Naruszenia praw autorskich do Mein Kampf – charakterystyka sporów

Popularność dzieła literackiego Mein Kampf w czasie II wojny światowej i w okresie przed jej wybuchem nie jest zaskoczeniem. Sława ta nie przeminęła jednak wraz z końcem działań zbrojnych i śmiercią Adolfa Hitlera, co na prze-strzeni lat skutkowało licznymi procesami sądowymi. Mocą wyroku monachij-skiego sądu z 1948 r. prawa autorskie do politycznego manifestu jakim było

Mein Kampf zostały przekazane rządowi Bawarii. Ministerstwo fi nansów przez

cały siedemdziesięcioletni okres ochronny przysługujących mu praw blokowa-ło jakiekolwiek komercyjne rozpowszechnienie dzieła Hitlera i nie wydawablokowa-ło zezwoleń oraz zgód na wydawanie owej pozycji. Mimo zakazów bardzo często dochodziło do naruszeń. W związku z tym na całym świecie władze Bawarii zaczęły pozywać krajowych wydawców o naruszanie przysługujących im praw autorskich. Oprócz Niemiec, dzieło Mein Kampf zakazane było również w: Danii, Litwie, Holandii, Norwegii, Portugali, Szwajcarii i na Węgrzech. Natomiast po in-terwencji rządu Bawarskiego utwór niemieckiego dyktatora zakazany został po-nadto w Hiszpanii, Szwecji oraz Turcji37. Wolny Związek Bawarii uniemożliwiał nie tylko rozpowszechnianie książki, ale też stał na straży wszelakiego łamania praw autorskich do Mein Kampf w Europie i poza jej obszarami. Głównym

po-33 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny, Dz.U. 1932 nr 60 poz. 571.

34 Książka Hitlera zakazana w Polsce na mocy artykułu k.k., mówiącego o zniewadze na-rodu polskiego, „Express Ilustrowany”, z 22 września 1933, nr 262, s. 1, Por. Konfi skata książki

Hitlera Mein Kampf, Orędownik Grodziski, 27 września 1933, Nr 77, s. 4.

35 Oprócz Mein Kampf zapisem cenzury zostały objęte takie książki jak np. Baśnie braci

Grimm, Katechizm polskiego dziecka, Srebrne Orły czy Encyklopedia Powszechna Ultima Thule.

36 Z. Żmigrodzki, Cenzura PRL, Wrocław 2002, s. 16.

wodem takiego zachowania było prawdopodobnie dręczące Niemców poczucie winy za wydarzenia mające miejsce w okresie II wojny światowej oraz ze wzglę-du na szacunek dla ofi ar Holocaustu. W pewnym sensie obawiano się również reakcji i odbioru przez społeczeństwo.

Należy jednak zaznaczyć, iż posiadanie Mein Kampf w Niemczech czy Polsce nie było zakazane. W wielu antykwariatach była ona dostępna w oryginalnej wersji. Stało się to za sprawą wyroku Federalnego Trybunału Sprawiedliwości z 1979 roku38, który orzekł, że posiadanie, sprzedaż lub też kupno egzemplarzy znajdujących się w antykwariatach nie podlega karze39. Poza tym, jeśli dobrze przeszuka się internet również i tam jest ona dostępna, zarówno w wersji elek-tronicznej do czytania, jak i w formie audio w wielu językach. Jednak bardzo często nie występuje ona w wersji oryginalnej, lecz skróconej. Zakazanym było jej rozpowszechnianie. Rząd bawarski udzielał do tej pory zezwoleń na publika-cję książki w ograniczonym zakresie. Możliwa była publikacja tylko egzemplarzy naukowych lub pedagogicznych. W praktyce jednak książka pomimo zakazów dostępna była bez większych przeszkód. Dla przykładu można wskazać Czechy gdzie w 2002 roku ukazało się tłumaczenie Mein Kampf, a wydawca nie poniósł żadnych konsekwencji prawnych. Podobna sytuacja miała miejsce w Szwecji, gdzie mimo interwencji rządu bawarskiego sąd szwedzki zgodził się na publika-cję książki Hitlera40.

Przykładem interwencji Bawarii w związku z naruszeniem praw autorskich do

Mein Kampf może być niemiecki proces sądowy, który toczył się w 2012 roku

w Monachium41. Stroną pozwaną była brytyjska fi rma wydawnicza, a spór doty-czył wydania jako dodatku do czasopisma historycznego broszury zawierającej fragmenty Mein Kampf wraz z autorskimi komentarzami. Podmiot wszczynający spór, którym był rząd Bawarii podniósł naruszenie przysługujących mu praw au-torskich do dzieła Adolfa Hitlera. Strona pozwana argumentowała, że publika-cja miała mieć charakter czysto naukowy, a umieszczone fragmenty pochodzące z książki Hitlera podlegały prawu cytatu. Sąd regionalny w I instancji

(Landge-richt, LG) przychylając się do żądania wnioskodawcy orzekł o naruszeniu praw

autorskich przez stronę pozwaną i wydał zakaz publikowania fragmentów Mein

38 Bundesgerichtshof Urt. v. 25.07.1979, Az.: 3 StR 182/79.

39 B. Rudawski, Nowe wydanie Mein Kampf Adolfa Hitlera (w:) Biuletyn Instytutu Zachod-niego im. Zygmunta Wojciechowskiego 2016, Nr 214, s. 4.

