prze-kazy normalnie nie posiadają tak wysokiej rangi, jaką nadaje im przywilej pastoralny. Nie zobowiązują również do absolutnej ochro-ny. Obowiązek zachowania w tajemnicy treści rozmów księdza z parafianami czy penitentem, nawet o ściśle religijnym charakterze, posiada znacznie niższy status niż obowiązek zachowania tajemnicy spowiedzi. Przepisy przywileju pastoralnego natomiast przyznają częstokroć ochronę obydwu rodzajom przekazów informacji nieza-leżnie od tego, jak wysoki status przypisuje im sam duchowny190.
3.3. Do kogo należy przywilej
W przypadku przywileju pastoralnego powstaje problem okre-ślenia, do kogo należy przywilej. Problem ten jest unikalny w ame-rykańskim prawie postępowania dowodowego. W innego rodzaju przywilejach bowiem władzę nad nim posiada wyłącznie klient, pacjent czy inna osoba dokonująca poufnego przekazu informacji191. Jeżeli podejmie on decyzję o powołaniu się na niego lub też z niego zrezygnuje, to prawnik, lekarz, psychoterapeuta lub inna osoba bę-dącą odbiorcą poufnych informacji nie ma innej możliwości jak tylko podporządkować się tej decyzji192. W przypadku duchownego jest jednak inaczej. W związku z nakazami jego kościoła może on być silnie zainteresowany, aby poufne przekazy nigdy nie zostały
190 Zob. np. sprawę: People v. Reyes, 144 Misc. 2d 805, 545 N.Y.S.2d 653 (N.Y. Supp. Ct. 1989). Nie uznano w niej za dowód zeznań księdza Schmidta, do którego zgłosił się Edwin Reyes. Reyes wyznał, że wcześniej przetrzymywał grupę zakładników. Ponieważ nadal posiadał broń i nie chciał zgłosić się na policję, ksiądz Schmidt pobiegł do najbliższej komendy policji i opowiedział policjantom o tym zdarzeniu. Zob. J. H. Miller, Silence…, s. 32-35.
191 W przypadku przywileju adwokackiego to zwykle prawnik, a nie jego klient, powołuje się na ten przywilej. Czyni to jednak zawsze w imieniu klienta i zawsze za jego zgodą, choć często jest do zgoda dorozumiana.
192 Podobnie jak w przypadku innych przywilejów dowodowych, ciężar wyka-zania, że przywilej ma zastosowanie, spoczywa na osobie pragnącej się na niego powołać. Skoro jednak zostanie on przyznany, ciężar ten przechodzi na oponenta.
Ponadto należy pamiętać, że przywileje dowodowe są przyznawane jedynie na prośbę właściciela przywileju lub jego reprezentanta. Brak zaś powołania się na przywilej powoduje zrzeczenie się go. Zob. J. H. Feldman, C. S. Reed, Silences in the Storm: Testimonial Privileges in Matrimonial Disputes, “Family Law Quar-terly” 21(1987), s. 194.
ujawnione. Taka sytuacja dotyczy głównie duchownych Kościoła katolickiego i innych kościołów, które w swoim prawie zawierają obowiązek bezwzględnego zachowania tajemnicy spowiedzi. Żąda-nie ujawŻąda-nienia wydaje się naruszać prawo do swobodnego wyzna-wania wiary, które jest zagwarantowane w Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Przedstawienie poniżej przepisów poszczególnych stanów będzie dokonane głównie pod kątem wydobycia tego wła-śnie problemu.
Właściciel przywileju posiada władzę powoływania się na niego i zrzekania się go, odmawiając lub zezwalając sądom na uzyskanie dostępu do poufnych przekazów informacji. W przypadku przywile-ju pastoralnego istotne jest również to, czy decyzje w sprawie przy-wileju obowiązują też drugą stronę relacji, i w jakim stopniu. Przy-znanie przywileju tylko jednej ze stron poufnego przekazu informa-cji (penitentowi lub duchownemu) mogłoby być próbą uniknięcia sytuacji, w której przywilej pastoralny stawałby się regułą
per se. Jednak uprzywilejowanie tylko jednej strony, może naruszać prawo drugiej do swobodnego wyznawania religii, które jest zagwa-rantowane w Pierwszej Poprawce do Konstytucji USA193. Może się bowiem zdarzyć, że penitent i duchowny podjęli odmienne decyzje odnośnie do powołania się na przywilej lub zrzeczenia się go. Ze względu na podejmowane w tej sprawie decyzje można wyróżnić cztery możliwe sytuacje: (1) zarówno duchowny jak i penitent chcieliby zeznawać; (2) duchowny chciałby zeznawać, ale przeciw-ny jest temu penitent; (3) duchowprzeciw-ny jest przeciwprzeciw-ny ujawnieniu, a zgadza się na nie penitent; (4) zarówno duchowny jak i penitent nie zgadzają się na ujawnienie194. Najbardziej problematyczne wydają się sytuacje (2) i (3). Brak zgodności między penitentem a duchow-nym rodzi bowiem pytanie, czyje życzenie wówczas winno być respektowane.
