Nagrania dźwiękowe

Nagraniami dźwiękowymi (fonogramami) określa się utrwalone na nośnikach dźwięku takich jak płyty, taśmy magnetofonowe lub inne, zapisy informacji powstałe w wyniku działalności jednego twórcy, który odnosi się do określonego zjawiska, wydarzenia lub osoby.

W archiwach gromadzona jest dokumentacja audialna (dźwiękowa)⁵⁰. Są to zbiory nagrań

wykonanych na nośnikach dźwięku, na których utrwalono informację o znaczeniu

historycznym, społecznym, kulturalnym i naukowym⁵¹.

Nie ma potrzeby omawiania w tym miejscu historii zapisu dźwięku⁵², gdyż celem

pracy jest zwrócenie uwagi na sprawy ochrony i zabezpieczania materiałów archiwalnych – także materiałów audiowizualnych. O sposobach gromadzenia tejże dokumentacji traktuje

stosowna literatura⁵³.

Przed II wojną światową nie gromadzono jeszcze w archiwach państwowych żadnych nagrań. Sytuacja zmieniła się odkąd w 1955 r. powołano do życia Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie, przekształcone w 2008 r. w Narodowe Archiwum Cyfrowe. Tam znajdują się największe zbiory dokumentacji audiowizualnej. Ale znaczne zbiory znajdują się

48

Zob. T. Kozielec, Papiery stosowane do celów fotograficznych w XIX wieku, „Przegląd Papierniczy” 2011, t. 67, nr 12, s. 744-746.

49 Zob. A. Michaś, A. Helman-Ważny, Warsztaty w Krakowie, 9-11 maja, 2002, Zabezpieczenie,

przechowy-wanie i konserwacja materiałów fotograficznych, „BIKDS” 2002, nr 13.

50

H. Karczowa, Rozwój form kancelaryjnych i współczesne rodzaje dokumentów archiwalnych: dokumentacja

wizualna i audialna (fotografie, filmy, nagrania), Toruń 1979; K. Pątek, Dokumentacja audiowizualna i mikrofilmowanie w archiwach państwowych, „Teki Archiwalne, Seria Nowa” 2000, t. 4 (26), s. 243-257.

51 Metodyka pracy archiwalnej, red. S. Nawrocki, S. Sierpowski, Poznań 2004, s. 207.

52

Zob. K. Janczewska-Sołomko, Zachować dźwięk. Katalog wystawy w Bibliotece Narodowej, Warszawa 2000; M. Kominek, Zaczęło się od fonografu...,

53 B. Kubiczek, Sposoby gromadzenia dokumentacji audiowizualnej w krajach zachodnich, „Archeion” 1983, t. 76, s. 171-182; tejże, Z problematyki gromadzenia dokumentacji audiowizualnej w Polsce, tamże 1981, t. 72, s. 51-66.

także w archiwach państwowych w: Gdańsku, Kielcach, Krakowie, Łodzi, Opolu, Poznaniu, Szczecinie oraz we Wrocławiu.

Rozporządzenie w sprawie państwowego zasobu archiwalnego z 19 lutego 1957 r.

obligo-wało do zabezpieczania takiej dokumentacji⁵⁴. Przepisy nie rozgraniczały wyraźnie

kompe-tencji zakresu gromadzenia materiałów archiwalnych w placówkach archiwalnych, muzealnych i bibliotecznych, toteż nagrania dźwiękowe gromadzono w tych właśnie instytucjach.

Głównym zadaniem Archiwum Dokumentacji Mechanicznej miało być zabezpieczanie i archiwizacja fotografii, filmów i nagrań. Jednakże wydane akty prawne oraz inne decyzje i działania organizacyjne nie określiły dokładnego charakteru oraz zakresu kompetencji tej

placówki. Wywoływało to niekiedy sytuacje konfliktowe, gdy chodzi o gromadzenie materiałów audiowizualnych, ponieważ część przepisów nakazywała przejęcie materiałów

przez ADM, inne zaś obligowały do przejęcia nagrań ADM oraz archiwa wojewódzkie⁵⁵.