40 Tamże.

41 OLG München 14. Juni 2012, Urteil Az. 29 U 1204/12, http://openjuri.de/u/498791. html [dostęp: 24.04.2017]

Kampf autorstwa Adolfa Hitlera wraz z komentarzami zakazem z dnia 25

stycz-nia 2012 r. Od wyroku sądu I instancji strona pozwana się odwołała. Jednak Krajowy Sąd Apelacyjny w Monachium (Oberlandesgericht, OLG) odrzucił wnie-sioną apelację i utrzymał w mocy zakaz orzeczony przez sąd niższej instancji zmieniając tylko datę na 8 marca 2012 r. Sprawa ta była niezwykle ważnym impulsem, który zapoczątkował prace niemieckiego instytutu nad nową wersją

Mein Kampf. Obawiano się bowiem, że sytuacja samowoli wydawniczej może się

powtórzyć i aby tego uniknąć zrodził się pomysł wydania wraz z wygaśnięciem praw autorskich nowej edycji książki Hitlera.

Również i w Polsce doszło do kilku działań naruszycielskich na przestrzeni sie-demdziesięcioletniego okresu ochronnego. Największy jednak medialny rozgłos zyskał wrocławski proces przeciwko polskiemu wydawcy, którym było wydaw-nictwo XXL. Zarzucano mu rozpowszechnianie cudzego utworu bez posiadania do niego praw autorskich. Sprawa rozgrywała się dwutorowo – wszczęte zostało zarówno postępowanie cywilne, jak i karne. Postępowanie cywilne w sprawie naruszenia praw autorskich do utworu zakończyło się ugodą, na mocy której zakazano druku oraz rozpowszechniania Mein Kampf, a ponadto pozwany zobo-wiązał się do wycofania na swój koszt wyprodukowanego nakładu z hurtowni oraz księgarń42.

Oprócz postępowania cywilnego, w 2005 roku zostało rozpoczęte śledztwo kar-ne w sprawie naruszenia prawa autorskiego z wniosku Wolkar-nego Kraju Związ-kowego Bawarii. Uprawnieni z tytułu posiadania praw autorskich dochodzili zaniechania rozpowszechniania, a ponadto zniszczenia wydrukowanego już nakładu43. Do sporu dołączyła wrocławska prokuratura okręgowa. Proces roz-począł się dnia 13 września 2005 roku44. Prokuratura domagała się ośmiu mie-sięcy pozbawienia wolności w zamieszeniu warunkowego wykonania kary na okres dwóch lat. Natomiast rząd bawarski domagał się dla wydawcy surow-szej kary wraz z konfi skatą majątku, który uzyskał oskarżony w wyniku wydania dzieła Hitlera. Oskarżyciel publiczny twierdził, że strona pozwana nie dochowa-ła należytej staranności podczas wydawania książki, a ponadto dopuścidochowa-ła się propagowania faszyzmu w ramach pozyskania korzyści fi nansowych. Zdaniem prokuratora od podmiotu takiego jakim jest pozwany oczekuje się

zachowy-42 K. Kurosz, Artystyczne wykonanie utworu. Prawa osobiste i majątkowe aktorów, muzyków

i innych wykonawców, Warszawa 2014.

43 Tamże.

44 Zakończył się proces przeciwko wydawcy Mein Kampf Hitlera [dostęp: 24.04.2017], http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,4137006.html.

wania wysokich standardów i rzetelnego sprawdzenia statusu prawnego wy-dawanej książki. Ponadto silną argumentacją był zarzut, że dzieło Hitlera pro-paguje treści faszystowskie. Strona pozwana postanowiła dodrukować kolejne egzemplarze spornej książki, co zdecydowanie nie było korzystnym działaniem dla wrocławskiego wydawcy. 22 maja 2007 r. postępowanie zostało warunko-wo umorzone na dwa lata. Sprawa naruszenia praw autorskich do Mein Kampf powróciła i została wznowiona 30 marca 2009 roku45. Wrocławski spór zakoń-czył się 25 maja 2009 roku wyrokiem skazującym wrocławskiego wydawcę na karę trzech miesięcy pozbawienia wolności zawieszając warunkowe wykonanie kary na okres lat dwóch, a dodatkowo orzeczono wobec niego karę 10 tys. zł grzywny.46

Mimo tak restrykcyjnej postawy rządu bawarskiego w stosunku do jakiejkolwiek komercyjnej eksploatacji książki to jednak w wielu krajach na świecie mimo posiadania praw autorskich przez rząd Bawarii, wydawanie manifestu politycz-nego Adolfa Hitlera było dozwolone, a wydawcy nie ponosili żadnych konse-kwencji prawnych z tego tytułu. Tak restrykcyjne kontrolowanie polskiego rynku wydawniczego (według medialnych informacji, łącznie w Polsce miały miejsce trzy procesy o naruszenie praw autorskich do dzieła Hitlera) mogło przejawiać się w zdecydowanym uczestnictwie ludności pochodzenia polskiego w wyda-rzeniach opisanych w książce oraz tym, że Mein Kampf najczęściej nielegalnie wydawana była właśnie w Polsce. W związku z owymi okolicznościami państwo bawarskie skutecznie kontrolowało nasz rynek przez ostatnie siedemdziesiąt lat.