Podejście poszczególnych stanów do tego zagadnienia jest bar-dzo zróżnicowane. Można je uporządkować według wielu kryte-riów195. W niniejszym tekście głównym kryterium podziału będzie to, jak przepisy prawne ustosunkowują się do możliwości zmuszenia
193 Por. J. A. Sippel, dz. cyt., s. 1129.
194 Por. M. H. Mitchell, dz. cyt., s. 755 (przypis 181).
195 Np. według kryterium jednoznaczności określenia, kto jest właścicielem przywileju. M. J. Mazza, dz. cyt., s. 187.
duchownego do ujawnienia tajemnic spowiedzi wbrew jego woli.
Przepisy te można zasadniczo podzielić na dwie grupy. Do pierw-szej grupy należą te przepisy, które nie stawiają duchownego w trudnej sytuacji wyboru. Drugą grupę stanowią rozwiązania, w któ-rych duchowny może być zmuszony do ujawnienia tajemnicy spowiedzi.
W pierwszej grupie znajduje się niewiele stanów. Kilka stanów traktuje przywilej pastoralny raczej jako regułę zdolności do zezna-wania niż jako przywilej, podobnie jak to jest w polskim kodeksie postępowania karnego (zakaz dowodzenia za pomocą określonego dowodu)196. Przepisy prawne tych stanów zabraniają przesłuchania jako świadka duchownego, w odniesieniu do faktów wyjawionych na spowiedzi (w czasie poufnego wyznania)197 lub stwierdzają, że nie zezwala się duchownemu ujawniać poufnych informacji peniten-ta198. W kilku stanach natomiast duchowny posiada przywilej nieza-leżnie od penitenta. Jednakże tylko w dwóch z nich przywilej ten należy tylko i wyłącznie do duchownego199. W stanach tych du-chowny decyduje o powołaniu się na ten przywilej, ale jest oczywi-stym, że gdyby penitent chciałby ujawnić treść spowiedzi, to du-chowny nie może mu tego zabronić200. W sześciu stanach zarówno duchowny, jak i penitent jest właścicielem przywileju, a zatem każ-dy z nich posiada prawo do odmowy ujawnienia poufnych
196 Art. 178 pkt. 2 Kodeksu postępowania karnego (K.p.k.) podaje, że nie wolno przesłuchiwać jako świadka “duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi”. Podobny zakaz istnieje w prawie cywilnym. Art. 261 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego (K.p.c.) stanowi, że “duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi”. Natomiast art. 82 pkt. 3 Kodeksu po-stępowania administracyjnego (K.p.a.) podaje, że świadkami nie mogą być “du-chowni co do faktów objętych tajemnicą spowiedzi”. W procesie karnym zakaz dowodzenia dotyczący duchownego posiada charakter bezwzględny w odróżnieniu od zakazów względnych, gdy dany dowód można przeprowadzić dopiero po zaist-nieniu określonego, przewidzianego prawem warunku. Zob. art. 179 i 180 K.p.k.
Por. T. Grzegorczyk, w: T. Grzegorczyk, J. Tylman, dz. cyt., s. 431-433.
197 Ga. Code Ann. § 24-9-22 (Harrison Supp. 1994); Ind. Code Ann. § 34-1-14 -5 (West Supp. 1994); Mo. Ann. Stat. § 491.060 (West 1996).
198 Mich. Comp. Laws Ann. § 600.2156 (West 1986) (“No minister of the go-spel, or priest of any denomination whatsoever […] shall be allowed to disclose any confessions made to him […]”); Vt. Stat. Ann. tit. 12, § 1607 (1973); Va. Code Ann. § 8.01-400 (Michie 1994); Wyo. Stat. § 1-12-101 (Michie 1997).
199 735 Ill. Comp. Stat. 5/8-803 (West 1992); Md. Code Ann., Cts. & Jud. Proc.
§ 9-111 (1989).
200 Por. J. H. Miller, Silence…, s. 51-52 (zob. przypisy 79, 80).
cji201. Spośród nich stan Kalifornia uznaje wyjątkowo dwa niezależ-ne przywileje: przywilej odnoszący się do penitenta202 i przywilej odnoszący się do duchownego203. W Ohio, z kolei, prawo do odmo-wy złożenia zeznań posiada duchowny jedynie wówczas, gdy ujaw-nienie informacji byłoby naruszeniem “świętego powiernictwa”, czyli także obejmuje ono sakramentalną spowiedź204. W innych sytuacjach natomiast duchowny jest zobowiązany do złożenia ze-znań, jeżeli penitent zgodzi się na ujawnienie205.