Niestety, praktycznie do lat 90. XX w. zarówno archiwum centralne jak i archiwa państwowe w terenie miały poważne problemy z zapewnieniem odpowiednich warunków przechowywania tejże dokumentacji. Ani magazyny archiwalne, ani też regały nie były optymalnie przystosowane do długotrwałego przechowywania dokumentacji audiowizualnej. Zdawano sobie sprawę, iż wiele materiałów gromadzono poza archiwami państwowymi i bez

porozumienia z nimi⁵⁶.

W latach 60. XX w. czyniono starania, by należycie rozwiązać podstawowe zagadnienia, związane z zabezpieczeniem materiałów audiowizualnych. Starano się powierzyć zasób instytucjom wytwarzającym te materiały, oraz uregulować zakres gromadzenia przez archiwa, biblioteki i muzea, a także określić zakres nadzoru państwowej służby archiwalnej nad archiwaliami znajdującymi się w instytucjach. W 1970 r. przy ADM powołano zespół, którego zadaniem było ustalenie pojęcia materiałów audiowizualnych, zasad ich gromadzenia oraz kryteriów oceny. Efektem było określenie nadzorowanych przez archiwa instytucji, wytwarzających i gromadzących taką dokumentację. Rozważano wciąż, by powierzyć na stałe zadanie przechowywani materiałów audiowizualnych instytucjom, które je wytwarzały i gromadziły. Decyzją Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych powołano specjalistyczne archiwum m.in. przy Komitecie ds. Radia i Telewizji. Instytucję tę zobowiązano do zorganizowania archiwum zakładowego, które zapewniałoby na tyle dobre warunki dla

54 B. Kubiczek, Z problematyki gromadzenia..., s. 52.

55 Różne kompetencje określał np. § 3 statutu ADM z 15.05.1956 roku oraz Zarządzenie NDAP

z dn. 3 czerwca 1960 r. w sprawie przekazywania materiałów fono-fotograficznych.

56

materiałów archiwalnych, aby możliwe było powierzenie mu zadania przechowywania zasobów na czas nieokreślony. Równocześnie ustalono, że archiwa państwowe nadal miały sprawować nadzór nad takimi archiwami zakładowymi.

Materiały fonograficzne, które przekazywano do archiwów państwowych, wytwarzane były zarówno przez instytucje jak i przez osoby prywatne. Najwięcej powstawało ich w insty-tucjach, których zadaniem jest wytwarzanie tego rodzaju materiałów dla celów

informacyjno-dokumentacyjnych oraz popularyzacji kultury i nauki⁵⁷. Są to więc: Polskie Radio S.A. oraz

Telewizja Polska S.A. wraz z podległymi im lokalnymi rozgłośniami i ośrodkami

telewizyjnymi⁵⁸. Prócz tego wytwarzane są w: instytucjach naukowych lub innych

jednostkach organizacyjnych o charakterze naukowym dla celów badawczych; w szkołach dla celów dydaktycznych; w organizacjach, stowarzyszeniach i związkach dla celów

upowszechnienia oświaty, kultury i sztuki oraz udokumentowania własnej działalności⁵⁹.

Ponadto nagrania powstają w urzędach, instytucjach i przedsiębiorstwach jako materiał szkoleniowy, propagandowy, uzupełniający lub pomocniczy do akt bądź innego rodzaju

dokumentacji⁶⁰. Wytwórcą nagrań są ponadto przedsiębiorstwa zajmujące się ich produkcją

dla celów komercyjnych.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dn. 22 maja 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu gromadzenia, ewidencjonowania, kwalifikowania,

klasyfikacji oraz udostępniania materiałów archiwalnych tworzących zasób jednostek publicznej radiofonii i telewizji⁶¹ określiło, iż jednostki publicznej radiofonii i telewizji

tworzą dokumentację programową i dokumentację zarządzania. Pierwszą grupę materiałów stanowią: zapisy dźwiękowe, obrazowe lub dźwiękowo-obrazowe, powstałe w wyniku działalności tych jednostek, bądź pozyskane w drodze zakupu, darowizny lub wymiany; dokumenty odnoszące się do tworzenia lub pozyskiwania tych zapisów zwane dokumentacją

działalności programowej⁶².

