskich rozbiłaby się.118

W celu zwiększenia przewagi autorytetu w instytucjach militarnych, zwiększa się różnicę statusów. Szczególne przypadki poniżania rekrutów przez przełożonych prowadzą do zatracania u rekrutów poczucia indywidualności, a to sprzyja posłuszeństwu.

Ślepe posłuszeństwo wobec autorytetu jest częstym wytłumaczeniem osób, które dokonały okrucieństwa. Przekazywanie przez autorytet wykonawstwa okrutnych czynów osobom stojącym niżej w hierarchii władzy nazywamy autoryzacją.119

Przeciwieństwem konformizmu i ślepego posłuszeństwa jest opór. Opór wobec nacisków, które postrzegamy jako zagrażające naszej wolności nazywa się psychologiczną reaktancją lub efektem bumerangu¹²⁰.