We wszystkich wymienionych dotychczas stanach niezależnie od tego, czy duchowny jest właścicielem przywileju czy nie, du-chowny postawiony wobec sytuacji (3) nie będzie zmuszony do ujawniania treści ściśle poufnych wyznań, w tym sakramentalnej spowiedzi. Będzie tak, ponieważ albo prawo całkowicie zabrania domagania się takiego ujawnienia, albo jedynie duchownemu przy-znaje ono możliwość powoływania się na przywilej, albo też nie zważając na decyzje penitenta, prawo przyznaje duchownemu wol-ność w podjęciu decyzji o ujawnieniu. We wszystkie tych stanach ksiądz katolicki nie będzie postawiony przed alternatywą respekto-wania przepisów prawa lub posłuszeństwa prawu kościelnemu.
W sprawach karnych jednakże sytuacja staje się jeszcze bardziej poważna. Stawką jest tutaj bowiem wolność lub nawet życie oskar-żonego. Stąd też odmowa ujawnienia uprzywilejowanych informacji wzbudza tu szereg kontrowersji. Podobnie jak w przedstawionej na początku sprawie z Oregonu, może zaistnieć sytuacja, gdy oskarżo-nemu zależeć będzie nie na ukryciu, ale przeciwnie, na ujawnieniu treści jego rozmów z duchownym. Oskarżony w Stanach Zjedno-czonych posiada bowiem, zagwarantowane przez XIV Poprawkę do Konstytucji USA, prawo do skutecznej obrony i prawo do konfron-tacji świadków zeznających przeciwko niemu. Sądy, uznając zasad-ność istnienia przywilejów dowodowych, zwykle utrzymują jednak, że poufny przekaz informacji musi ustąpić konstytucyjnemu prawu
201 Alabama, Kalifornia, Kolorado, New Jersey, Ohio, Pennsylvania.
202 Cal. Evid. Code § 1033 (West 1995) (“a penitent, whether or not a party has a privilege to refuse to disclose, and to prevent another from disclosing, a peniten-tial communication if he claims the privilege”).
203 Cal. Evid. Code § 1034 (West 1995).
204 Ohio Rev. Code Ann. § 2317.02 (Banks-Baldwin 1996) (“except when the diclosure of information is in violation of the clergyman’s, rabbi’s, priest’s, or minister’s sacred trust”).
205 Tamże.
oskarżonego do efektywnej obrony. Stąd też przyznanie jedynie duchownemu prawa do decydowania o ujawnieniu poufnych treści spowiedzi może doprowadzić, jak się argumentuje, do oskarżeń o jego niezgodność z przepisami Konstytucji USA206.
Problem ten nie wystąpi w przypadku, gdy ostateczną władzę nad przywilejem przyzna się penitentowi. Tego typu rozwiązanie zostało przyjęte w zdecydowanej większości stanów207. Stanowi ono jednak realne zagrożenie dla sakramentalnej posługi pełnionej przez księdza katolickiego. Uzależnia bowiem zachowanie tajemnicy spowiedzi od decyzji penitenta lub nawet jeszcze kogoś innego.
Przepisy tego rodzaju przybierają zasadniczo dwojakiego rodzaju formę. Kilka kodeksów przyznaje przywilej penitentowi, ale zezwa-la duchownemu na powołanie się na ten przywilej w imieniu peni-tenta208. Inne stany natomiast przyznają przywilej penitentowi po-przez zakaz ujawniania po-przez duchownego, jeżeli penitent nie zrzeknie się prawa do przywileju209. W każdym jednak wypadku przepisy te nie chronią duchownego przed wymuszeniem na nim ujawnienia. Należy pamiętać bowiem, że w przypadku odmowy złożenia zeznań duchowny może być oskarżony o obrazę sądu210. Stąd też pojawiają się dość liczne głosy postulujące zmianę stano-wych przepisów prawa tak, by duchowny niezależnie od penitenta miał prawo powołania się na przywilej pastoralny211.
206 Por. K. L. Wallance, Privileged Communications in Sexual Assault Cases:
Rhode Island’s Treatment of Clergyman-Parishioner and Psychotherapist-Patient Communications, “Suffolk University Law Review” 28(1994), s. 440-442.
207 Czyli pozostałe 35 stanów i Dystrykt Kolumbia.
208 Np. Alaska R. Evid. 506; Fla. Stat. Ann. § 90.505 (West 1999). Podział ten podaję za: J. A. Sippel, dz. cyt., s. 1135.
209 Np. Conn. Gen. Stat. Ann. § 52-146b (West 1991); N.Y. Civ. Prac. L. & R.
4505 (McKinnley 1992).
210 Zob. np. Keenan v. Gigante, 47 N.Y.2d 160, 390 N.E.2d 1151, 417 N.Y.S.2d 226, cert. denied, 444 U.S. 887 (1979); Commonwealth v. Kane, 445 N.E.2d 598 (Mass. 1983) (ksiądz uznany winnym obrazy sądu za odmówienie ujawnienia treści spowiedzi po tym, gdy penitent zrzekł się przywileju i wezwał duchownego do złożenia zeznań).
211 Np. C. R. Steringer, The Clergy-Penitent Privilege in Oregon, “Oregon Law Review” 76(1997), s. 192-194; J. A. Sippel, dz. cyt., s. 1127-1164; M. J. Mazza, dz. cyt., s. 171-204.