Nagrania dźwiękowe, które obecnie trafiają i w najbliższym czasie trafiać będą do archiwów, powstały na różnego rodzaju nośnikach (analogowych lub cyfrowych): taśmach

57 H. Karczowa, Z problemów oceny..., s. 93.

58 Zob. Ustawa z dn. 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz. U., 1993, nr 7, poz. 34).

59

H. Karczowa, Z problemów oceny..., s. 93.

60 Tamże.

61 Dz. U., 2006, Nr 98, poz. 680.

62 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dn. 22.06.2006 roku w sprawie szczegółowych zasad..., § 2 pkt. 1.

magnetycznych, płytach CD⁶³ lub DVD, a także na serwerach czy urządzeniach z pamięcią

przenośną (np. pod postacią plików muzycznych mp3, mp4)⁶⁴.

Nagrania dźwiękowe, które znajdują się w fonotekach archiwów państwowych znajdują się na rozmaitych nośnikach. Są to: wałki fonograficzne, płyty gramofonowe (standardowe: 78 obr/min, średnica ok. 30 cm, czas odtwarzania ok. 4 min; długogrające: 33 i 1/3 obr/min,

średnica ok. 30 cm, czas odtwarzania ok. 20 min na jednej stronie; długogrające: 45 obr/min, średnica ok. 17,5 cm, czas odtwarzania ok. 10 min.); taśmy magnetyczne (nagrania szpulowe,

nagrania kasetowe); płyty CD/DVD⁶⁵. Taśmy magnetofonowe są – jak dotąd – w

zdecydo-wanej większości i to im trzeba poświęcić najwięcej uwagi, aby zapisany dźwięk przetrwał do następnych pokoleń. Tylko kilka archiwów państwowych posiada w swym zasobie płyty gramofonowe.

Znaczne zbiory nagrań dźwiękowych znajdują się w Narodowym Archiwum Cyfrowym oraz Archiwum Akt Nowych. W 2008 r. minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego przekształcił (na wniosek Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, dr Sławomira Radonia) utworzone w 1955 r. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (ADM) w Narodowe

Archiwum Cyfrowe (NAC)⁶⁶. Archiwum to działa od 8 marca 2008 r. i oprócz nowych zadań

(np. archiwizacja dokumentów elektronicznych, digitalizacja) przejęło zakres obowiązków należących niegdyś do ADM. W zbiorach Narodowego Archiwum Cyfrowego znajduje się ponad 15 milionów zdjęć. Fotografie obejmują okres od lat 40. XIX w., aż po czasy

współczesne. Około 2% zbioru to materiały najstarsze – z okresu od 1840 r. do początków II Rzeczpospolitej; około 6% zbioru dokumentuje okres międzywojenny, zaś 3% materiałów

pochodzi z czasów okupacji. Blisko 90% zdjęć to okres PRL. Zbiór Nagrań Dźwiękowych Narodowego Archiwum Cyfrowego liczy ponad 30 tysięcy jednostek z lat 1889-2007. Kolekcję można podzielić na dwie grupy: 1. Sekcja Polska Radia Wolna Europa to ok. 17 000 nagrań, zarejestrowanych w latach 1952-1994; 2. Nagrania różnego pochodzenia - około 5% z nich obejmuje okres do 1939 roku, 10% pochodzi z czasu II wojny światowej, pozostałe 85% to okres PRL. Zbiór tworzą zarówno oryginały jak i kopie nagrań. Sporządzone są na płytach gramofonowych, płytach CD oraz taśmach magnetycznych.

63 Mogą to być różne typy płyt CD: CD-ROM, CD-R, CD-RW.

64

M. Ryguła, Nagrania dźwiękowe w archiwach. Problemy gromadzenia, udostępniania i zabezpieczania, Poznań 2012, s. 49 i n.

65 Zob. J. Iraci, The relative stabilities of optical disc formats, „Restaurator” 2005, nr 26, s. 134-150.

66 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dn. 6 lutego 2008 r. w sprawie zmiany nazwy